Γράφει ο Γιάννης Παπαδάκης, καθηγητής Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, Πανεπιστήμιο Κύπρου

Το κείμενο αυτό γράφτηκε με αφορμή το σενάριο του θεατρικού «Σε Κρίσιμη Κατάσταση» του Αντώνη Γεωργίου και ζήτησα να αποσυρθεί από το πρόγραμμα της παράστασης με ανοιχτή επιστολή προς τον ΘΟΚ λόγω της ελλιπούς αντίδρασης του οργανισμού σε θέματα σεξουαλικής κακοποίησης. Η εκτίμησή μου για το θεατρικό παραμένει.

Τόσο οι κρίσεις όσο και η εντατική λειτουργούν ακτινο-λογικά αποκαλύπτοντας υποδόριες αδυναμίες. Οι αλήθειες φαίνονται στις κρίσεις, υπαινίσσεται μία από τις πρωταγωνίστριες του θεατρικού αυτού. Οι κρίσεις όμως δεν έρχονται πλέον ως θεο-μηνίες. Αντίθετα, οι περισσότερες έχουν προαναγγελθεί.

Στο «Χρονικό Ενός Προαναγγελθέντος Θανάτου» του Κολομβιανού συγγραφέα Μαρκέζ βλέπουμε μια κοινωνία να υπνοβατεί προς ένα έγκλημα για το οποίο πολλοί γνωρίζουν ότι θα συμβεί, αλλά κανένας δεν αποτρέπει. Κανένας, με άλλα λόγια, δεν αναλαμβάνει τις αναγκαίες δράσεις για να αποτρέψει τα επερχόμενα δεινά, ο καθένας προβάλλοντας τη δική του δικαιολογία. Πρόκειται για γνωστά σε όλους κοινά μυστικά που μια κοινωνία προτιμά να «αγνοεί» επιδιδόμενη σε μια επιτελεστική υποκριτική η οποία ξεπερνά κατά πολύ το ίδιο το θέατρο. Πολλούς από τους λόγους για τους οποίους το έγκλημα τελικά επιτελείται τους αναγνωρίζουμε και εδώ, είτε πρόκειται για μετακύλιση ευθυνών, είτε για λόγους διαπλοκής, είτε για εξαρτήσεις που αγκυλώνουν τη δράση, είτε για την αλαζονεία της εξουσίας.

Στην καθημερινότητα αυτή η αλαζονεία, η οποία δεν είναι ατομικό ή ψυχολογικό χαρακτηριστικό αλλά βασίζεται στη δομική ανισότητα, συχνά εκφράζεται με τη βίαιη επιβολή της αναμονής. Αυτός (πολύ πιο σπάνια «αυτή») που κατέχει την εξουσία αφήνει τις άλλες και τους άλλους να περιμένουν: ο Γιατρός τους ασθενείς, ο Καθηγητής τους φοιτητές, ο Πρόεδρος τους πολίτες ως το δικό του έργο («λειτούργημα») να είναι δικαιωματικά ανώτερο των άλλων. Είναι ενδιαφέροντα τα μαθηματικά αυτής της σχέσης ανωτερότητας. Αν ο κάθε γιατρός αφήνει μισή ώρα τον κάθε ασθενή να περιμένει και έχει 20 ασθενείς τη μέρα, σε πόσες ώρες χαμένου χρόνου των ασθενών αντιστοιχεί αυτή η πρακτική τη μέρα; Τον μήνα; Τον χρόνο; Ή αν ένας Πρόεδρος αφήνει μισή ώρα να περιμένουν για ένα διάγγελμα, ας πούμε, 300.000 πολίτες σε πόσο χαμένο χρόνο των πολιτών συνολικά αντιστοιχεί αυτή η «δικαιωματική» πρακτική; Η έλλειψη όμως λογοδοσίας οδηγεί ακριβώς σε μια κουλτούρα ασυδοσίας. Η δε κοινή αποδοχή αυτής της λογικής οδηγεί σε καθ-ιερωμένες πρακτικές, όπως το να θεωρείται ότι οι επίσημοι, κοσμικοί και μη, δικαιωματικά μπορούν να υπερβαίνουν τα όρια ταχύτητας, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την ασφάλεια των άλλων. Ή ότι δικαιωματικά μπορούν να καθυστερούν και τους αξίζουν φυσικά οι καλύτερες θέσεις οι οποίες πρέπει να προκρατούνται για αυτούς σε μια θεατρική παράσταση ή πανεπιστημιακή ομιλία.

Οι οικογενειακές κρίσεις έχουν και αυτές τις δικές τους δυναμικές, όπως και οι προσωπικές. Μια μακρο-κοινωνιολογική ανάγνωση όμως καταδεικνύει ότι δεν είναι απότοκα της Α «κακής» οικογένειας ή της Β «προβληματικής» προσωπικότητας, αλλά κατά βάση εκφάνσεις προβληματικών κοινωνικών δομών. Θα μπορούσαν να γραφτούν πολλά για την «τοξική» οικογένεια. Αν όμως οι «οικογενειακές» σχέσεις τελικά βασίζονται σε εξαρτήσεις, συχνά μάλιστα οικονομικής φύσης, δεν δημιουργεί αυτό τις προϋποθέσεις βίας; Το ίδιο ισχύει και για «δικαιωματικά» προνόμια έμφυλης ανωτερότητας στο πλαίσιο της οικογένειας ή και μιας σχέσης σε ένα πατριαρχικό πολιτισμικό, κοινωνικό και οικονομικό πλαίσιο. Συνειρμικά, θα έλεγα επίσης ότι το θεατρικό αυτό μοιράζεται την ίδια κεντρική παραδοχή στη βάση της οποίας διαδραματίζεται και η σειρά «Breaking Bad»: την απουσία κοινωνικού κράτους. Άρα, δεν πρόκειται περί μιας κριτικής της τοξικής κυπριακής οικογένειας, αλλά των σαθρών κοινωνικών θεμελίων στα οποία στηρίζεται.

Αντί όμως να σκεφτόμαστε με όρους φαρμακολογίας για τις κοινωνικές σχέσεις ως «τοξικές», θα ήταν πιο δόκιμο να σκεφτόμαστε με όρους κοινωνιολογίας για τις αρρώστιες. Οι παθήσεις, τόσο πνευματικές όσο και σωματικές, είναι μόνο φαινομενικά ατομικά προβλήματα. Κοινωνιολογικά είναι προαναγγελθείσες και προκαθορισμένες, σε σχέση με το φύλο, την κοινωνική τάξη και την εθνοτική κοινότητα. Στις ΗΠΑ, για παράδειγμα, ο ισχυρότερος δείκτης για το προσδόκιμο ζωής είναι ο ταχυδρομικός σου κώδικας, στο δε Σικάγο, μια πόλη με έντονες ανισότητες και αντίστοιχους χωρικούς διαχωρισμούς, η διαφορά ξεπερνά τα 30 χρόνια.

Ποιες είναι οι επόμενες προαναγγελθείσες κρίσεις προς τις οποίες γνωρίζουμε ότι οδεύουμε; Ποιους έχουμε ήδη καταδικάσει σε θάνατο; Κάποιες Άλλες και Άλλοι εξάλλου δεν θεωρούμε ότι έχουν καν δικαίωμα στη ζωή.

* Το κείμενο αντλεί ιδέες και στοιχεία από τα βιβλία «The Killing Fields of Inequality» (Goran Therborn, 2013) και «The Inner Level: How More Equal Societies Reduce Stress, Restore Sanity and Improve Everyone’s Well-Being» (Kate Pickett and Richard G. Wilkinson, 2020).