Με το «καλημέρα» σας η στήλη υποσχέθηκε πως θα εξηγούσε το γιατί παρακούμε στίχους τραγουδιών, δίνοντας ως παράδειγμα τον πιο χαρακτηριστικό στίχο που παρακούει η πλειοψηφία του κόσμου: «εδώ είναι Αττική φαιό νταμάρι». Γιατί ακούμε «θεών καμάρι»;

Πειράματα αντιληπτικής φωνητικής έχουν δείξει πως, όταν υπάρχει θόρυβος στο περιβάλλον (όπως μουσική), τείνουμε να παρακούμε σύμφωνα που εκ φύσεως μοιάζουν με θορύβους: τέτοια είναι τα [f], [θ], [s] κ.λπ. Αν βρίσκεσαι στο κλαμπ και πεις «Με λένε Φάνο», πολύ πιθανό να σε ρωτήσουν «Φάνο ή Θάνο;», ακριβώς επειδή το [f] εύκολα το μπερδεύουμε με το [θ]. Κάπως έτσι εξηγείται -ώς έναν βαθμό- γιατί ακούμε «θεών» αντί για «φαιό» στο τραγούδι «Ερωτικό». Για παρόμοιους λόγους πολύς κόσμος ακούει τον στίχο του Θάνου Καλλίρη «γιορτάζω, μ' ακούτε που το φωνάζω» ως «γιορτάζω, μα ούτε που το φωνάζω». Αυτό οφείλεται στο γεγονός πως τα κλειστά σύμφωνα, δηλαδή τα [p], [t], [k], έχουν ηχητικά μιλώντας πολύ σύντομη διάρκεια, οπότε μπορεί να μην τα αντιληφθούμε σωστά ή και καθόλου: εγώ για χρόνια άκουγα «Η Πάφος βυθίζει σε πέλαγα τον νου» αντί «Τι πάθος…».

Ένας άλλος παράγοντας είναι η αλλοίωση της προσωδίας στα τραγούδια. Ενώ στην ομιλία μας έχουμε έναν συγκεκριμένο ρυθμό, ορισμένες διάρκειες ήχων και συλλαβών, κάνουμε παύσεις, ελέγχουμε την ένταση και τα πάνω-κάτω της φωνής (τον επιτονισμό μας), στο τραγούδι όλα αυτά σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό υποτάσσονται στη μελωδία και τον ρυθμό του τραγουδιού. Π.χ. πάντα ακούω τον Μιθριδάτη από τα Ημισκούμπρια να λέει στην «ντισκοτέκ» ότι «τώρα οι καλύτεροί μου στίχοι πλέον δεν υπάρχουν», ενώ σε κανονική ομιλία θα ξεχώριζε μάλλον πως λέει «τώρα -η καλύτερή μου- στίχοι πλέον δεν υπάρχουν».

Με ψυχογλωσσολογικούς όρους, αν θεωρήσουμε ότι ο ήχος είναι το κατώτατο επίπεδο αντίληψης λόγου, λίγο υψηλότερα κατά σειρά θα τοποθετούσαμε την αντίληψη συλλαβών, την αναγνώριση λέξεων, την ανάλυση του πώς συντάσσονται οι λέξεις εντός φράσεων, την εξαγωγή της σημασίας των προτάσεων με υψηλότερο επίπεδο την κατανόηση των ρητών και υπόρρητων μηνυμάτων ολόκληρου του τραγουδιού λαμβάνοντας υπόψη ίσως ακόμα και τη γνώση μας για το κοινωνικό συγκείμενο στο οποίο γράφτηκε το τραγούδι. Οπότε, αν δεν ακούσουμε ένα σύμφωνο σωστά, σημαίνει ότι κάτι πήγε λάθος στο χαμηλό επίπεδο των ήχων, κάτι που μπορεί να επηρεάσει τα πιο πάνω επίπεδα, μέχρι και το υψηλότερο επίπεδο: γι' αυτό νόμιζα ότι ο Ζακυνθινός συνθέτης Δημήτρης Λάγιος ήταν λάτρης της Πάφου! Αυτή η γνωσιακή επεξεργασία είναι γνωστή ως «από κάτω προς τα πάνω» (bottom-up), αφού τα κατώτερα επίπεδα επηρεάζουν τα ανώτερα. Αντιστρόφως, και τα ανώτερα επίπεδα (π.χ. οι προσδοκίες μας για το τι αναμένουμε να ακούσουμε) διαμορφώνουν την αντίληψή μας για το τι ήχους νομίζουμε ότι ακούμε: αυτή η επεξεργασία είναι γνωστή ως «από πάνω προς τα κάτω» (top-down). Όντας από Κύπρο, ίσως είχα και μια top-down προδιάθεση να ακούω «Πάφος». Το πιο πάνω παράδειγμα με τον Φάνο, αν λάμβανε χώρα σε κλαμπ στην Αθήνα, μάλλον για «Θάνο» θα τον πέρναγαν, επειδή το κυπριακό όνομα «Φάνος» δεν υπάρχει στην Ελλάδα, οπότε δεν αναμένουν να το ακούσουν. Στο «Ερωτικό» έχουμε δύο σπάνιες λέξεις: τη λόγια λέξη «φαιό» (γκρίζο, που το βρίσκουμε σχεδόν αποκλειστικά στη φράση «φαιά ουσία») και τη λαϊκότροπη λέξη «νταμάρι» (λατομείο). Επειδή δεν θα αναμέναμε ποτέ να ακούσουμε αυτές τις δύο λέξεις μαζί, τις «ακούμε» ως «θεών καμάρι», που δεν είναι εντελώς παράλογος ως προσδιορισμός για την Αττική.

Εν τέλει, αυτά τα παρακούσματα δείχνουν ακριβώς πως το μυαλό μας πάντα προσπαθεί να βγάλει νόημα ακόμα και εκεί που δεν υπάρχει: όπως για παράδειγμα μια κοπέλα που άκουγε «I’m blue, if I were green I would die» εκεί που οι «Eiffel 65» απλώς έλεγαν τον άνευ νοήματος στίχο «I’m blue, da ba dee da ba di»!

Σπύρος Αρμοστής, Γλωσσολόγος, Τμήμα Αγγλικών Σπουδών, Πανεπιστήμιο Κύπρου