Γράφει η Μυράντα Λυσάνδρου

Οι ανασκαφές στον λόφο της ΠΑΣΥΔΥ, ή λόφο του Άη Γιώρκη όπως λέγεται, ξεκίνησαν τυχαία το 1996. Ήταν τότε που η Πολιτεία είχε αποφασίσει ότι θα γίνει αναδιαμόρφωση του τριγώνου της Αρχιγραμματείας και το κτήριο της Βουλής, άλλως ο ναός της Δημοκρατίας, είχε χωροθετηθεί στον λόφο. Οι πρώτες εκσκαφές έφεραν στο φως τις αρχαιότητες και ο χώρος δεν μπορούσε πλέον να αξιοποιηθεί πριν ολοκληρωθούν οι ανασκαφές από το τμήμα Αρχαιοτήτων...Είκοσι χρόνια μετά η Βουλή δεν έγινε. Ούτε θα γίνει, γιατί αν και υπάρχει χώρος ελεύθερος, λεφτά δεν υπάρχουν. Οι ανασκαφές όμως ολοκληρώθηκαν, γνωρίζουμε πλέον ένα πολύ μεγάλο μέρος της ιστορίας της Λευκωσίας, και το πιο σημαντικό, σύντομα, θα μπορούμε το ζούμε και να το απολαμβάνουμε.

Τόσο μέσα από μια περιπατητική διαδρομή γύρω από τον χώρο της ανασκαφής, όσο και μέσα από τη μουσειακή περιήγηση, στον χώρο που μετατράπηκε σε μουσείο, δίπλα ακριβώς. Το μουσείο αυτό αποτελεί το μοναδικό κτήριο του λόφου που παρέμεινε ως αντιπροσωπευτικό δείγμα από την εποχή της Αγγλοκρατίας, καθώς τα υπόλοιπα γκρεμίστηκαν για να κτιστεί δήθεν η Βουλή. Το μουσείο και ο περίπατος θα ανοίξουν για το κοινό στις αρχές του 2016. Ενόψει του ανοίγματος ο «Π» ξεναγήθηκε στον χώρο από την αρχαιολόγο του τμήματος Αρχαιοτήτων που διενήργησε μαζί με την ομάδα της την ανασκαφή, τη δρα Δέσπω Πηλείδου, η οποία μας μιλά για την παρουσία ζωής σ’ αυτόν τον λόφο τα τελευταία πέντε, σχεδόν, χιλιάδες χρόνια.

Ρωτήσαμε καταρχάς την κ. Πηλείδου εάν, όταν ξεκινούσαν οι ανασκαφές το 1996, είχε την υποψία για το τι σημαντικό κρύβει αυτή εδώ η γη. «Μπορείς να το διαισθανθείς, αλλά μόνο η ανασκαφή μπορεί να σου αποκαλύψει την έκταση και τη σημασία και το τι είναι», επισημαίνει. Η μεγαλύτερη χαρά της Δέσπως Πηλείδου από τον χώρο -έχουν βρεθεί, σημειώστε, σημαντικά στοιχεία που οδηγούν στο αρχαίο βασίλειο των Λεδρών, ή Λήδρας, το αρχαίο βασίλειο της Λευκωσίας, ένα από τα εννέα της Κύπρου- ήταν αυτή: «Το κάθε τι που βρίσκεις σε χαροποιεί γιατί προσθέτει στη γνώση. Σου ανοίγεται ένα παραθυράκι να δεις την καθημερινή ζωή των ανθρώπων κι αυτό είναι κάτι που έχει τρομερό ενδιαφέρον. Αλλά δεν περιμέναμε να βρούμε στοιχεία τόσο τρανταχτά όπως ο θησαυρός των νομισμάτων, οι επιγραφές, αλλά και η ιδιαιτερότητα των ειδωλίων», επισημαίνει.

Αρχαιολογικό πάρκο

Η ανασκαφή τελείωσε το 2010. Αυτή τη στιγμή, εξηγεί η κ. Πηλείδου, βρέθηκαν κονδύλια με τα οποία συντηρούνται τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα και γίνονται οι υποδομές για να δοθεί η δυνατότητα στον επισκέπτη να περιηγηθεί τον χώρο και να ξεναγηθεί μέσα από ακουστικές περιηγήσεις οι οποίες θα επεξηγούν τα ευρήματα, την ιστορική αξία τους αλλά και την ιστορία της Λευκωσίας. Η ιστορία της πόλης φαίνεται μέσα από τις διάφορες αρχαιολογικές φάσεις τις οποίες ανακάλυψε η ανασκαφή. Το μονοπάτι θα φωτίζεται το βράδυ και το πλέον σημαντικό είναι πως το τμήμα Αρχαιοτήτων θέλει να είναι ανοικτό σε συνεχή βάση. Δεδομένου φυσικά ότι θα υπάρχει ασφάλεια και για τον αρχαιολογικό χώρο και για το μουσείο.

Σημαντικά ευρήματα

Όπως αφηγείται η αρχαιολόγος, η πρώτη οίκηση της Λευκωσίας τοποθετείται στην Ύστερη Χαλκολιθική εποχή. Αυτό καταμαρτυρούν τα κατάλοιπα μιας κυκλικής οικίας που ανάγεται γύρω στο 2800-2500 π.Χ. «Μετά έχουμε ένα κενό το οποίο και εκείνο είναι σημαντικό διότι μας δείχνει ότι υπήρχε μια μετακίνηση, ίσως, της πόλης. Ακολούθως έχουμε μια συνεχή οίκηση από την αρχαϊκή περίοδο τέλη του 7ου αιώνα π.Χ., μέχρι σήμερα. Στην Ελληνιστική περίοδο υπήρξε μια άνθιση του οικισμού». Ο επισκέπτης ουσιαστικά αυτό που θα δει στον χώρο είναι η πόλη της Ελληνιστικής περιόδου. «Αλλά και στην Αρχαϊκή περίοδο ήταν σημαντικός χώρος και προσπαθούμε να δούμε αν έχουμε τα στοιχεία να τον ταυτίσουμε με την αρχαία Λήδρα», εξηγεί η κ. Πηλείδου.

Η αρχαία Λήδρα

Είναι μια έρευνα που γίνεται και τα στοιχεία που έχουμε είναι αρκετά σημαντικά. Έχουν συζητηθεί και σε συνέδρια, έχουν δημοσιευθεί και νομίζω ότι έχουμε μια άκρη για αυτό το βασίλειο, το οποίο δεν ξέραμε μέχρι σήμερα πού βρίσκεται», παρότι αναφέρεται στις πηγές. «Αυτό που μπορούμε να πούμε από στοιχεία που έχουμε είναι πως ήταν εδώ. Αλλά συνεχίζονται οι έρευνες... Τα στοιχεία δείχνουν ότι υπήρχε εδώ ιερό της αρχαϊκής εποχής, εργαστήρια κοροπλαστικής που έφτιαχναν πήλινα ειδώλια, έφτιαχναν αγαλματίδια από ασβεστόλιθο, και εγκαταστάσεις εργαστηρίων οι οποίες εξυπηρετούσαν το ιερό. Αυτό συνεχίστηκε και στην Κλασσική περίοδο και όταν η Κύπρος ήρθε στα χέρια των Πτολεμαίων συνέχισε να λειτουργεί και μάλιστα του δόθηκε περισσότερη σημασία».

Η αρχαιολόγος αναφέρεται σε μια επιγραφή που δεν βρέθηκε στον χώρο και η οποία αναφέρει ιερό της Αφροδίτης στους Λέδρους, σε μια επιγραφή που βρέθηκε στον λόφο και επιβεβαιώνει τη συνέχεια της λατρείας και κατά την Ελληνιστική περίοδο μέχρι και την εποχή των Πτολεμαίων, ενώ βρέθηκε επίσης ένα κείμενο το οποίο επιβεβαιώνει ότι εδώ υπήρξε βασιλική οικογένεια, κάποιος Άναξ, γόνος βασιλιά. Βρέθηκε επίσης κι ένας θησαυρός αποτελούμενος από 36 αργυρά νομίσματα, πέρα από τη σειρά των πτολεμαϊκών νομισμάτων που έχουν βρεθεί, και τα οποία δίνουν τη χρονολόγηση του χώρου. Τα αργυρά νομίσματα είναι από τα παλαιότερα που βρέθηκαν στην Κύπρο και φέρουν ονόματα βασιλέων αλλά και το όνομα ενός αρχαίου νομισματοκοπείου. «Αυτό έδωσε πάρα πολλή ώθηση στις συζητήσεις για την ταύτιση του χώρου με τους Λέδρους. Διότι αυτά τα νομίσματα δεν θα έχουν κυκλοφορήσει πολύ μακριά λόγω του ότι είναι ομοιογενής ο θησαυρός. Μετά βρήκαμε ακόμα ένα νόμισμα πανομοιότυπο με εκείνο που δεν ήταν μέσα στον θησαυρό. Όλα αυτά, όταν τα βάλεις ένα-ένα, σου δίνουν τεκμήρια που μπορείς να κτίσεις πάνω σιγά-σιγά για να τεκμηριώσεις εάν πρόκειται για το αρχαίο βασίλειο της Λήδρας», εξηγεί η Δέσπω Πηλείδου. Η έρευνα, φυσικά, συνεχίζεται και θα πάρει πολλά χρόνια για να ερευνηθεί στη βάση και του υλικού που έχει βρεθεί.

Ο Άης Γιώρκης

Μετά την Ελληνιστική εποχή, στα βόρεια του λόφου έχει βρεθεί η συνέχεια της ιστορίας της πόλης. «Τα ευρήματα αρχίζουν πάλι από τον 4ο αιώνα μ.Χ. μέχρι 7ο αιώνα μ.Χ. όπου βρήκαμε μια μικρή εκκλησία, ίσως μοναστηριακή, η οποία ανοικοδομείται σε πολλές μεταγενέστερες περιόδους: τον 10 αιώνα, τον 11ο, τον 12ο, ενώ συνεχίζει η εκκλησιαστική παράδοση στον λόφο μέχρι και τον 16ο αιώνα, οπότε μεταφέρεται η Λευκωσία εντός των τειχών κι ακυρώνονται όλα τα γύρω κτήρια», αναφέρει η αρχαιολόγος. Η εκκλησία στον λόφο κτίστηκε ξανά το 1882. Ήταν η αγγλικανική εκκλησία η οποία αργότερα χαλάστηκε και μεταφέρθηκε στη σημερινή της θέση, στη Βύρωνος. Σε αυτή την περίοδο ο λόφος αξιοποιήθηκε από τους Άγγλους καθότι βρίσκεται ακριβώς απέναντι από την Αρχιγραμματεία. Στον λόφο υπήρχαν πολλά σπίτια που κατεδαφίστηκαν στις αρχές της προηγούμενης δεκαετίας για να κτιστεί η Βουλή. Ευτυχώς έμεινε τελικά ένα τουλάχιστον δείγμα, το μουσείο που θα γίνει, για να αντιπροσωπεύει την ιστορία του χώρου.

Οι αρχαιολόγοι ψάχνουν να δουν εάν το βυζαντινό μοναστήρι στον λόφο ήταν αφιερωμένο στον άγιο Γεώργιο των Μαγγάνων και είχε μεταφερθεί από την Κωνσταντινούπολη στην Κύπρο. Σήμερα διατηρείται ένα μικρό ξωκλήσι στον λόφο, αφιερωμένο στον άγιο Γεώργιο τον θεραπευτή ο οποίος θεραπεύει τα παιδιά με προβλήματα στα πόδια. Κτίστηκε το 1954 από τη Λητώ Σεβέρη. Δίπλα ακριβώς είναι το καμίνι όπου ψήνονταν τα αρχαία ειδώλια.

Το μουσείο

Είναι ένα διώροφο κτήριο στο ισόγειο του οποίου θα υπάρχει αίθουσα εκπαιδευτικών προγραμμάτων αλλά και δύο μουσειακές αίθουσες στις οποίες θα τοποθετηθούν τα σημαντικότερα ευρήματα της ανασκαφής τα οποία θα παρουσιάζουν την καθημερινή ζωή, το εμπόριο, τη θρησκεία και την εξουσία. Θα εκτίθενται και τα αργυρά νομίσματα, οι επιγραφές που βρέθηκαν και τα σημαντικότερα ειδώλια. Για να ανέβει κανείς στον πρώτο όροφο θα υπάρχει ανελκυστήρας αλλά και σκαλοπάτια κι εκεί θα βρίσκεται μια αίθουσα διαλέξεων και προβολών, μια αίθουσα για να φιλοξενεί περιοδικές εκθέσεις, χώρος για μουσειολογική μελέτη και σχεδιαστήριο. Τους τοίχους των αιθουσών θα κοσμούν φωτογραφίες από την ανασκαφή. Η πρώτη έκθεση που θα φιλοξενηθεί στον χώρο με το άνοιγμα του μουσείου θα είναι ένα σύνολο ακουαρέλων που κατέχει το κυπριακό μουσείο και οι οποίες συντηρήθηκαν αλλά ακόμη δεν παρουσιάστηκαν δημόσια. «Είναι μια σχεδόν άγνωστη συλλογή από τις αρχές του 20ού αιώνα. Οι ακουαρέλες παρουσιάζουν αρχαιολογικούς χώρους και μνημεία της Κύπρου τα οποία είδαν ζωγράφοι που επισκέφθηκαν την Κύπρο εκείνο το διάστημα», εξηγεί η κ. Πηλείδου.

Νόμισμα από την συλλογή του ασημένιου θησαυρού των 36 αργυρών νομισμάτων

Ειδώλιο που βρέθηκε στην ανασκαφή.

Όπως μας εξηγεί η αρχαιολόγος δρ Δέσπω Πηλείδου, τον μικρό αυτό λοφίσκο πάντα τον προτιμούσαν οι αρχαίοι γιατί ήταν κοντά στον Πεδιαίο κι ο ποταμός αποτελούσε πηγή νερού και υλικών. Η ιστορία, εξηγεί, μας δείχνει πως η Λευκωσία ήταν ένας διαμετακομιστικός σταθμός, ιδιαίτερα στην Ελληνιστική περίοδο, όταν η γεωγραφική θέση της πόλης λειτούργησε πολύ θετικά για την ανάπτυξή της. Γι’ αυτό και μετά από μερικούς αιώνες έγινε και η πρωτεύουσα του νησιού.

Tο κτήριο του μουσείου αποτελεί αντιπροσωπευτικό δείγμα της Αγγλοκρατίας. Είχε χρησιμοποιηθεί για να στεγάσει τη διεύθυνση των Δημοσίων Έργων κι αργότερα λειτούργησε ως αποθήκη των κεραμικών από την ανασκαφή. Μόλις έχει ολοκληρωθεί η αποκατάστασή του.

Το εκκλησάκι του Αγίου Γεωργίου του Θεραπευτή, μπροστά ακριβώς από τα ερείπια του μοναστηριού του Άη Γιώρκη των Μαγγάνων.