Ένα άγνωστο έργο του Μπέρτολτ Μπρεχτ, το «Η εξαίρεση και ο κανόνας» είναι η νέα παραγωγή της Εταιρείας Θεατρικής Ανάπτυξης Λεμεσού.
Το έργο ανεβαίνει σε σκηνοθεσία Μηνά Τίγκιλη και η πρώτη παράσταση θα δοθεί στις 24 Μαρτίου 2016. Θα ακολουθήσει μια παράσταση στις 26 Μαρτίου ενώ η επίσημη πρεμιέρα θα δοθεί ανήμερα της Παγκόσμιας Ημέρας Θεάτρου, στις 27 Μαρτίου 2016.
Αναφέρεται σε σχετικό δελτίο Τύπου:
Στο έργο του Η Eξαίρεση και ο Kανόνας ο Μπρεχτ περιγράφει ένα ταξίδι, ένα θάνατο και μια σκηνή δικαστηρίου. Ένας τυχοδιώκτης διασχίζει με απίστευτη ταχύτητα μιαν ερημική περιοχή προκειμένου να φτάσει πρώτος στη γη της επαγγελίας, εκεί που υπάρχει …χρυσάφι! Τον συνοδεύουν ένας οδηγός-ερυθρόδερμος συμφιλιωμένος με τη παρουσία των λευκών- και ένας πιστολέρο, ένοπλος σωματοφύλακας του, που έχει ξανακάνει τη διαδρομή στο αφιλόξενο τοπίο, το γεμάτο κινδύνους, για τη περίπτωση που θα συναντήσουν ληστές ή εχθρικούς ινδιάνους. Στη διάρκεια της πορείας αυτής πολλά θα συμβούν, με αποκορύφωμα τη δολοφονία εν ψυχρώ του οδηγού από τον εργοδότη του. Στη τελευταία σκηνή του έργου, το δικαστήριο καλείται να αποφασίσει εάν και κατά πόσον ο εργοδότης που πυροβόλησε τον υπάλληλο του, βρισκόταν σε αυτοάμυνα ή όχι. Θριαμβεύει λοιπόν η λογική του παραλόγου. Αντί να κριθεί ένοχος ο θύτης, ο δικαστής κατακρίνει το θύμα, επειδή δεν συμπεριφέρθηκε σύμφωνα με τον κανόνα της ζούγκλας, που λέει ότι πρέπει να σκοτώσεις, για να μην σε σκοτώσουν. Ο οδηγός δεν ήξερε τον κανόνα, συμπεριφέρθηκε κατ΄ εξαίρεσιν, δηλαδή ανθρώπινα και ... γι' αυτό έχασε τη ζωή του.
Το έργο ανεβαίνει με αφορμή τα 60 χρόνια από το θάνατο, το 1956, του Μπέρτολτ Μπρεχτ.
Ο σκηνοθέτης «μεταφέρει» τη δράση του έργου στην Άγρια Δύση, το Φαρ Ουέστ, όπως αποτυπώνεται στις κινηματογραφικές ταινίες γουέστερν.
Το ανέβασμα του έργου το 1974 και οι μεταφράσεις
Όπως αναφέρει σε κείμενό του ο Μηνάς Τίγκιλης, καλλιτεχνικός διευθυντής της ΕΘΑΛ και σκηνοθέτης της εν λόγω παραγωγής, το 1975, έφτασε στην Κύπρο -στο πλαίσιο μορφωτικών ανταλλαγών με την τότε Λαοκρατική Γερμανία- ο σκηνοθέτης και θεωρητικός Χανς Ούβε Χάουζ.
Η περιπέτεια της εισαγωγής του δραματουργού Μπρεχτ στη σύγχρονη κυπριακή πραγματικότητα είναι γεγονός χάρη στον ίδιο και παρουσιάζει πολλαπλό ενδιαφέρον, θεωρητικά, παραστασιολογικά αλλά και ανεκδοτολογικά...
Σημειώνει ο κ. Τίγκιλης: «Η ουσία είναι πως ο ανατολικογερμανός σκηνοθέτης ανακαλύπτει έναν ώριμο, συγκροτημένο και ταλαντούχο κρατικό θίασο που τα μπρεχτικά του επιτεύγματα καταλαμβάνουν σχεδόν εξ απήνης άπαντες! Είναι χαρακτηριστικό πως οι παραστάσεις του Θεατρικού Οργανισμού Κύπρου στην Αθήνα με τη «Μάνα Κουράγιο» και τον «Καλό Άνθρωπο του Σε Τσουάν» αποτελούν καλλιτεχνικό γεγονός στην «απελευθερωμένη» πια Αθήνα το 1977 και 1978!
Όμως το ιδιαίτερο της σχέσης του Μπρεχτ με την Κύπρο [και σχετίζεται με το συγκεκριμένο μονόπρακτο] επικεντρώνεται σε δυο παραστάσεις που προκάλεσαν αμφότερες ξεχωριστές μεταφράσεις, άγνωστες εν πολλοίς σε μελετητές και ερευνητές της πρόσληψης του Μπρεχτ στον ελληνικό χώρο. (…) Να θυμίσω εν τάχει πως εκτός από το Θεατρικό Οργανισμό Κύπρου, παραστάσεις έργων του Μπρεχτ έχει ανεβάσει και το Σατιρικό Θέατρο. Η πρώτη το Φεβρουάριο του 1987 με «Τα Όπλα της Κυρά Καράρ (μαζί με μια σκηνή από το Τρόμος και Αθλιότητα του Γ’ Ράιχ) και η δεύτερη με τη «Μάνα Κουράγιο» το 2002.
Το 1974 λοιπόν, χρονικά το καλοκαίρι του 1974 με την εισβολή, στην Αγγλία επιδιώκεται η κάθοδος στο νησί -για να πολεμήσουν- μιας ομάδας ελληνοκυπρίων και ελλαδιτών... Η ενέργεια της ομάδας μετά την αποτυχία του εγχειρήματος διοχετεύεται στο θέατρο, τη λαϊκότερη των τεχνών. Κινητήριος μοχλός αναδεικνύεται ο Βάσος Πτωχόπουλος, ο εκδότης, ο συγγραφέας, ο βιβλιοπώλης, ο ιδιοκτήτης του Αιγαίου, ο φίλος του Σαββόπουλου και του Κακίση. Ο θίασος Κραυγή αφού κατ’ αρχάς φιλοξενείται και συνεργάζεται (προφορικές μαρτυρίες) με το Θέατρο Τέχνης του Α. Ευγενίου στο Λονδίνο, με την παράσταση «Τα Πάθη της Κύπρου», ανεβάζει σε μετάφραση του Πτωχόπουλου -από τα αγγλικά- το «Η Εξαίρεση και ο Κανόνας» του Μπρεχτ. Οι παραστάσεις δίδονται σε στέκια και τόπους της παροικίας και επιχειρούν να αποτελέσουν μια μορφή... πολιτικού θεάτρου. Το ενδιαφέρον στη μετάφραση αυτή η οποία έχει εκδοθεί ανωνύμως και περιήλθε στην κατοχή μου χάρις στον Κώστα Μακρίδη, έγκειται σε αυτό που παρατήρησε σε ένα διάλειμμα της ημερίδας της ΕΘΑΛ η μεταφράστρια και συγγραφέας Νάντια Βαλαβάνη (η ίδια έχει μεταφράσει το συγκεκριμένο έργο, το οποίο ανήκει στην κατηγορία των διδακτικών, πιο πολιτικοποιημένων έργων του Μπρεχτ). Η Βαλαβάνη που έχει ασχοληθεί σχεδόν αποκλειστικά με αυτή την κατηγορία των έργων του Μπρεχτ στην Ελλάδα και διεθνώς με ανακοινώσεις σε συμπόσια κ.α. ως μέλος της Διεθνούς Ένωσης Μπέρτολτ Μπρεχτ, πρόσεξε την ιδιαιτερότητα της συγκεκριμένης μετάφρασης (διασκευής /παράφρασης σε ορισμένα της σημεία) του Πτωχόπουλου όπου ο μεν έμπορος ονομάζεται Άριστος Αρχοντόπουλος, θέλει να φθάσει τάχιστα στο... Χλωρόν για να υπογράψει ένα κοντράτο για πετρέλαιο και ομιλεί την νεοελληνική... τα καλαμαρίστικα για να συνεννοούμαστε, ενώ αντίθετα ο χαμάλης, ο βαστάζος ομιλούν σε κυπριακό ιδίωμα. Κάπως κατ΄ αναλογία όπως στην περίπτωση του κωμειδυλλίου στα τέλη του 19ου αιώνα με την καινοτομία των συγγραφέων, οι μεν αστοί, ιδιοκτήτες του σπιτιού να ομιλούν σε καθαρεύουσα και το υπηρετικό προσωπικό... η Μαρούλα και ο μπάρμπα Λινάρδος στη δημοτική! Αυτά για την 0πρώτη ελληνοκυπριακή μετάφραση του έργου του Μπρεχτ, «Η Εξαίρεση και ο Κανόνας».
Αργότερα, το 1979 -στις 28 Αυγούστου για την ακρίβεια- η Θεατρική Κίνηση, μια ομάδα που συναποτελούν οι Κυριάκος Ευθυμίου, Δημήτρης Αντρέου (ο μετέπειτα δημοσιογράφος), Πάμπος Ξουφαρίδης, Νεοπτόλεμος Νεοπτολέμου, Πάνος Καλλής, Ξένιος Ξενοφώντος, Ρέα Φραγκοφίνου, Χριστόφορος Τσαγγαρίδης και Βασίλης Αντρέου ανεβάζει στο αμφιθέατρο της Σχολής Τυφλών στη Λευκωσία το ίδιο έργο (σε ενιαία παράσταση με το μονόπρακτο του Κλίφορντ Όντετς, «Περιμένοντας το Λέφτυ»), σε σκηνοθεσία Γιαννούλας Φραγκοφίνου, σκηνικά- κοστούμια Στέφανου Αθηαινίτη, μουσική Στέλιου Αργύρη, στίχους τραγουδιών σε μετάφραση Κώστα Χαραλαμπίδη, διδασκαλία κίνησης/ μάσκες Αντώνη Κατσαρή και μετάφραση Θέμη Θεμιστοκλέους από τα αγγλικά.
Επίλογος. Για την... ιστορία. Μεταφράσεις του συγκεκριμένου έργου στα ελληνικά υπάρχουν ουκ ολίγες. Η πρώτη -με ανάποδο τίτλο «Ο Κανόνας και η Εξαίρεση»- έγινε από την κυρία Θάλεια Καλλιγιάννη και δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Καινούργια Εποχή, σ.σ. 113-127 το χειμώνα του 1959. Η επόμενη, πιο γνωστή του εκδότη της Επιθεώρησης Τέχνης, Κώστα Κουλουφάκου δημοσιεύθηκε στο τεύχος της - αφιέρωμα στο Μπρεχτ το 1961. Ακολουθεί η μετάφραση των Σπύρου Τρωιανού- Πόπης Αλκουλή (από τα γερμανικά, το πιθανότερο) για τις ανάγκες της παράστασης του θιάσου/ ομάδας Αλκουλή τον Μάιο του 1966 στο θέατρο Διάνα της Αθήνας σε σκηνοθεσία Τάσου Αλκουλή, σκηνικά Ιωσήφ Χατζηπαυλή και μουσική Χρήστου Λεοντή (…). Την επόμενη χρονικά μετάφραση υπογράφει η Νάντια Βαλαβάνη (Δεκέμβριος ’ 98) για τις ανάγκες της παράστασης της Ομάδας Σύγχρονης Τέχνης, σε σκηνοθεσία Γιάννη Καλατζόπουλου που κάνει πρεμιέρα στις 21 του μήνα στον Περισσό της Αθήνας σε εκδήλωση για τα 80χρονα του Κομμουνιστικού Κόμματος της Ελλάδας."
Τη μετάφραση για την παραγωγή της ΕΘΑΛ υπογράφει ο Γιώργος Νεοφύτου.
