Προσπαθώντας να καταγράψω κάποιες σκέψεις γύρω από τα ζητήματα της διαχείρισης της πολιτιστικής κληρονομιάς, αλλά και του πολιτισμού γενικότερα στην Κύπρο, σε μια ιδιαίτερα πολιτικά και κοινωνικά φορτισμένη εποχή για τη χώρα, στράφηκα στο Google ψάχνοντας το εξής: Ποιος φωτογράφισε το γνωστό πορτρέτο του Μακαρίου, το εμβληματικό εκείνο πορτρέτο το οποίο απεικονίζει τον Αρχιεπίσκοπο Κύπρου «φορτωμένο» με τα λάβαρα της κυπριακής Εκκλησίας, υπογεγραμμένο με κόκκινο μελάνι «το Κύπρου Μακάριος». Στα αποτελέσματα αναζήτησης, ο σύνδεσμος με οδήγησε στο φωτογραφικό αρχείο της Προεδρικής Βιβλιοθήκης - Μουσείο του Τζον Φ. Κένεντι στις Ην. Πολιτείες, σε μια καδραρισμένη φωτογραφία του Μακαρίου η οποία αποτελεί μέρος της συλλογής του Αμερικανού Προέδρου με την ακόλουθη περιγραφή:

«Δώρα από αρχηγούς κρατών, φωτογραφία του Προέδρου της Κύπρου Μακαρίου III, άγνωστος δημιουργός». Υπάρχει εδώ, έστω μία αναφορά από πλευράς του συγκεκριμένου αμερικανικού αρχείου προς τον δημιουργό της φωτογραφίας, μια έλλειψη η οποία συχνά παρουσιάζεται σε αντίστοιχα κυπριακά αρχεία.

Δεν πιστεύω ότι το πιο πάνω περιστατικό αποτελεί μια εσκεμμένη παράλειψη εκ μέρους του γραφείου του Μακαρίου[1], αλλά εύκολα μπορεί να αιτιολογηθεί ως έλλειψη μιας πολιτιστικής πολιτικής του τότε νεοσύστατου κυπριακού κράτους. Τις πρώτες δεκαετίες ζωής της Δημοκρατίας η φωτογραφία χρησιμοποιήθηκε ως ένα μέσο προβολής της κυπριακής ταυτότητας, παράλληλα η παραγωγή φωτογραφικής εικόνας αναδείχθηκε σε μια πολιτική πράξη από το κράτος, αγνοώντας την καλλιτεχνική και εννοιολογική της διάσταση. Δυστυχώς, όμως, αυτό αποτυπώνεται ακόμα και σήμερα καταδεικνύοντας μια προβληματική προσέγγιση απέναντι στην κατανόηση, αξιοποίηση, αναγνώριση και κριτική του πολιτισμού στην Κύπρο, ειδικότερα γύρω από τα ζητήματα που άπτονται των πολιτιστικών πολιτικών, των πρακτικών και της πολιτισμικής εκπαίδευσης της φωτογραφικής τέχνης.

Η έλλειψη δημιουργικής αναγνώρισης (creative credit) του καλλιτέχνη-φωτογράφου, ένα αδιαμφισβήτητο «προνόμιο» για έργα ζωγραφικής ή γλυπτικής, φανερώνει μια κάποια διάκριση που ακόμα υφίσταται σε καλλιτεχνικές πρακτικές που εξακολουθούν να θεωρούνται «υποδεέστερης καλλιτεχνικής αξίας» στην κυπριακή πολιτιστική συνείδηση. Αντί αυτού, οι φωτογραφικές εικόνες που κυριαρχούν στην κυπριακή οπτική κουλτούρα περιορίζονται σε περιγραφές περιεχομένου ή θεματικές επεξηγήσεις συχνά συνυφασμένες με την ιστορία, τη γη ή τους ανθρώπους της, όπως: «τουρίστες επισκέπτονται τον Άγιο Ιλαρίωνα», «Αθηένου: Φούρνισμα ψωμιού», «Λάρνακα: Ψαράδες επέστρεψαν από το ψάρεμα». Σ' αυτό το πλαίσιο η φωτογραφία στην Κύπρο μπορεί να υπάρξει ή να γίνει κατανοητή μόνο μέσα από επιλεκτικές ιστορικές και πολιτισμικές καταγραφές. Είτε ως ένα εικονογραφικό μέσο της ελληνοκυπριακής γης, είτε ως ένα σχεδόν επιλεκτικά εικονοκλαστικό, επικοινωνιακό εργαλείο της ιστορικής μας καταγραφής. Κατ’ επέκταση οι πρακτικές αυτές άπτονται μιας πολύπλοκης κριτικής συζήτησης που πρέπει να γίνει γύρω από τη χρήση της φωτογραφίας ως ένα πολιτικό εργαλείο, ως ένα μέσο ή μια πράξη κατάλληλη μόνο για την παραγωγή οπτικών εγγραφών - στοιχείων που ευθυγραμμίζονται με μια συγκεκριμένη εθνική αφήγηση. Ο John Tagg στο δοκίμιο του «Evidence, Truth and Order: Photographic Records and the Growth of the State»[2] αναφέρεται στη στενή σχέση μεταξύ φωτογραφίας και κράτους, και εξηγεί ότι η φύση του φωτογραφικού μέσου ως πρακτικής εξαρτάται από τα θεσμικά όργανα που το ορίζουν και το θέτουν σε λειτουργία. Στα εξήντα χρόνια του ανεξάρτητου κυπριακού κράτους συγκεκριμένες φωτογραφικές εικόνες, μέρη των κυβερνητικών φωτογραφικών αρχείων (όπως το προβεβλημένο πορτρέτο του Μακαρίου) έχουν χρησιμοποιηθεί ως οπτικά μέσα σε ένα συγκεκριμένο πολιτικό πεδίο το οποίο καθορίζεται, επιλέγεται και αναμεταδίδεται από την εκάστοτε πολιτική τάξη.

Παρόλο που τα τελευταία χρόνια, ειδικά με την ίδρυση πανεπιστημιακών ιδρυμάτων στη χώρα, γίνονται κάποιες προσπάθειες για την ψηφιοποίηση, συντήρηση και μελέτη φωτογραφικών αρχείων από ερευνητικά κέντρα, υπάρχουν ακόμα μεγάλες ελλείψεις και βήματα τα οποία πρέπει να γίνουν έτσι ώστε να ενεργοποιηθούν συζητήσεις γύρω από τα θέματα που αφορούν την φωτογραφική τέχνη. Η πρόσφαση διαγραφή του μαθήματος της φωτογραφίας στην δευτεροβάθμια εκπαίδευση, και γενικότερα η χλιαρή στάση της πολιτείας απέναντι στην τέχνη και την πολιτισμική εκπαίδευση, καταδεικνύουν μια έλλειψη παρόμοια με το “άγνωστος δημιουργός”. Τόσο σε κρατικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο, είναι αναγκαία η εμπλοκή σε μια δημόσια συζήτηση και προβληματισμό απέναντι στο μέσο της φωτογραφίας και της φωτογραφικής τέχνης, σχετικά με τις κοινωνικές, ιστορικές, πολιτιστικές και οικονομικές διαστάσεις που περιβάλλουν την παραγωγή, την αναπαραγωγή και την ανάγνωση της φωτογραφικής εικόνας.

Φωτογραφία: Φωτογραφία του Προέδρου της Κύπρου Μακαρίου ΙΙΙ. John F. Kennedy, Presidential Library and Museum, Archives.

[1] Το φωτογραφικό πορτρέτο ήταν δώρο στον Αμερικανό Πρόεδρο με την ευκαιρία της επίσημης επίσκεψης του Μακαρίου στις ΗΠΑ το 1962.

[2] Tagg J., The Burden of Representation: Essays on Photographies and Histories, Minneapolis: University of Minnesota Press, 1988.

* Νικόλας Λαμπούρης, Επίκουρος Καθηγητής, Πανεπιστήμιο Φρέντερικ / καλλιτέχνης