Πώς μπορούν οι κυρώσεις της Δύσης στη Ρωσία να επηρεάσουν τον κόσμο της τέχνης; Θα καταφέρει η αγορά να αντεπεξέλθει στις νέες προκλήσεις;

Ενώ ο πόλεμος στην Ανατολική Ευρώπη μαίνεται, πολύς λόγος γίνεται για τις επιπτώσεις της εισβολής στην Ουκρανία και των κυρώσεων που έχουν επιβάλει οι χώρες της Δύσης στη Ρωσία. Αν και ακόμα δεν μπορεί να ειπωθεί τίποτα με απόλυτη σιγουριά, ο κόσμος και η αγορά της τέχνης έχουν αρχίσει να επηρεάζονται, με το εύρος των αναταραχών, ωστόσο, να παραμένει αβέβαιο. Οι οικονομικές συνέπειες του πολέμου θα είναι σοβαρές παγκοσμίως και θα συμπαρασύρουν την αγορά της τέχνης, ίσως με μία χρονική καθυστέρηση. Η επίδραση της κρίσης στην πρωτογενή αγορά, τις εκθέσεις, τις δημοπρασίες, αλλά και η συμπεριφορά των συλλεκτών παραμένουν άγνωστες. Προς το παρόν, μία ψύχραιμη θεώρηση της κατάστασης μπορεί να οδηγήσει μόνο σε προβλέψεις και πιθανά σενάρια για την πορεία της αγοράς.

Οι εκθέσεις είναι ένας από τους πρώτους τομείς που επλήγησαν από τις αναταραχές. Εκτός από την ακύρωση της συμμετοχής της Ρωσίας στην Μπιενάλε της Βενετίας, πολλά ευρωπαϊκά μουσεία και φορείς σταματούν τη συνεργασία με ρωσικά πολιτιστικά ιδρύματα. Όσον αφορά στα εκθέματα ρωσικών μουσείων που βρίσκονται σε εκθέσεις στην Ευρώπη δεν έχει τεθεί θέμα επιστροφής τους, σύμφωνα με πηγές της The Art Newspaper. Πρόσφατα, το Μουσείο Hermitage στο Άμστερνταμ και το βρετανικό Hermitage Foundation διέκοψαν οποιαδήποτε συνεργασία κι επαφή με το ομώνυμο μουσείο της Αγίας Πετρούπολης, χωρίς να επιβεβαιώνουν πιθανή επαναφορά τους μετά το πέρας του πολέμου, ενώ οι διεθνείς παραχωρήσεις έργων τέχνης μεταξύ Ρωσίας και Δύσης διακόπτονται. Από την άλλη, η σύμβουλος τέχνης Όλγα Καρντασίδη, που δραστηριοποιείται στη ρωσική αγορά, δηλώνει πως «Το πρόγραμμα των εκθέσεων στα μουσεία της Ρωσίας δεν έχει αλλάξει. Οι εκθέσεις που προϋποθέτουν τον δανεισμό έργων από άλλες χώρες, όπως για παράδειγμα η έκθεση του καλλιτέχνη της Ρωσικής Πρωτοπορίας Ivan Kliun στο Εβραϊκό μουσείο της Μόσχας έχει αναβληθεί, γιατί δε θα μεταφερθούν έργα από τη συλλογή του Γ. Κωστάκη του Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης της Θεσσαλονίκης. Επίσης, έχουν αναβληθεί εκείνες που θα μεταφέρονταν στη Ρωσία από ευρωπαϊκά ιδρύματα, όπως η συλλογή Morozov από το ίδρυμα Louis Vuitton στο Παρίσι». Όσον αφορά στην ακύρωση της μεταφοράς των έργων της συλλογής Κωστάκη, η κα Μαρία Τσαντσάνογλου (αναπληρώτρια γενική διευθύντρια του MOMus και διευθύντρια του MOMus-Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης-Συλλογή Κωστάκη) δήλωσε: «Το MOMus έχει διακόψει μέχρι νεωτέρας τις συνεργασίες με κρατικούς ή εποπτευόμενους πολιτιστικούς φορείς της Ρωσίας, οι οποίες αφορούσαν ανταλλαγές έργων τέχνης για συμμετοχή σε εκθέσεις. Να σημειωθεί ότι και πλέον των κυρώσεων, οι μεταφορές αυτές υπό τις παρούσες συνθήκες δε θα μπορούσαν να πραγματοποιηθούν για επιπλέον λόγους ασφαλείας. Το MOMus δεν αποκλείει, ωστόσο, τη συνεργασία με μεμονωμένους καλλιτέχνες και επιστήμονες από τη Ρωσία.» Από την άλλη, κάποιοι πολιτιστικοί φορείς και μουσεία στη Ρωσία τηρούν στάση αναμονής, όπως για παράδειγμα το Garage Museum of Contemporary Art – δημιούργημα της συλλέκτριας Dasha Zhukova και του πρώην συζύγου της Roman Abramovich – το οποίο σταματά μεγάλες παραγωγές﮲ απόφαση που θα επηρεάσει αρκετούς Ρώσους καλλιτέχνες.

Στην αγορά – που ακόμα δεν έχει πληγεί εμφανώς σε μεγάλο βαθμό – οι οίκοι Sotheby’s, Christie’s και Bonhams ανακοίνωσαν την ακύρωση των δημοπρασιών ρωσικής τέχνης, οι οποίες ήταν ιδιαίτερα δημοφιλείς σε Ρώσους αγοραστές και απέφεραν σημαντικά ποσά στα ταμεία. Αντίθετα, όπως αναφέρει η κα Καρντασίδη, στη Ρωσία οι διαδικτυακές δημοπρασίες Ρωσικής τέχνης πραγματοποιούνται απρόσκοπτα, σχεδόν καθημερινά, και η ζήτηση των ιστορικών Ρώσων καλλιτεχνών παραμένει υψηλή λόγω της διαχρονικής επενδυτικής τους αξίας. Φυσικά λόγω της κατάστασης που επικρατεί στη χώρα, οι τιμές των έργων έχουν επηρεαστεί αρνητικά.

Σε δυσμενή θέση φαίνεται πως βρίσκεται ο Ρωσικών συμφερόντων οίκος Phillips. Παρά τη δωρεά 5.800.000 δολαρίων στον Ουκρανικό Ερυθρό Σταυρό, από τα έσοδα της πρόσφατης δημοπρασίας σύγχρονης τέχνης στο Λονδίνο, και τις δηλώσεις του διευθύνοντος συμβούλου του οίκου που καταδίκασε τη ρωσική εισβολή, πολλοί είναι οι άνθρωποι της τέχνης, και όχι μόνο, που υποστηρίζουν την απομόνωση της εταιρείας ως έναν τρόπο να ασκηθεί πίεση στο Κρεμλίνο.

Το πάγωμα των περιουσιακών στοιχείων τους στο εξωτερικό έφερε τους Ρώσους ολιγάρχες, πολλοί από τους οποίους είναι σπουδαίοι συλλέκτες και οικονομικοί παράγοντες της διεθνούς τέχνης, σε δύσκολη θέση. Η καταγωγή (ή η ρωσική υπηκοότητα) και η δραστηριότητα ενός συλλέκτη είναι άδικο να τον στιγματίζει ή ακόμα και τον φέρνει στο προσκήνιο λόγω του πολέμου στην Ουκρανία. Τα κίνητρα και ο τρόπος που λειτουργεί ένας συλλέκτης μπορεί να είναι επενδυτικά ή καλλιτεχνικά και κατά συνέπεια θα κριθεί η αξία της δράσης τους σε βάθος χρόνου. Επίσης, η ρώσικη καταγωγή ή πολιτογράφηση δε σημαίνει ότι θα επηρεάσουν απαραίτητα τις επιχειρήσεις τους (που πολύ συχνά δεν έχουν παρά λίγη σχέση με τη Ρωσία) και κατά συνέπεια τη συλλεκτική συμπεριφορά τους.

Λόγω των κυρώσεων που έχουν επιβληθεί, θα υπάρχει πιθανόν αυστηρότερος έλεγχος στις συναλλαγές των Ρώσων συλλεκτών αλλά και δυσκολίες στη μετακίνηση κεφαλαίων που απαιτούνται για την αγορά έργων τέχνης. Εντούτοις, δεν αποκλείεται, λόγω της διεθνούς τους δραστηριότητας – ας μην ξεχνάμε πως οι περισσότεροι από αυτούς δεν έχουν έδρα τη Ρωσία – να εκμεταλλευτούν τα κενά των ευρωπαϊκών νομοθεσιών και να κατορθώσουν να πραγματοποιήσουν συναλλαγές «ξεπλένοντας» χρήμα. Σε σχετικό σχόλιο της, η Βρετανίδα αρθρογράφος και συγγραφέας Melanie Gerlis αναφέρει: «Τα τρέχοντα γεωπολιτικά προβλήματα κάνουν τους ανθρώπους να συνειδητοποιήσουν ότι δε γνωρίζουμε πάντα τον τελικό αγοραστή ή τον πωλητή ενός έργου τέχνης.»

Ακόμα και αν οι Ρώσοι συλλέκτες συνεχίσουν την απόκτηση έργων, θα είναι με τρόπο περιορισμένο. Πιθανόν αρκετοί να θέλουν να κρατήσουν χαμηλό προφίλ και να μην αγοράσουν φανερά ή να μην είναι η προτεραιότητά τους. Σε περίπτωση που η αγοραστική δραστηριότητά τους περιοριστεί, πλήττονται άμεσα οι επαγγελματίες και οι επιχειρήσεις που συνεργάζονται μαζί τους. Σύμβουλοι τέχνης και γκαλερί με στενές σχέσεις με Ρώσους ολιγάρχες μπαίνουν στο μικροσκόπιο και υπάρχει κίνδυνος να βρεθούν αντιμέτωποι με ανάλογες κυρώσεις ή να παραγκωνιστούν από τον κόσμο της τέχνης. Επιπλέον, σημαντικές θα είναι και οι απώλειες για τις μεγάλες διοργανώσεις και τις φουάρ, καθώς οι Ρώσοι συλλέκτες συνέβαλλαν σημαντικά με τις πωλήσεις τους.

Ωστόσο, απόψεις για μαζική ρευστοποίηση συλλογών μοιάζουν άτοπες καθώς όχι μόνο δε συμφέρει τους συλλέκτες να πουλήσουν τα σπουδαία έργα που κατέχουν σε μία περίοδο με αμφίβολα εμπορικά αποτελέσματα, αλλά σε πολλές περιπτώσεις  αυτό δε γίνεται λόγω των περιορισμών και δε θα επιλέξουν να τα ρευστοποιήσουν, μιας και σε περιόδους κρίσεων «art is the best cash». Η κα Καρντασίδη υποστηρίζει πως «Μόνο μια μακροπρόθεσμη και παρατεταμένη οικονομική αναταραχή και κρίση θα μπορούσε να οδηγήσει τους Ρώσους συλλέκτες στην πώληση των συλλογών τους.»

Η δύναμη και η επιρροή των Ρώσων συλλεκτών στην παγκόσμια βιομηχανία της τέχνης είναι αδιαμφισβήτητη. Οι περισσότεροι από αυτούς βρίσκονται σταθερά τα τελευταία χρόνια ανάμεσα στους κορυφαίους συλλέκτες του κόσμου και κατέχουν μερικές από τις πιο πολύτιμες συλλογές έργων τέχνης. Ανάμεσά τους βρίσκεται ο Ρώσος πρόεδρος, Βλαντιμίρ Πούτιν, του οποίου η συλλογή ξεπερνά τα 2  δισ. δολάρια και φημολογείται πως περιλαμβάνει έργα των Velazquez, Rubens και Michelangelo. Με περιουσία πάνω από 12  δισ. δολάρια, ο Roman Abramovic, του οποίου τα περιουσιακά στοιχεία στο Ηνωμένο Βασίλειο παραμένουν «παγωμένα», κατέχει μία τεράστια συλλογή έργων τέχνης που περιλαμβάνει έργα των Francis Bacon και Lucian Freud ανάμεσα σε άλλα. Επιπλέον, πρόσφατα το Μουσείο Μνήμης του Ολοκαυτώματος Yad Vashem στο Ισραήλ ανακοίνωσε πως όχι μόνο διακόπτει τις επαφές με τον Ρώσο μεγιστάνα, αλλά δεν αποδέχεται την πολλών εκατομμυρίων δωρεά του για το Ιnternational Institute for Holocaust Research. Ο Dmitry Rybolovlev, ιδιοκτήτης του Salvator Mundi του Da Vinci πριν να πουληθεί για 450.000.000 δολάρια στους Christie’s το 2017, έχει επίσης μια τεράστια συλλογή που περιλαμβάνει έργα των Gauguin, Rodin, Modigliani, Picasso και πολλών άλλων σημαντικών καλλιτεχνών του 19ου και 20ού αιώνα. Ο Len Blavatnik, γνωστός από τη δωρεά 12.000.000 δολαρίων στην Tate για την κατασκευή της νέας πτέρυγας του μουσείου και 6.500.000 δολαρίων  στο Victoria & Albert Museum του Λονδίνου, με περιουσία άνω των 20.4  δισ. δολαρίων, είναι κάτοχος μίας τεράστιας συλλογής μοντέρνας και σύγχρονης τέχνης. Τέλος, ο πρόεδρος της ρωσικής Alpha Bank, Pyotr Aven, ο οποίος βρίσκεται και αυτός αντιμέτωπος με τις κυρώσεις της Δύσης, έχει μία σπουδαία συλλογή έργων ρωσικής τέχνης αλλά και ευρωπαίων καλλιτεχνών, όπως οι Lynn Chadwick, Henry Moore και Louise Bourgeois.

Οι επιπτώσεις στον κόσμο τέχνης προμηνύονται ραγδαίες και ίσως βρισκόμαστε μπροστά σε ένα μεγάλο πλήγμα για την αγορά. Αν θα καταφέρει η αγορά να ισορροπήσει χωρίς τους μεγάλους παίκτες στη σκακιέρα θα το δείξει ο χρόνος.

ΠΗΓΗ: Του Δημήτρη Σπύρου για το theartnewspaper.gr

Φωτογραφία: Άποψη της έκθεσης The Morozov Collection. Icons of Modern Art, Fondation Louis Vuitton, Paris © Fondation Louis Vuitton / Marc Domage