Από τα 219 έργα που επιστράφηκαν στην ελληνοκυπριακή κοινότητα, τα 140 προέρχονται από τη Δημοτική Πινακοθήκη της Αμμοχώστου. Ποια ήταν αυτή η Πινακοθήκη, ποιοι τη στήριξαν και τι περιλάμβανε η συλλογή της;

Στην ειδησεογραφία του πολιτιστικού μας μικρόκοσμου, την περασμένη εβδομάδα, κυριάρχησε η έκθεση μέσα από την οποία 60 έργα συναντήθηκαν με το κοινό τους για πρώτη φορά ύστερα από 46 χρόνια. Αυτά τα 60 έργα ανήκουν στη συλλογή των 219 έργων τέχνης Ελληνοκυπρίων και Ελλήνων ζωγράφων που διασώθηκαν από Τουρκοκύπριους στην Αμμόχωστο μετά την τουρκική εισβολή του 1974 και φυλάσσονταν σε μια αποθήκη περιμένοντας την κατάλληλη στιγμή για την παράδοσή τους. Εκείνη η στιγμή ήρθε τον Φεβρουάριο του 2019, όταν ο Νίκος Αναστασιάδης και ο Μουσταφά Ακιντζί ανακοίνωσαν την επιστροφή τους ως ένα μέτρο οικοδόμησης εμπιστοσύνης. Παράλληλα, η ελληνοκυπριακή πλευρά παρέδωσε οπτικοακουστικό υλικό από το Αρχείο του ΡΙΚ, το οποίο αφορά την κουλτούρα της τουρκοκυπριακής κοινότητας.

Έναν χρόνο μετά την ανακοίνωση του ιδιότυπου ΜΟΕ, τα 219 έργα παραδόθηκαν, και την περασμένη Δευτέρα 3 Φεβρουαρίου τα 60 από αυτά παρουσιάστηκαν σε έκθεση στο Λήδρα Πάλας.

Από το σύνολο των 219 έργων, «τα 140 προέρχονται από τη Δημοτική Πινακοθήκη Αμμοχώστου», δήλωσε στον «Π» ο Γιάννης Τουμαζής. Στην πλειοψηφία τους «πρόκειται για αριστουργηματικά έργα μουσειακής αξίας», σχολίασε ο κ. Τουμαζής, διευθυντής του Δημοτικού Κέντρου Τεχνών Λευκωσίας, Συνεργασία Ίδρυμα Πιερίδη, που ως μέλος της Δικοινοτικής Επιτροπής για τον Πολιτισμό και χάρη στις ειδικές του γνώσεις ανέλαβε την έρευνα της ταυτοποίησης των 219 έργων.

«Μια μέρα η τέχνη θα μας ενώσει όλους με μυστηριακή ένωση, χωρίς να λογαριάζει ποιοι είμαστε, ποια είναι η πολιτική μας τοποθέτηση, η θρησκεία, οι πεποιθήσεις και τα πιστεύω μας» - Πρόταση του ζωγράφου της Αμμοχώστου Γεώργιου Πολ Γεωργίου σε ημερολόγιο από το ταξίδι του στην Αμερική, τα έτη 1960-61

Η Πινακοθήκη της Αμμοχώστου

Ίσως είναι δύσκολο να συνειδητοποιήσουμε τι σημαίνει η εν λόγω επιστροφή. Ας το διευκολύνουμε: φανταστείτε να αδειάζει ύστερα από έναν πόλεμο η Κρατική Πινακοθήκη Σύγχρονης Κυπριακής Τέχνης στη λεωφόρο Στασίνου, στο κέντρο της Λευκωσίας, όπου στεγάζεται το σύνολο των έργων της κυπριακής τέχνης του 20ού αιώνα.

Η Δημοτική Πινακοθήκη της Αμμοχώστου υπήρξε ο πολιτιστικός πυρήνας της πόλης από τη δεκαετία του ’50 μέχρι και το 1974. Ιδρύθηκε από μια ομάδα προοδευτικών και φιλότεχνων ανθρώπων της πόλης και στεγαζόταν με τη Βιβλιοθήκη της Αμμοχώστου. Όπως αναφέρεται στο βιβλίο «Η Αμμόχωστος της εικαστικής δημιουργίας» της Μαρίνας Σχίζα [έκδοση Συλλόγου Αποφοίτων και Φίλων Ελληνικών Γυμνασίων Αμμοχώστου, 2008]: «Η δημιουργία της Πινακοθήκης συνέβαλε στην περαιτέρω ενδυνάμωση του ενδιαφέροντος για την καλλιτεχνική δημιουργία στην περίοδο από το 1950 μέχρι το 1970 και αποτέλεσε τον πυρήνα γύρω από τον οποίο τέθηκαν οι βάσεις για την περαιτέρω καλλιτεχνική ανάπτυξη της Αμμοχώστου».

Έργα των Γεώργιου Πολ Γεωργίου, Τηλέμαχου Κάνθου, Αδαμάντιου Διαμαντή, Χριστόφορου Σάββα, Στας Παράσκου, Ιωάννη Κισσονέργη, Νίκου Νικολαΐδη και πολλών άλλων Ελληνοκύπριων ζωγράφων, αλλά και των Τσαρούχη, Χατζηκυριάκου Γκίκα, Μόραλη, Σπυρόπουλου, Φώτη Κόντογλου και άλλων Ελλήνων περιλαμβάνονται σε αυτήν την πολύτιμη συλλογή των 140 έργων.

Οι οραματιστές της

Η ήρεμη δύναμη της Δημοτικής Πινακοθήκης υπήρξε ο λογοτέχνης Γιώργος Φ. Πιερίδης, ο οποίος τέθηκε επικεφαλής αρχικά της Δημοτικής Βιβλιοθήκης της Αμμοχώστου. Για τον εξοπλισμό της βιβλιοθήκης είχαν εργαστεί δύο επιτροπές, που τις αποτελούσαν εξέχουσες προσωπικότητες της Αμμοχώστου: ο ζωγράφος Γεώργιος Πολ Γεωργίου, ο έμπορας Μήτσος Μαραγκός, ο οποίος δώρισε την κυπριολογική του συλλογή βιβλίων στη βιβλιοθήκη, ο Ευάγγελος Λουίζος, ο οποίος χάρη στην προσωπική του φιλία με τον Σεφέρη και τον Ελύτη οι δύο ποιητές βρέθηκαν στην Κύπρο, ο δικηγόρος Νίκος Ζαννετίδης, ο οποίος άνοιξε μια γκαλερί και κορνιζοποιείο και έδινε πολλή στήριξη στους καλλιτέχνες, ο ποιητής Νίκος Βραχίμης, ο ζωγράφος Ξάνθος Χατζησωτηρίου, η Κλαίρη Αγγελίδου, η οποία έπειτα έγινε υπουργός Παιδείας και Πολιτισμού, ο Αντώνης Ψαθάς και ο Νίκος Αγγελίδης.

Σύντομα, μετά την έναρξη λειτουργίας της βιβλιοθήκης, σε μια «ιστορική συνεδρίαση», όπως τη χαρακτηρίζει στο βιβλίο της η Μαρίνα Σχίζα, αποφασίστηκε τον Μάιο του 1955 η έναρξη της διαδικασίας αγοράς έργων ζωγραφικής, με προοπτική τη δημιουργία της Δημοτικής Πινακοθήκης Αμμοχώστου.

Στα πρακτικά εκείνης της συνεδρίασης αναφέρεται ότι: «Η εφορεία αποφάσισε να α) διατεθεί ένα κονδύλι για την αγορά πινάκων και β) προσκληθούν ζωγράφοι ή πρόσωπα με κριτική κατάρτιση στη ζωγραφική που να αποτελέσουν μια ειδική συμβουλευτική επιτροπή μαζί με μέλη της εφορείας της βιβλιοθήκης για την επιλογή και αγορά πινάκων.

Κύπριοι ή Ελλαδίτες

Μήνες πριν από τα επίσημα εγκαίνια της Πινακοθήκης, τον Μάιο του 1958, πραγματοποιήθηκε μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα συνεδρίαση της εφορείας της βιβλιοθήκης, στην οποία εξελίχθηκε ένα ντιμπέιτ που θα μπορούσε να ισχύει και σήμερα.

Στα πρακτικά εκείνης της συνεδρίασης αναφέρεται ότι η Επιτροπή Αγορών της Πινακοθήκης, έπειτα από γνωμάτευση των καλλιτεχνικών συμβούλων Τηλέμαχου Κάνθου και Αδαμάντιου Διαμαντή, αγόρασε από την έκθεση του Χριστόφορου Σάββα έναν πίνακα. Στην ίδια συνεδρίαση, ο Ευάγγελος Λουίζος είχε εκφράσει την άποψη ότι οι τιμές που ζητούσαν οι Κύπριοι ζωγράφοι ήταν υψηλότερες από τις τιμές των Ελλήνων ζωγράφων με αναγνωρισμένη αξία, όπως ο Τσαρούχης, ο Χατζηκυριάκος Γκίκας κ.ά.

Η θέση αυτή του Λουίζου προκάλεσε έντονη συζήτηση γύρω από τον χαρακτήρα που θα δινόταν στην Πινακοθήκη: σκοπός της ήταν να αντιπροσωπεύσει και να ενθαρρύνει τους άξιους ζωγράφους της Κύπρου ή να συμβάλει στην αισθητική μόρφωση του κοινού, θέτοντας εμπρός του «εκλεκτής ποιότητας έργα» και συνεπώς «η Πινακοθήκη δεν πρέπει να περιορίζεται να αγοράζει έργα μόνο Κυπρίων αλλά και έργα άλλων ζωγράφων»; Ο Γ. Φ. Πιερίδης υποστήριξε ότι προτεραιότητα πρέπει να δοθεί στους Κύπριους, αλλά δεν θα πρέπει να τίθεται σε δεύτερη μοίρα το θέμα της επιλογής των έργων που θα αγοραστούν. Με αυτόν τον τρόπο θα διασφαλιστεί η προσπάθεια των ζωγράφων διαχρονικά, είπε.

Έτσι και έγινε. Η Πινακοθήκη ξεκίνησε τις εργασίες της και έναν χρόνο μετά τα εγκαίνια προσελήφθη ως βοηθός του Πιερίδη ο μόλις 18 ετών Στέφανος Ζυμπουλάκης. Μαζί διοργάνωσαν την πρώτη έκθεση της Πινακοθήκης το καλοκαίρι του 1960: επρόκειτο για μια μεγάλη έκθεση δέκα Ελλήνων ζωγράφων, στην υλοποίηση της οποίας συνέβαλαν τόσο το δημαρχείο της Αμμοχώστου όσο και η πρεσβεία της Ελλάδας. Εξήντα ένα έργα των Μόραλη, Τσαρούχη, Γουρανόπουλου, Χατζηκυριάκου Γκίκα και άλλων παρουσιάστηκαν σε εκείνη την έκθεση, κάποια από τα οποία αγοράστηκαν και παρέμειναν στην Πινακοθήκη αποτελώντας «τον πυρήνα της δημιουργίας της συλλογής της», όπως αναφέρει η Μαρίνα Σχίζα.

Τα εύσημα της εποχής

«Η Δημοτική Πινακοθήκη Αμμοχώστου, το αξιόλογο αυτό πνευματικό ίδρυμα, ξεκινώντας από τη σωστή θέση ότι η ανάπτυξη του ενδιαφέροντος για την τέχνη και η αισθητική διαπαιδαγώγηση του λαού αποτελούν αιτήματα εξίσου σοβαρά με την καλλιέργεια των γραμμάτων για κάθε τόπο που θέλει την προκοπή του, ίδρυσε από τον δεύτερο χρόνο κιόλας λειτουργίας του το Τμήμα Πινακοθήκης και προχωρεί, από τότε, σταθερά όσο το επιτρέπουν οι συνθήκες, στον σχηματισμό μιας συλλογής με πίνακες Κύπριων και Ελλήνων ζωγράφων. Ένα τέτοιο έργο είναι φυσικά έργο υπομονής και μακράς πνοής. Δεν σχηματίζεται μια Πινακοθήκη από τη μία μέρα στην άλλη, ακόμη και στην ιδανική περίπτωση που θα υπήρχαν απεριόριστα οικονομικά μέσα. Και φυσικά, η περίπτωση ενός δημαρχείου, με τους γνωστούς περιορισμούς κάτω από το αποικιοκρατικό καθεστώς, κάθε άλλο παρά είναι ιδανική. Ωστόσο, η Πινακοθήκη προχώρησε αρκετά στο έργο της και μπορούμε να πούμε πως έχει διαδραματίσει σημαντικό ρόλο πρωτοπόρου στην ανάπτυξη του ενδιαφέροντος για τη ζωγραφική, που εκδηλώθηκε στον τόπο μας τα τελευταία χρόνια», ανέφερε στην έκδοσή του, του Ιούλη 1960, το περιοδικό «Νέα Εποχή».

Και ο Γ. Φ. Πιερίδης, ερωτώμενος σε συνέντευξή του στην ίδια έκδοση, σχολίασε ότι «ο ρόλος μιας Πινακοθήκης δεν πρέπει να περιορίζεται στον σχηματισμό μιας συλλογής μικρής ή μεγάλης, με χαρακτήρα ειδικό ή γενικό. Έχει να ανταποκριθεί και στο αίτημα της κατατόπισης και της αισθητικής διαπαιδαγώγησης του κοινού. Και ο μόνος τρόπος για να το κάμει αυτό αποτελεσματικά είναι να θέσει μπροστά στο κοινό το έργο των ζωγράφων, με τις ποικίλες επιδιώξεις του, τις ποικίλες μορφές του».

Το 1974 η συλλογή της Πινακοθήκης διέθετε, σύμφωνα με όσα αναφέρονται στο βιβλίο «Η Αμμόχωστος της εικαστικής δημιουργίας», 150 πίνακες Κύπριων και Ελλήνων ζωγράφων, υδατογραφίες του Θεόφιλου Moghabghab που απεικόνιζαν την παλιά Αμμόχωστο και τη Λευκωσία και 300 σχέδια και πίνακες του Μιχάλη Χατζηδημητρίου.

«Η ανάπτυξη της σύγχρονης εικαστικής κίνησης στην Αμμόχωστο, που δρομολόγησαν δειλά-δειλά στις αρχές του 20ού αιώνα μερικοί προικισμένοι Αμμοχωστιανοί, και η οποία οδηγήθηκε στο απόγειό της στη δεκαετία του ’70, 'κόπηκε' ξαφνικά το 1974», σχολιάζει στο βιβλίο της η Μαρίνα Σχίζα.

Με την επιστροφή των έργων της Πινακοθήκης δεν έρχεται απλώς στο φως η εικαστική δημιουργία δύο χαμένων δεκαετιών αλλά ίσως μπορεί να μελετηθεί εκ νέου η σύγχρονη κυπριακή τέχνη έχοντας πια επανασυνδεθεί με τη χρονική της συνέχεια.

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ: Ο Γιώργος Φιλίππου Πιερίδης στη Δημοτική Πινακοθήκη Αμμοχώστου. Φωτογραφία από το βιβλίο «Η Αμμόχωστος της εικαστικής δημιουργίας», Σύνδεσμος Αποφοίτων των Ελληνικών Γυμνασίων Αμμοχώστου, Λευκωσία, 2008.