Στην αρχαία κωμωδία, ως Παράβαση θεωρείται το σημείο εκείνο του έργου, όπου ο χορός «γδύνεται» από τον θεατρικό του ρόλο και απευθύνεται άμεσα στους θεατές με κάτι εντελώς διαφορετικό από την πλοκή. Η Παράβαση είναι συνήθως ένας συνδυασμός ψόγων, επαίνων και νουθεσιών του ποιητή προς το κοινό.

Ο όρος Παράβασις προέρχεται από το ρήμα παραβαίνω, που στη θεατρική γλώσσα σημαίνει προσεγγίζω, προχωρώ προς το μέρος των θεατών, μιλώντας για κάτι πραγματικό. Με δυο λόγια, κατά την Παράβαση, ο χορός γίνεται ενεργός πολίτης και μιλά συχνά στο πρώτο ενικό πρόσωπο, μεταφέροντας στο κοινό τις απόψεις του συγγραφέα.

Σε αυτό το ένατο παραμύθι, θα παρακάμψουμε τις σχετικές με τους αρχαίους ζωγράφους ιστορίες και χρησιμοποιώντας την Παράβαση ως μέσον, θα αναφερθούμε στη φιλία και τα είδη της, μιας και, ποτέ πριν από τις μέρες μας, δεν έχει χρησιμοποιηθεί η λέξη τόσο μαζικά, ανώνυμα, κι επιφανειακά.

Παράβαση

Καλοί μου αναγνώστες, η σάτιρα δεν είναι κάτι το κακό· είναι τιμή που γίνεται στους καλούς για να συλλογιούνται σωστά. Αν εκείνος που τώρα πρόκειται να με διαβάσει γνώριζε ο ίδιος τον εαυτό του, δεν θα βρισκόμουνα στην ανάγκη να μνημονεύσω το αυτονόητο, ότι δηλαδή ο ποιητής δεν γεννήθηκε για να ευχαριστεί τον Δήμο, αλλά για να επισημαίνει την αλήθεια.

Η φιλία είναι το μεγαλύτερο αγαθό στον άνθρωπο, διότι είναι διά βίου, σαν δέμας κατάστικτο με ονόματα. Από τα γόνατα έως τη μέση, είναι γραμμένοι οι φίλοι οι καλοί, από τη μέση μέχρι τον λαιμό, οι επιστήθιοι και πάνω στην καρδιά, οι λίγοι, οι καρδιακοί. Στο κεφάλι, υπάρχουν οι φιλίες του συμφέροντος, ενώ στα κάτω άκρα βρίσκεται ο χώρος των εχθρών, αυτών που για χάρη τους ο πεισματάρης άνθρωπος προχωράει. Άλλους τους προσπερνάει κι άλλους τους σκεπάζει με τη σκόνη των ποδιών του. Και όταν, όπως μου συνέβη πολλάκις τα τελευταία χρόνια, οι επιστήθιοι φίλοι φύγουν οριστικά αφήνοντας τον μάταιο τούτο κόσμο, το δέμας σκίζεται, το σώμα καταρρακώνεται, η ψυχή συρρικνώνεται και περιφέρεται γυμνή. Θλίψη θανάτου σκεπάζει τη ζωή αυτού που έμεινε μόνος χωρίς τον φίλο του. Γιατί οι ενάρετοι φίλοι είναι όχι μόνο απαραίτητοι ο ένας για τον άλλον, αλλά και ευχάριστοι, μιας και οι πράξεις των αγνών ανθρώπων είναι όμοιες μεταξύ τους. Μια τέτοια φιλία είναι για όλη τη ζωή, επειδή βασίζεται στην ανιδιοτέλεια, αυτή που πρέπει να κυριαρχεί ανάμεσα στους φίλους.

Υπάρχουν, βέβαια, και τα παράσιτα, αυτά που κρυμμένα πίσω από το προσωπείο του συμφέροντος, καταφέρνουν να γίνουν πιστευτά κι «έμπιστα», όμως τέτοιου είδους υποκρισία δεν διαρκεί, κι όταν αποκαλυφθεί, καλό είναι να ξεριζώνεται από την ψυχή, σαν ζιζάνιο, σαν βδέλλα.

«Επειδή τα είδη της φιλίας είναι διαφορετικά κατά το είδος (1), κι οι συμπάθειες κι οι φιλίες μας επίσης είναι διαφορετικές. Υπάρχουν τρία είδη φιλίας, ισάριθμα με τις ιδιότητες των πραγμάτων που είναι αξιαγάπητα. Στο καθένα απ' αυτά, υπάρχει αμοιβαιότητα, που δεν διαφεύγει την προσοχή μας. Όσοι, λοιπόν, αγαπούν ο ένας τον άλλον, ποθούν το αγαθό ο ένας για τον άλλον και σύμφωνα με τη φύση των συναισθημάτων τους. Έτσι, αυτοί που αλληλοαγαπιούνται για ωφέλεια, που μπορούν να κερδίσουν από τη φιλία τους, δεν αγαπιούνται για τον εαυτό τους, αλλά επειδή ελπίζουν ν' απολαύσουν κάποιο αγαθό ο ένας από τον άλλον. Το ίδιο ισχύει και για εκείνους που αγαπούν αυτούς που τους προκαλούν ευχαρίστηση. Γιατί αυτοί δεν αγαπούν τους πνευματώδεις σαν τέτοιους, αλλά επειδή βρίσκουν ευχαρίστηση κοντά τους. Όσοι αγαπούν από συμφέρον, αγαπούν για χάρη του δικού τους εαυτού. Αυτοί που αγαπούν για ευχαρίστησή τους, αγαπούν για εκείνο που είναι γι' αυτούς ευχάριστο. Για να μιλήσουμε σύντομα, δεν αγαπούν τον φίλο τους, επειδή είναι φίλος τους, αλλά σύμφωνα με το μέτρο, που ανάλογα είναι χρήσιμος σ' αυτούς. Τέτοιες φιλίες είναι τυχαίες, γιατί σύμφωνα μ' αυτές, εκείνοι που αγαπιούνται δεν αγαπιούνται για εκείνο που είναι αυτοί οι ίδιοι, αλλά εφόσον άλλοι προσφέρουν κάποιο αγαθό κι οι άλλοι κάποια ευχαρίστηση. Οι τέτοιας λογής φιλίες διαλύονται εύκολα, αφού τα πρόσωπα που αγαπιούνται δεν είναι πια τα ίδια. Γιατί, όταν δεν είναι πια χρήσιμα ή ευχάριστα, παύουν ν' αγαπιούνται. Εκτός απ' αυτό, και το ίδιο το χρήσιμο μεταβάλλεται, είναι δηλαδή κάθε φορά άλλο.

Η φιλία των νέων φαίνεται να βασίζεται στην ηδονή, αφού η ζωή τους εξουσιάζεται από το πάθος που ζουν για την απόλαυση και το παρόν. Αλλά, όταν περνά η ηλικία, κι αυτές οι απολαύσεις μεταβάλλονται. Γι' αυτό και οι φιλίες των νέων πραγματοποιούνται και διαλύονται γρήγορα, γιατί, όταν μεταβάλλονται οι ορέξεις, μεταβάλλεται μαζί κι η φιλία τους. Γρήγορα οι νεανικές τέρψεις μεταβάλλονται. Άλλωστε, οι νέοι είναι πολύ επιρρεπείς στον έρωτα, αφού αυτό το συναίσθημα το εξουσιάζει το πάθος κι η ηδονή. Γι' αυτό ερωτεύονται και παύουν να ερωτεύονται γρήγορα και κατά το διάστημα μιας μονάχα ημέρας πολλές φορές ερωτεύονται και ξανά ερωτεύονται. Και εφόσον ο έρωτας συνεχίζεται, ποθούν να βρίσκονται με το πρόσωπο που αγαπούν και να ζουν μαζί του, γιατί η διάθεση αυτή ανταποκρίνεται με το είδος της φιλίας που συναισθάνονται.

Τέλεια είναι η φιλία των αγαθών και ως προς την αρετή όμοιων ανθρώπων, γιατί αυτοί επιθυμούν τα αγαθά οι μεν για τους δε, εφόσον είναι αγαθοί και αυτοί καθ' εαυτούς τέτοιοι. Φίλοι στην κυριολεκτική σημασία της λέξεως είναι όσοι επιθυμούν το αγαθό για τους φίλους των (γιατί τους διαπνέει το συναίσθημα της φιλίας αυτό καθ' εαυτό και όχι ανάλογα με τα γεγονότα). Γι' αυτό διατηρείται ανάμεσά τους η φιλία, εφόσον είναι αγαθοί και η αρετή τους είναι μόνιμη».

Το σημερινό παραμύθι αφιερώνεται με αγάπη στα παιδιά και τους εφήβους, που μεγαλώνουν εκτονώνοντας την ανάγκη τους για φιλία με την ανταλλαγή εικονιδίων και «λάικ» στο φέισμπουκ.

Υ.Γ. Γνωρίζω ότι ίσως κανείς έφηβος δεν θα με διαβάσει, όμως μέσα μου, ουτοπικά, αγωνιούν η αλήθεια του ποιητή και το όνειρο του δάσκαλου.

1. Αριστοτέλης. Ηθικά Νικομάχεια

ΕΙΚΟΝΑ: Δημήτρης Αληθεινός. Χωρίς Τίτλο. 1971.