Επιμελητές της έκθεσης είναι ο Δρ Γαβριήλ Κουρέας (Κύπρος), ο Herman Bashiron Mendolicchio (Ιταλία) και ο Γιώργος Λάζογλου (Κύπρος). Στην έκθεση συμμετέχουν με έργα τους οι εξής εικαστικοί καλλιτέχνες: Κλίτσα Αντωνίου (Κύπρος), Trevor Borg (Μάλτα), Vince Briffa (Μάλτα), Ελίνα Ιωάννου (Κύπρος), Μελίτα Κούτα (Κύπρος), Βασίλης Ψαρράς (Ελλάδα), Lara Salmon (ΗΠΑ), Κωνσταντίνος Ταλιώτης (Κύπρος), Λεόντιος Τουμπουρής (Κύπρος), Αντώνης Βολανάκης (Ελλάδα).

Είναι η πρώτη φορά που μια πολυτοπική έκθεση τέχνης πραγματεύεται την ιστορία, τη μνήμη, αλλά και τον κοινωνικοπολιτισμικό και περιβαλλοντικό αντίκτυπο της μετάλλευσης στην Κύπρο μέσα από μια σύγχρονη καλλιτεχνική προοπτική. Στο νησί, η μετάλλευση έχει μακραίωνη ιστορία που εκτείνεται από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Οι εξορύξεις κορυφώθηκαν κατά τη διάρκεια της Βρετανικής αποικιοκρατίας. Η συγκεκριμένη έκθεση πρωτοπορεί θεματολογικά και επικεντρώνεται στην άλλοτε μεταλλευτική κοινότητα της Καλαβασού και στην κληρονομιά της, πάντοτε όμως σε συνάρτηση με τις υπόλοιπες μεταλλευτικές κοινότητες της Κύπρου.

Αντλώντας από το έργο της ιστορικού τέχνης Lucy Lippard (Undermining, 2014) η έκθεση αξιοποιεί με γόνιμο τρόπο μεταλλεία ανοιχτού ορύγματος αλλά και υπόγεια φρεάτια εξόρυξης, διερευνώντας το πώς αυτοί οι τόποι αντικατοπτρίζουν κουλτούρες· πιο ουσιαστικά, το πώς έχουν μεταβάλει τα οικοσυστήματα και συνεχίζουν να τα επηρεάζουν, παράγοντας νέες δομές μέσα στο περιβάλλον και στις κοινωνίες μας. Οι δύο λέξεις στον τίτλο της έκθεσης – mining [μετάλλευση, η διαδικασία εξόρυξης μεταλλεύματος από ορυχείο] και undermining [εκμετάλλευση, η διάβρωση της βάσης ή των θεμελίων μιας δομής, προκειμένου να μειωθεί η αποτελεσματικότητα, η δύναμη ή η ικανότητα ανθρώπου ή πράγματος, και μάλιστα με τρόπο σταδιακό ή ύπουλο] αποτελούν την αφετηρία από όπου θα εξεταστεί ο περιβαλλοντικός αλλά και ο κοινωνικοπολιτισμικός αντίκτυπος της μετάλλευσης στην Κύπρο. Μέσα από τα τέσσερα στοιχεία της φύσης – γη, αέρα, φωτιά και νερό – και την αφύσικη εκμετάλλευσή τους, οι καλλιτέχνες της έκθεσης εγκύπτουν κάθετα και οριζόντια στην πολλαπλότητα των θεμάτων που προκύπτουν από την κατάχρηση των πόρων της γης.

“Το μεταλλείο... Εκεί που σέρνεται σκουλήκι ο άνθρωπος, του ήλιου και του αέρα απαρνητής για νάβρη ή να μη ξανάβρη πιά ανοιγμένη την τρύπα, που θα τον ξαναβγάλη στη ζωή. ...Το μεταλλείο... Αυτό πού’γινε κατάρα και κατηγόρια, θρύλος κι ιστορία. Αυτό για το οποίο το θέατρο κι ο κινηματογράφος, το μυθιστόρημα και το τραγούδι έπλεξαν αραχνιασμένους πέπλους γύρω απ’ τη σκοτεινή του ύπαρξη... Το μεταλλείο...” (Κώστας Μόντης, Εφημερίδα «Ελευθερία», 12/07/36)

Ο Κύπριος συγγραφέας Κώστας Μόντης καταγράφει τα δεινά των ανθρώπων της μεταλλευτικής βιομηχανίας, που κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα αποτελούσε περιζήτητη πηγή απασχόλησης για πολλούς εργάτες. Γύρω από τα μεταλλεία της Λίμνης, του Αμιάντου, της Σκουριώτισσας και της Καλαβασού, ανάμεσα σ’ άλλα, αναπτύχθηκαν ολόκληρες κοινότητες. Αυτές οι μεταλλευτικές κοινότητες τροφοδοτούσαν με ανθρώπινα κορμιά τις βαθιές υπόγειες γαλαρίες, όπου έβγαζαν πολύωρες βάρδιες μέσα σε δυσμενείς, απάθρωπες συνθήκες. Συχνά συνέβαιναν ατυχήματα που καθημερινά έθεταν σε κίνδυνο τη ζωή των μεταλλωρύχων. Επιπρόσθετα με τα ατυχήματα, οι μεταλλωρύχοι και οι οικογένειές τους έπρεπε να αντιμετωπίσουν τις μακροπρόθεσμες συνέπειες της σκόνης που εισέπνεαν. Αυτές ακριβώς οι απάνθρωπες συνθήκες αποτέλεσαν την αφορμή για τις πρώτες εργατικές διαδηλώσεις στην Κύπρο, με απαρχή το 1936. Ο τραυματισμός του τοπίου και οι περιβαλλοντικές συνέπειες των μεταλλείων επιμένουν μέχρι σήμερα, με τη διαρροή βαρέων μετάλλων από τα αχρησιμοποίητα μεταλλεία και τη διείσδυσή τους σε δεξαμενές νερού.

Όπως σημειώνει ο Μόντης, το 1936 η μετάλλευση στην Κύπρο δημιούργησε μια πλουσιότατη πολιτιστική παραγωγή. Ωστόσο, η πρώτη γενιά Κυπρίων καλλιτεχνών που έδρασαν ομόχρονα με τον Μόντη, αλλά και μεταγενέστερα, επιλέγουν να μην αναδείξουν το πληγωμένο τοπίο της Κύπρου και αντίθετα προβάλλουν μία εξιδανικευμένη εκδοχή του κυπριακού τοπίου, όπως σημειώνει η Έλενα Πάρπα στον κατάλογο της έκθεσης. Είναι ενδιαφέρον το γεγονός ότι το πληγωμένο κυπριακό τοπίο εμφανίζεται μόνο μετά τη διαίρεση του νησιού, ως ενδείκτης του μεταπολεμικού τραύματος. Επίσης στον κατάλογο της έκθεσης, ο Herman Bashiron Mendolicchio επισημαίνει ότι το τοπίο με τις περιβαλλοντικές πληγές αρχίζει να απασχολεί την τέχνη με την εγκατάσταση του Joseph Beuys για την Documenta 7, 7000 Eichen (7000 Βελανιδιές). Η πρόθεση του καλλιτέχνη ήταν να επουλώσει τις πληγές του τοπίου και της κοινωνίας μετά τον όλεθρο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και να αναδιαμορφώσει τη χαμένη ισορροπία ανάμεσα σε άνθρωπο και φύση. Έκτοτε, οι εικαστικές παρεμβάσεις προσφέρουν έναν τρόπο με τον οποίο το κοινό μπορεί να στοχαστεί, να αναθεωρήσει και να επανατοποθετήσει τα ψευδαισθητικά αφηγήματα της προόδου και της οικονομικής ανάπτυξης με κάθε τίμημα.

Οι καλλιτέχνες που συμμετέχουν στην έκθεση θέτουν παρόμοιους προβληματισμούς στην έκταση της Καλαβασού, χρησιμοποιώντας συχνά αρχειακό υλικό με πολυμεσικές εγκαταστάσεις. Ο αντίκτυπος της μετάλλευσης πάνω στον άνθρωπο αποτελεί το επίκεντρο της συμμετοχής των εικαστικών Κλίτσας Αντωνίου και Μελίτας Κούτα.

Το τρίπτυχο της Αντωνίου Metallum Terrae (2022) αντιπαραβάλλει δύο αντιθετικά αφηγήματα μέσα από προβολή βίντεο Never Mine (2016) – αφενός τον Βρετανό διευθυντή των μεταλλείων, και αφετέρου έναν μεταλλωρύχο – προκειμένου να αποκαλύψει τον ανθρώπινο πόνο και την περιβαλλοντική καταστροφή που επέφερε η μετάλλευση, όχι μόνο στους μεταλλωρύχους, αλλά και στις οικογένειές τους. Μέσα από την υλικότητά τους, η εγκαταστάσεις της Αντωνίου, Milk (2022) και More Milk (2022) εκθέτουν στον επισκέπτη τον πόνο και τις απάνθρωπες συνθήκες στις οποίες είχαν υποβληθεί οι μεταλλωρύχοι και οι οικογένειές τους κατά τη διάρκεια των απεργιών του 1948. Οι μεταλλευτικές εταιρείες επέλεξαν να στερήσουν από τα παιδιά των μεταλλωρύχων το γάλα.

Η εγκατάσταση της Κούτα Καππακλί (2022) μεταμορφώνει την υλικότητα του εμαγιέ δοχείου συσκευασίας φαγητού που χρησιμοποιούσαν οι μεταλλωρύχοι, γνωστό ως «καππακλί», αναχυτεύοντάς το σε πηλό με χώμα από την περιοχή πέριξ των μεταλλείων. Ο μετασχηματισμός της υλικότητας αυτών των συνηθισμένων χρηστικών αντικειμένων και η μεταβολή της χρήσης τους, από καθημερινά αντικείμενα σε έργα τέχνης, εκθέτει στον επισκέπτη τη δυαδικότητα των συγκεκριμένων σκευών: με την παρέμβαση της εικαστικού, τα κεραμικά δοχεία, από συμβολικά αντικείμενα θρέψης του σώματος του μεταλλωρύχου, γίνονται σημαίνοντα της τοξικότητας του χώματος που περιέχεται στον πηλό, υπενθυμίζοντας στον θεατή την οικολογική καταστροφή αλλά και τους κινδύνους υγείας που διέτρεχαν οι μεταλλωρύχοι σε ώρα εργασίας.

Ο Αντώνης Βολανάκης προτείνει έναν εναλλακτικό τρόπο σύνδεσης με το παρελθόν, μέσα από τις φωνές των γυναικών που συχνά αποσιωπήθηκαν στις ιστορίες των μεταλλείων, καθώς εργοδοτούσαν κατά κύριο λόγο άντρες. Συζητώντας με τις γυναίκες της Καλαβασού, ο Βολανάκης εγκύπτει σε γυναικείες ιστορίες, τις λεγόμενες herstories. Κοινός παρονομαστής στις ιστορίες των γυναικών, τα γεύματα και οι συνταγές. Εξάλλου, οι γυναίκες ήταν αυτές που γέμιζαν το «καππακλί» της Κούτα με φαγητό που θα έτρωγαν στη δουλειά οι μεταλλωρύχοι. Μέσα από αυτές τις συνταγές, ο καλλιτέχνης διαβλέπει τη δημιουργία ενός «ιερού κειμένου», μιας ζώσας εικονογραφίας που αντιπροσωπεύει γυναικείες ευαισθησίες και ταυτότητες.

Ο προβληματισμός γύρω από τον περιβαλλοντικό αντίκτυπο της μετάλλευσης, το πληγωμένο τοπίο και το πολιτικό σώμα εμπνέει και άλλους καλλιτέχνες που συμμετέχουν στην έκθεση. Το έργο του Βασίλη Ψαρρά Gossan (2022) βυθίζεται στην ιστορία και χρησιμοποιεί ως αφετηρία τη χρήση των μεταλλείων ως χώρων εγκλεισμού και (εν τέλει) θανάτου από τους Ρωμαίους, προκειμένου να τα αντιπαραβάλει με τον γεωλογικό όρο gossan, για να αποκαλύψει τι κείτεται κάτω από την επιφάνεια της γης, αλλά και τα πολλαπλά στρώματα ιστορίας, μνήμης και ανθρώπινου σώματος.

Η εγκατάσταση της Ελίνας Ιωάννου Resilience (2022) αξιοποιεί τη χλωρίδα, την πανίδα και τη γεωολογία της περιοχής – φραγκοσυκιά, σαλιγκάρι, ασβεστολιθικό ψαμμίτη – για να αναδείξει μεν τον φυσικό κόσμο του νησιού αλλά, πιο σημαντικά, για να συνδιαλεχθεί με το συλλογικό ασυνείδητο και τη συχνά προβληματική συγκατοίκηση ανθρώπων και φύσης, πολιτιστικής μνήμης και λήθης, και με την αποαποικιοποίηση του παρελθόντος.

Η χειροπιαστή καταστροφή του τοπίου αντικατοπτρίζεται στην πολυχωρική βίντεο- εγκατάσταση του Κωνσταντίνου Ταλιώτη blast (2022) που κοινοποιεί στον θεατή τη σφοδρά βίαιη πραγματικότητα της έκρηξης στο λατομείο. Η εικόνα και ο διαπεραστικός ήχος προκαλούν στον επισκέπτη μια τραυματική σωματική εμπειρία που, σε συνδυασμό με τη φαντασμαγορία της έκρηξης, υπερτονίζει παρασυνειδησιακά συναισθήματα και προκαλεί σάστισμα.

Η εμφατική εμπειρία του επισκέπτη εξετάζεται διεξοδικότερα στην ταινία της Lara Salmon Apliki Su (2022), που περιστρέφεται γύρω από τη θητεία του προπάππου της ως διευθυντή της Κυπριακής Μεταλλευτικής Εταιρίας, Cyprus Mine Corporation, που είχε και το γενικό πρόσταγμα των εγκαινίων του μεταλλείου στο Απλίκι. Η ταινία συνοδεύεται από περφόρμανς της ίδιας της Salmon, όπου χρησιμοποιεί το σώμα της ως χάρτη των δεκαεννιά μεταλλείων της Κύπρου και προσκαλεί το κοινό να τοποθετήσει μια καυτή μεταλλική ράβδο στις τοποθεσίες των μεταλλείων, καίγοντας το δέρμα της περφόρμερ. Ο σωματικός πόνος που υφίσταται ανασύρει στην επιφάνεια την απτή και ανθρώπινη βλάβη που επέφεραν τα μεταλλεία, κάτι που εν πολλοίς έχει διαγραφεί από τα αποικιακά αφηγήματα.

Η εγκατάσταση του Λεόντιου Τουμπουρή, ανταποκριτική στον χώρο, χρησιμοποιεί μια σειρά από γλυπτά προκειμένου να επικοινωνήσει με το πληγωμένο τοπίο της Καλαβασού. Τα αντικείμενα της εγκατάστασης προσφέρουν στον θεατή συνδεσιμότητα με το παρελθόν και το παρόν, με το περιβάλλον και τις διαχρονικές χρήσεις και καταχρήσεις του.

Οι Trevor Borg και Vince Briffa Taħt | Fuq [πάνω-κάτω, ανάποδα] (2022) μεταφέρουν τον επισκέπτη σε άλλη γη, στη Μάλτα, ένα μέρος που μοιράζεται πολλές ιστορικές και γεωγραφικές πτυχές με την Κύπρο, ώστε η Βαλέτα, πρωτεύουσα της Μάλτας, να γίνει αισθητή, τόσο επίγεια όσο και υπόγεια. Απηχώντας την υπόγεια ύπαρξη των μεταλλωρύχων, οι δύο εικαστικοί ζητούν από τον θεατή να προβληματιστεί ως προς το τι συνιστά πραγματικότητα, και πώς δομούνται οι έννοιες της πραγματικότητας στη φαντασία μας. Η ανυπαρξία του έξω χώρου απειλεί διαρκώς τις έννοιες που αποδίδουμε στην πραγματικότητα. Αυτό, με τη σειρά του, ωθεί τον επισκέπτη να αναρωτηθεί ποια ήταν η πραγματικότητα των μεταλλωρύχων που βίωναν την υπόγεια συνθήκη της επίγειας ζωής.

Μια άλλου είδους αναρώτηση για τον επισκέπτη, τίθεται στον κατάλογο της έκθεσης από το κείμενο της Μαρίας Λοϊζίδου. Η εικαστικός χρησιμοποιεί το ψυχαναλυτικό μοτίβο της ασφυξίας, που στη σωματική του έκφανση ήταν ένας από τους πολλούς κινδύνους που αντιμετώπιζαν οι μεταλλωρύχοι, με στόχο να αναμοχλεύσει ζητήματα απώλειας, ισχύος και ταυτότητας μέσα από μια σειρά σχεδίων και κολλάζ. Για την Λοϊζίδου, ένας χώρος κλειστοφοβικός και ασφυκτικός όπως τα μεταλλεία, ένας χώρος χωρίς απόδραση, εγείρει ερωτήματα σε σχέση με τον διάλογο ανάμεσα στο αδιέξοδο και στην αναγνώριση του μοτίβου της ασφυξίας ως χώρου δυνατοτήτων.

Διάρκεια: 28 Οκτωβρίου – 20 Νοεμβρίου 2022

Ώρες Λειτουργίας Έκθεσης: Παρασκευή, Σάββατο, Κυριακή 10.00-18.00 ή με ραντεβού

Τα εγκαίνια θα τελέσει ο Υφυπουργός Τουρισμού, Δρ. Γιάννης Τουμαζής 28.10.2022 16:00

Στο πλαίσιο του Προγράμματος Πολιτιστικής Αποκέντρωσης των Πολιτιστικών Υπηρεσιών του Υφυπουργείου Πολιτισμού της Κυπριακής Δημοκρατίας