Συνέντευξη στη Χριστίνα Λάμπρου

Ο Jacopo Crivelli Visconti επιμελήθηκε την έκθεση του Χριστόφορου Σάββα στη Λευκωσία και τη Βενετία. Μιλά στο "Π" για την έκθεση που εγκαινιάστηκε την Παρασκευή στο Κυπριακό Περίπτερο και για την καίρια σημασία του έργου και της δράσης του Κύπριου πρωτοπόρου 

Η αναδρομικού τύπου έκθεση έργων του Χριστόφορου Σάββα (1924-1968) με την οποία συμμετέχει η Κύπρος στην 58η Μπιενάλε Βενετίας δηλώνει την επιθυμία επανεξέτασης του ιστορικού Κύπριου καλλιτέχνη και θεώρησής του σε ένα πλαίσιο τοπικό, διεθνές και σύγχρονο. Στο πλαίσιο δραστηριοτήτων για την κυπριακή συμμετοχή στην Μπιενάλε Βενετίας παρουσιάστηκε τον χειμώνα στη Λευκωσία η έκθεση με τίτλο "Πρόωρα παρών", ενώ από χθες μέχρι το τέλος του φθινοπώρου στο Κυπριακό Περίπτερο στην 58η Μπιενάλε Βενετίας η έκθεση με τίτλο ""Πρόωρα, ξανά". Η έκθεση στη Λευκωσία εγκαινίασε -έστω και ανεπίσημα- το κτήριο της ΣΠΕΛ με μια ιστορική αναδρομή στην πρακτική του Σάββα από τα πρώτα έργα της δεκαετίας του 1950 μέχρι και τα έργα που παρουσίασε στην Μπιενάλε Βενετίας το καλοκαίρι του 1968, λίγες βδομάδες πριν πεθάνει.

"Αυτό που με εντυπωσιάζει είναι η ικανότητα που είχε να χειρίζεται ταυτόχρονα εντελώς διαφορετικά υλικά και ύφη, κάτι που ερμηνεύω ως ξεκάθαρη τοποθέτηση ανοικτοσύνης και συμπερίληψης σε μια περίοδο που όλοι κλείνονταν και έχτιζαν τοίχους"

Η έκθεση στη Λευκωσία σημείωσε θετικές εντυπώσεις από το ευρύτερο κοινό και αρκετές ενστάσεις από τον καλλιτεχνικό κόσμο, ως προς την επιλογή του περιεχομένου όσο και ως προς τη διαδικασία υλοποίησής της. Το εγχείρημα έφερε στην επιφάνεια δυσκολίες και περιορισμούς που ορίζουν τόσο την καλλιτεχνική διαδικασία στην Κύπρο όσο και τις επίσημες διαδικασίες στον χώρο του πολιτισμού και, παρά τις αδυναμίες του ακόμα ατέλειωτου χώρου και (κατ' επέκταση;) του σχεδιασμού της έκθεσης, έφερε ξανά στο προσκήνιο τη σημασία των έργων, της πρακτικής και της προσωπικότητας του Σάββα. Το αποτέλεσμα αποφεύγει σε μεγάλο βαθμό τον κίνδυνο του διδακτισμού και την προσπάθεια εντυπωσιασμού και φέρνει το έργο του Σάββα ξανά στο προσκήνιο με ένα δεδομένο προτέρημα: την ίδια τη δύναμη των έργων του.

Στη Βενετία, η έκθεση εστιάζει σε έργα από τη δεκαετία του 1960, επαναφέρει τη δράση του Σάββα στο διεθνές πλαίσιο και ζητά από μας να (ξανα)δούμε τα έργα αλλά και όλα αυτά γύρω τους - τότε και τώρα.

Είναι η πρώτη φορά που παρουσιάζεται πρώτα στο κοινό της Κύπρου η συμμετοχή μας στην Μπιενάλε Βενετίας πριν από την επίσημη παρουσίασή της στο Κυπριακό Περίπτερο. Πώς εργαστήκατε για το μέρος αυτό που απευθυνόταν στο κοινό της Κύπρου; 

Ο τρόπος με τον οποίο το κοινό εισπράττει μια έκθεση είναι κεντρικό κομμάτι της δουλειάς της επιμέλειας. Με αυτήν την έννοια, θα μπορούσε κανείς να πει πως η περίπτωση του Σάββα δεν είναι πολύ διαφορετική από άλλες. Από την άλλη, η εμπειρία της δουλειάς στην Κύπρο υπήρξε ιδιαίτερη, γιατί γενικά ο κόσμος ένιωθε έντονα για τον Σάββα, ίσως γιατί ο Σάββα υπήρξε μια σημαντική φιγούρα στην τοπική εικαστική σκηνή, σε μια αποφασιστική στιγμή για την πρόσφατη Ιστορία της Κύπρου.
Ο Σάββα είναι μια μορφή σημαντική στην Κύπρο, ενώ στον διεθνή χώρο δεν είναι γνωστός. Με ποιον τρόπο προσεγγίζετε την παρουσίαση του Σάββα για την έκθεση της Μπιενάλε Βενετίας;
Σημείο εκκίνησης για όλο αυτό το εγχείρημα υπήρξε η επιθυμία να φτιάξουμε μια έκθεση για τον Σάββα στο εξωτερικό, και έτσι βρίσκω κατάλληλο το ότι αυτό είναι το τελευταίο βήμα σε μια μακρά διαδικασία έρευνας και εκθέσεων. Είμαι βέβαιος πως για πολλούς θα είναι μια εμπειρία αποκαλυπτική, όπως αποκαλυπτική υπήρξε και για μένα. Ο χώρος στη Βενετία είναι πολύ μικρότερος από τον χώρο της ΣΠΕΛ βέβαια, και έτσι εκεί επικεντρωνόμαστε σε έργα της δεκαετίας του 1960, τα οποία είναι κατά τη γνώμη μου τα πιο πρωτοποριακά. Πιστεύω ότι είναι σημαντικό σε ένα πλαίσιο όπως είναι αυτό της Μπιενάλε Βενετίας, όπου ο αριθμός των εκθέσεων είναι πολύ μεγάλος, να έχουμε μια πολύ καλή παρουσίαση και είμαι σίγουρος πως το Περίπτερο της Κύπρου θα είναι πολύ δυνατό.

Στην Κύπρο ο Σάββα χαίρει αναγνώρισης για το έργο αλλά και για τη δράση του στο πολιτιστικό πλαίσιο και αυτό αναδείχθηκε μέσα από τον σχεδιασμό της έκθεσης στη ΣΠΕΛ. Είναι κάτι που θα κρατήσετε και στη Βενετία και αν ναι, με ποιον τρόπο; 

Αυτή είναι, όπως λες, μια καίρια πτυχή και, ναι, θα παρουσιαστεί και στη Βενετία. Θα συμπεριλάβουμε μέρος του αρχειακού υλικού που παρουσιάστηκε και στη ΣΠΕΛ, το οποίο λειτουργεί σαν μια καλή εισαγωγή στο έργο και την προσωπικότητα του Σάββα. Άλλωστε, το κοινό θα μπορεί να περιεργαστεί τις τρεις εκδόσεις που παράχθηκαν, και έτσι θα είναι μια πολύ ευρεία και συμπληρωμένη παρουσίαση του έργου και της πρακτικής του Σάββα.



Υπήρξαν έντονες κριτικές για την απόφαση να παρουσιαστεί μια αναδρομική έκθεση ενός νεκρού καλλιτέχνη στη Βενετία. Ποιες είναι οι σκέψεις σας πάνω σε αυτό; 

Πιστεύω πως είναι σημαντικό να υπάρχει κριτική και αυτό συνδέεται με εκείνο που είχα πει πριν για το ότι ο κόσμος νιώθει έντονα για τον Σάββα. Από την άλλη, η δική μου ανάγνωση του έργου του Σάββα είναι πως είναι εξαιρετικά σύγχρονο και επίκαιρο και είναι γι' αυτό που όχι μόνο είναι δικαιολογημένο αλλά και εξαιρετικά αναγκαίο να τον φέρουμε στην Μπιενάλε.

Είναι ένας καλλιτέχνης που ήταν μπροστά από την εποχή του και που σκεφτόταν διαφορετικά από οποιονδήποτε άλλο γύρω του. Είναι λοιπόν απόλυτα κατάλληλο να τον φέρουμε πίσω στη Βενετία, πενήντα χρόνια μετά, αλλά με έναν τρόπο "Πρόωρα, ξανά" ["Untimely, again"], αυτήν τη φορά ως έναν ιστορικό καλλιτέχνη μέσα σε ένα πλαίσιο που εστιάζει στο σύγχρονο, ώστε να δώσουμε χρόνο για να πάμε πίσω και να κοιτάξουμε πιο προσεκτικά ένα σύνολο έργων το οποίο είχε παραβλέψει το διεθνές κοινό και το οποίο δεν είχε μελετηθεί σε βάθος στην Κύπρο για πολύ καιρό. Το έργο του Σάββα μιλά με ακρίβεια για το πώς μπορείς να αντιμετωπίσεις ως καλλιτέχνης τις δυσκολίες της εποχής μας (οι οποίες είναι από πολλές απόψεις παρόμοιες με αυτές που αντιμετώπιζε ο Σάββα), που το γεγονός πως δεν είναι "σύγχρονος" καλλιτέχνης είναι δευτερεύον συγκρίνοντάς το με τη σημασία και την επείγουσα ανάγκη να αναστοχαστούμε πάνω σε αυτά τα ζητήματα.

Είναι επίσης η πρώτη φορά που το κοινό παρακολουθεί τη διαδικασία και την προετοιμασία του Περιπτέρου της Κύπρου. Δεν ήταν εύκολος ο στόχος και υπήρξαν συμβιβασμοί και περιορισμοί. Για σας ποιο ήταν αυτό που πιο πολύ καθόρισε το αποτέλεσμα; 

Μου αρέσει οι εκθέσεις που επιμελούμαι να είναι όσο πιο "διάφανες" γίνεται, και έτσι χαίρομαι που ακούω αυτό που ανέφερες. Συμβιβασμοί και περιορισμοί υπάρχουν σε όλες τις εκθέσεις - με αυτήν την έννοια δεν πιστεύω ότι αυτό το εγχείρημα ήταν διαφορετικό. Βασικός παράγοντας που καθόρισε το αποτέλεσμα του συγκεκριμένου πρότζεκτ είναι ίσως η δική μας επιθυμία να είμαστε σωστοί απέναντι στη μορφή του Σάββα, και αν δεις ότι καταφέραμε να παράγουμε δύο μεγάλες εκθέσεις και τρεις εκδόσεις, πιστεύω πως καταφέραμε κάτι εξαιρετικό. Πιστεύω πως θέτουμε τον πήχη ψηλά για ιστορικές παρουσιάσεις και ερευνητικά προγράμματα, και αυτό δεν είναι κάτι που βλέπεις συχνά, όχι σε αυτήν την κλίμακα.

Ποια ήταν η πρώτη σας εντύπωση από το έργο του Χριστόφορου Σάββα; 

Τα πρώτα έργα που τράβηξαν την προσοχή μου ήταν οι "Υφασματογραφίες", και αργότερα μελετώντας και ερευνώντας περισσότερο, αυτό που με εντυπωσιάζει είναι η ικανότητα που είχε να χειρίζεται ταυτόχρονα εντελώς διαφορετικά υλικά και ύφη, κάτι που ερμηνεύω ως ξεκάθαρη τοποθέτηση ανοικτοσύνης και συμπερίληψης σε μια περίοδο που όλοι κλείνονταν και έχτιζαν τοίχους.

Κάνετε μια ενδιαφέρουσα ταξινόμηση του χρόνου και στους δύο τίτλους των δύο εκθέσεων στη Λευκωσία και τη Βενετία "Πρόωρα παρόν" ["Ultimately on time"] και "Πρόωρα, ξανά" ["Untimely, Again"] αντίστοιχα. Μπορείτε να μας μιλήσετε γι' αυτό; 

Η αντίληψή μου είναι πως ο Σάββα χειριζόταν με έναν πολύ ιδιαίτερο τρόπο το χρονικό πλαίσιο στο οποίο ζούσε, και όντας ένας αληθινός πρωτοπόρος εισήγαγε εξαιρετικά νέες και τολμηρές τεχνικές και γενικότερα μια πολύ προσωπική και ιδιαίτερη προσέγγιση στη σύγχρονη τέχνη. Από την άλλη, δεν φοβήθηκε να πάει πίσω σε αρχαίες και ταπεινές τεχνικές όπως η ραπτική στις "Υφασματογραφίες" του, με συχνές αναφορές στην κλασική εικονογραφία. Και είναι μετά βέβαια και η βιογραφική πτυχή του πρόωρου θανάτου του στα 44 του χρόνια. Έτσι κατά κάποιον τρόπο μέσα από τους τίτλους εισηγούμαστε πως ο Σάββα υπήρξε τόσο εντός όσο και εκτός του χρονικού του πλαισίου και πως αν υπήρξε παρών εκτός του πλαισίου στην Μπιενάλε Βενετίας πριν πενήντα χρόνια όπως και σήμερα, η παρουσίασή του ξανά γίνεται ακόμη πιο ουσιαστική.

+ To Κυπριακό Περίπτερο με την έκθεση "Χριστόφορος Σάββα: Πρόωρα, ξανά", σε επιμέλεια του Jacopo Crivelli Visconti, παρουσιάζεται στην 58η Μπιενάλε Βενετίας "May You Live in Interesting Times" από τις 11 Μαΐου μέχρι τις 24 Νοεμβρίου 2019.