Στιγμές περισυλλογής για το νόημα των ιδεολογιών

Μερόπη Μωυσέως Δημοσιεύθηκε 17.2.2020

Δίπλα σε σπουδαία ονόματα του εναλλακτικού κινηματογράφου, η δουλειά της Μαρίνας Ξενοφώντος παρουσιάζεται στο φετινό Φεστιβάλ "Εικόνες και Όψεις του Εναλλακτικού Κινηματογράφου" και φανερώνει μια "ποιητική συμπτώσεων", κατανόησης συλλογικών γεγονότων και αμφισβήτησης ιστορικών αφηγήσεων

Μνημονεύοντας την απώλεια, μέσα στο 2019, του Έλληνα σκηνοθέτη του λεγόμενου "φτωχού σινεμά" Σταύρου Τσιώλη και του πρωτοπόρου "πατέρα" του γιουγκοσλαβικού "μαύρου κύματος" Ντούσαν Μακαβέγιεφ, το Φεστιβάλ "Εικόνες και Όψεις του Εναλλακτικού Κινηματογράφου" ξεκινά αύριο Δευτέρα και παρουσιάζει στο πρόγραμμά του αφιερώματα στους δύο αυτούς εργάτες της 7ης Τέχνης. Το φεστιβάλ, που "παρουσιάζει μια άλλη οπτική και αφηγηματική δομή που έχει επινοήσει η τέχνη του κινηματογράφου" και φέρνει τους θεατές αντιμέτωπους "με τα όρια του κινηματογραφικού μέσου", στρέφει το βλέμμα του και στη σύγχρονη παραγωγή, μέσα από ταινίες του "σκηνοθέτη που αγαπά να ζωγραφίζει" Πίτερ Γκρίναγουεϊ, του 32χρονου Γαλλοέλληνα Maxence Stamatiadis [που θα είναι παρών στο φεστιβάλ], της Αργεντινής δημιουργού Lucrecia Martel, τριών γυναικών που υπήρξαν πρωτοπόρες του αμερικανικού αντεργκράουντ κινηματογράφου -ο λόγος για τις Chick Strand, Gunvor Nelson και Storm de Hirsch- και της νεαρής Κύπριας καλλιτέχνιδας Μαρίνας Ξενοφώντος.
Η παρουσίαση δουλειάς Κύπριων δημιουργών στο εν λόγω φεστιβάλ δεν είναι συνήθης για μάλλον ευνόητους λόγους. Η παραγωγή εικόνων είναι συχνή, ολοένα και σπανίζει, ωστόσο, η εναλλακτική ματιά τους. Γι' αυτό επιδιώξαμε να μιλήσουμε με τη Μαρίνα Ξενοφώντος, γνωστή από την εικαστική της δουλειά και την παρουσία της ως μέρος της καλλιτεχνικής ομάδας Νεωτερισμοί Τουμάζου.

Πότε και γιατί επιλέγεις την κινούμενη εικόνα στο πλαίσιο της εικαστικής σου δουλειάς;

Δουλεύω κυρίως με την κινούμενη εικόνα και με τη γλυπτική, τα τελευταία 10 χρόνια όμως έχω εκτεθεί και σε άλλα μέσα όπως το αρχείο, η ζωγραφική και οι συνεργασίες στο πλαίσιο του project space και του collective. Για παράδειγμα, αυτή την περίοδο παρουσιάζω στο ΝiΜAC, στο πλαίσιο της ομαδικής έκθεσης Ηypersurfacing, σε επιμέλεια της Μαρίνας Χριστοδουλίδου, το έργο Syllogism, ένα γλυπτό που βρίσκεται "καμουφλαρισμένο" στον χώρο του μουσείου μέσω του ιριδισμού, ενός οπτικού φαινομένου στο οποίο οι επιφάνειες αλλάζουν χρώματα ανάλογα με τη γωνία θέασης. Ο ιριδισμός είναι ένα φαινόμενο που αναγνωρίστηκε επίσημα στην κλασική αρχαιότητα, όταν με τη λέξη "ποικίλος" αποδιδόταν το κηλιδωτό χρώμα που έβλεπαν κυρίως σε δέρματα ζώων. Το καμουφλάζ χρησιμοποιείται επίσης στο κυνήγι και σε εμπόλεμες ζώνες. Είναι ένα έργο που πραγματεύεται το πώς είναι να αναγκάζεσαι να μένεις ακίνητος, ένα καμουφλάζ για εκεί που βρίσκεσαι, σαν μια στιγμή περισυλλογής για το νόημα των ιδεολογιών, ή μια προσπάθεια ενσωμάτωσης στον χώρο, σαν μια άμυνα απέναντι σε ένα πολιτικό σύστημα γεμάτο ιδεολογικές ακρότητες που εκτοπίζει ανθρώπους και αποτυγχάνει. Στην ίδια γραμμή εκτέλεσης ιδεών και υλικού κινείται και η επιλογή των έργων που παρουσιάζω σε επιμέλεια του Ευαγόρα Βανέζη στο Φεστιβάλ "Εικόνες και Όψεις του Εναλλακτικού Κινηματογράφου".

Τι σε ενδιαφέρει να καταγράφεις στις ταινίες σου;

Χρησιμοποιώ μια διαδικασία συστηματικής καταγραφής χώρου και ανθρώπων, ενώ στα θεωρητικά μου ενδιαφέροντα συμπεριλαμβάνονται τα ιδεολογικά ερείπια που δημιουργούνται από την αποτυχία πολιτικών συστημάτων, η συλλογικότητα της μνήμης σε αντικείμενα, σύμβολα και καταστάσεις. Με απασχολεί επίσης η χωρικότητα του φωτός, οι δονήσεις του φωτός που λειτουργούν σαν μια ιδιαίτερη διαπραγμάτευση και οδηγούν τελικά στην αναστολή της διάκρισης μεταξύ φαινομενικής κατάστασης και πραγματικότητας. Στην πιο πρόσφατη ταινία μου, το Sunlight Vandalism, καταγράφεται μέσω του πορτρέτου της Αϊσέ μια κοινωνική κατάσταση που εξελίσσεται μέσα στην πολυπλοκότητα των πολιτικών καταστάσεων στη Μεσόγειο. Η Αϊσέ και ο άντρας της είναι κουρδικής καταγωγής και ήρθαν στην Κύπρο το 2017 αναζητώντας άσυλο. Η Αϊσέ τώρα ζει στην Άγκυρα, για να στηρίζει τα μεγαλύτερα παιδιά της που φοιτούν στο πανεπιστήμιο εκεί και κάθε χρόνο επισκέπτεται τον άντρα της που δεν μπορεί να γυρίσει πίσω στην Τουρκία λόγω της λογοκρισίας. Και τα δύο σπίτια της Αϊσέ είναι ετεροτοπίες, "μη τόποι". Οι απάτριδες πρέπει πάντα να επαναπροσδιορίζουν τον εαυτό τους. Για πάρα πολλούς ανθρώπους δεν υπάρχει η έννοια του πατρικού ή της χώρας καταγωγής. Όλοι αυτοί οι παράγοντες επηρεάζουν την εγγύτητα και την απόσταση στην καθημερινότητα. Στις αρχικές εκδοχές του βίντεο, περιλαμβανόταν και το σχολείο στο οποίο δούλευε η Αϊσέ, το οποίο συμπτωματικά έχει καεί, όπως και το χωριό της στο Κουρδιστάν, γι' αυτό υπάρχει ένας συμβολικός χαρακτήρας στο βίντεο. Εντοπίζω συχνά αυτούς τους χώρους, που λαμβάνουν συμβολικές διαστάσεις λόγω μιας προσωπικής ιστορίας, και τους καταγράφω. Το πορτρέτο αυτής της γυναίκας αποτελεί ουσιαστικά μια μορφή αντιπροσώπευσης των ανθρώπων μιας συγκεκριμένης κοινωνικής τάξης. Στο νέο της σπίτι ενοποίησε έναν αριθμό δωματίων για να φτιάξει ένα μεγάλο, θυσίασε κάποια παράθυρα για να κάνει την επέκταση. Αυτές είναι πρακτικές συνδεδεμένες κυρίως με τη μεσαία τάξη που τις αναγνωρίζω, τα ίδια εφαρμόζονταν και στο δικό μου σπίτι. Με απασχολεί να αναδείξω την ποιητική δύναμη αυτών των οικιακών περιβαλλόντων και καταστάσεων.

Όσον αφορά τη δουλειά σου, το φεστιβάλ αναφέρει ότι εγείρεις ερωτήματα "για τη σχέση του σύγχρονου ανθρώπου με ζητήματα της μνήμης και της ιδεολογίας". Μπορείς να μας μιλήσεις λίγο γι' αυτά τα ερωτήματα;

Στο Sunlight Vandalism υπάρχει μια σκήνη με την Αϊσέ όπου τη βλέπουμε στο σαλόνι της. Στο κέντρο του κάδρου είναι περιτριγυρισμένη από εικόνες του Οτσαλάν, ο οποίος εμφανίζεται ως ένας χαρισματικός, προσιτός ηγέτης. Τέτοιες εικόνες είναι απαγορευμένες σε χώρες όπως η Γερμανία ως μέρος της προπαγάνδας του PΚK και δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν στη δημόσια σφαίρα. Πώς εκλαμβάνουν οι κοινωνίες την ύπαρξη αυτών των ανθρώπων που πλέον έγιναν σύμβολα της αλλαγής, όταν δεν ασχολούνται πλέον μαζί τους τα ΜΜΕ επί καθημερινής βάσης; Με άλλα λόγια, πώς βιώνουμε τoν κορεσμό των συμβόλων που κάποτε σηματοδοτούσαν μια ελπίδα για αλλαγή;

Δημιουργούνται αυτά τα σπιτικά μνημεία, σαν εικονοστάσια, όπου υπάρχει πάντα μια αίσθηση πίστης, μια ιδεολογία στα αντικείμενα, όπως η εικόνα της λίμνης με τα βουνά στη σημειολογία των γυναικών αυτής της γενιάς και τάξης, τα κάπως συγκεκριμένα δώρα (μπιχλιμπίδια) φίλων, η σύνθεση ενός βάζου, οι φωτογραφίες των παιδιών σου, και σ' αυτή την περίπτωση πολλαπλές φωτογραφίες ενός ηγέτη που ουσιαστικά αντικατοπτρίζει την πίστη στον αγώνα που έγινε για την αυτονομία των Κούρδων. Το δικό μου παιδικό δωμάτιο, όπου έμενα με την αδερφή μου, τώρα έχει γίνει πολυχώρος, εκεί βρίσκονται ένα ψυγείο, αφρικάνικες μάσκες που κάποιος συγγενής έφερε δώρο κι ένα πόστερ του Τσε Γκεβάρα που ξέμεινε από κάπου. Αυτή η αντίφαση του προσωπικού με το πολιτικό σε σχέση με τους κώδικες που αναπτύσσονται θέτει την ερώτηση πώς μπορεί η καταγραφή να λειτουργήσει ως μια μεταγνωστική τεχνική που να μας βοηθήσει να καταλάβουμε τους μηχανισμούς της μνήμης.

Μνήμη και ιδεολογία: Η αντίφαση του προσωπικού με το πολιτικό σε σχέση με τους κώδικες που αναπτύσσονται θέτει την ερώτηση πώς μπορεί η καταγραφή να λειτουργήσει ως μια μεταγνωστική τεχνική που να μας βοηθήσει να καταλάβουμε τους μηχανισμούς της μνήμης

Θα λέγαμε ότι η δουλειά σου κινείται στο τρίπτυχο χώρος - τόπος - εαυτός. Εστιάζεις στην καθημερινότητα σαν να είναι η μικροϊστορία ενός τόπου;

Εξερευνώ ανεκδοτολογικές ιστορίες και συμπτώσεις που αντιπροσώπευαν σκέψεις γύρω από μηχανισμούς παραγωγής αλλά και την κατανόηση της ιστορίας. Επίσης, το πώς προσωπικές ιστορίες υποδηλώνουν εναλλακτικούς τρόπους κατανόησης συλλογικών γεγονότων και το πώς η εκμετάλλευση και η οικειοποίηση διαφόρων στυλ που σχετίζονται με την ιδιωματική γλώσσα του τόπου μπορούν να αμφισβητήσουν το πλαίσιο κατασκευής ιστορικών αφηγήσεων.

Αυτό το κομμάτι της πρακτικής σου αποτελεί συνέχεια - συμπλήρωμα ή ξεχωριστό τμήμα στο σύνολο της δουλειάς σου;

Το We were supposed to have fun, 2011, είναι ένα έργο εν συνεχεία, στο οποίο το μοντάζ είναι μια μη χρονολογική μνημονική μέθοδος. Το φως παίζει πάνω σε επιφάνειες σε κίνηση και δεν χρησιμοποιείται για να διαφωτίσει μια σειρά ενεργειών, ένα πρόσωπο ή κάποια κατάσταση, αλλά σαν μια σειρά επαναλήψεων των μακαρισμών της καθημερινότητας. Το Τopos or Closer to deja vu than nostalgia (Cyprus, the Island of Love), 2012, επικεντρώνεται σε ένα μεταλλικό ρολό παραθύρου που ανεβοκατεβαίνει. Το παιχνίδι του φωτός του ήλιου πάνω του αλλά και ο τίτλος προτείνουν μια στάση απέναντι στη σχέση του παρελθόντος με το παρόν. Το παρόν, ή ένα παρόν που αναμένουμε, επηρεάζεται πάντα από το πώς ήταν τα πράγματα στο παρελθόν. Ήθελα να συλλάβω αυτό το φως, αυτό που εμφανιζόταν μέσω της επίδρασής του με αυτό το υλικό, λόγω μιας επικείμενης αλλαγής του μεταλλικού ρολού σε μια καινούργια κατασκευή από αλουμίνιο. Το μεταλλικό ρολό δημιουργούσε ένα συγκεκριμένο, αναγνωρίσιμο αποτέλεσμα, που θα άλλαζε. Το παιχνίδι μεταξύ φωτός και χρώματος είναι "επιπόλαιο", αφού εγώ μετακινώ το ρολό, για να αποκαλύψω ένα "έξω" διαμέσου του "μέσα". Της ίδιας χρονιάς είναι και το A portrait of Perfi and Abdullah Ocalan, που διαρκεί μόνο 8 δευτερόλεπτα και στο οποίο πρωταγωνιστεί η μικρή κόρη της Αϊσέ, η Πέρφι, μπροστά στο ίδιο σκηνικό που μετά παρουσιάζεται η ίδια στο Sunlight Vandalism και στο οποίο ο ρόλος της Πέρφι τώρα είναι αυτός του μεταφραστή. Άρα θα έλεγα πως η δουλειά μου βρίσκεται σε μια κατάσταση συνέχειας και αυτό το κομμάτι έχει έναν πιο αφηγηματικό χαρακτήρα.

Στο Sunlight Vandalism, την πιο πρόσφατη δουλειά της Μαρίνας, καταγράφεται μέσω του πορτρέτου της Αϊσέ μια κοινωνική κατάσταση που εξελίσσεται μέσα στην πολυπλοκότητα των πολιτικών καταστάσεων στη Μεσόγειο. Η Αϊσέ ζει στην Άγκυρα, ο άντρας της παρέμεινε στην Κύπρο. "Στο νέο της σπίτι ενοποίησε έναν αριθμό δωματίων για να φτιάξει ένα μεγάλο, θυσίασε κάποια παράθυρα για να κάνει την επέκταση. Αυτές είναι πρακτικές συνδεδεμένες κυρίως με τη μεσαία τάξη που τις αναγνωρίζω, τα ίδια εφαρμόζονταν και στο δικό μου σπίτι. Με απασχολεί να αναδείξω την ποιητική δύναμη αυτών των οικιακών περιβαλλόντων και καταστάσεων"

Πώς επιλέγεις τους τίτλους σου;

Συνήθως οι τίτλοι που χρησιμοποιώ είναι σαν ενότητες των περιόδων κατά τις οποίες αντλώ συγκεκριμένα θεωρητικά, υλικά και φορμαλιστικά ερωτήματα. Στο Konteiner (2010-2013) επικρατούσε η ανάγκη για ανίχνευση του αστικού περιβάλλοντος στο πλαίσιο των πολιτικών αλλαγών που συνέβαιναν κατά τη συγκεκριμένη περίοδο. Το Karat Castle (2015), η πρώτη μου παρουσίαση στους Νεωτερισμούς Τουμάζου, είχε πιο συμβολικό χαρακτήρα, και έθετε ερωτήματα για το "εγώ" σε αντιπαραβολή με το "εμείς". Το Syllogism, μια σειρά από γλυπτά φτιαγμένα από ρητίνη και χρωματικές ουσίες, σχετίζεται με την ετυμολογία της λέξης σαν κοινή κατανόηση του υλικού μαζί με την περισυλλογή. Το Sunlight Vandalism εξερευνά την έννοια της μεταποίησης.

Ακολουθείς συγκεκριμένη αισθητική / ύφος για αυτές τις εικόνες;

Σε μια αρχική εκδοχή του Sunlight Vandalism είχα θολώσει εσκεμμένα όλα τα σημεία στην οθόνη εκτός από τα χέρια, με ένα εφέ μωσαϊκού, σαν συμβολική χειρονομία που παραπέμπει σε αυτή την τεχνική των ειδήσεων. Για παράδειγμα, στις ειδήσεις πολλές φορές βλέπουμε να θολώνουν τα πρόσωπα με το πρόσχημα της προστασίας των ανθρώπων. Αυτού του τύπου οι παρουσιάσεις από τα ΜΜΕ, τα μέσα που κατεξοχήν ασχολούνται με την πολύπλευρη έως και ανελέητη έκθεση των προσωπικών δεδομένων των ανθρώπων, μου μεταδίδουν μια ειρωνική ή και θεατρινίστικη εκδοχή μιας επικαλυμμένης και ψεύτικης προστασίας. Είμαι επηρεασμένη από διαφορετικές τεχνικές και κινήματα, όπως τον ντανταϊσμό και τον σουρεαλισμό, τους πρώιμους πειραματικούς σκηνοθέτες της Σοβιετικής Ένωσης, όπως ο Σεργκέι Αϊζενστάιν, αλλά και από σκηνοθέτες όπως o Γκρέκορι Μαρκόπουλος, ο Κρις Μάρκερ, ο Τζόνας Μέκας και η Λέσλι Θόρντον.

+ Το Φεστιβάλ "Εικόνες και Όψεις του Εναλλακτικού Κινηματογράφου" ξεκινά αύριο και ολοκληρώνεται στις 23 Φεβρουαρίου με προβολές καθημερινά στις 20:00 στη Λέσχη Βιβλίου "Υφαντουργείο" [Λεύκωνος 67-71, παλιά Λευκωσία]. Η είσοδος είναι ελεύθερη σε άτομα άνω των 18 ετών. Πλήρες πρόγραμμα στο www.parathyro.politis.com.cy