Δύο δεκαετίες μετά τον θάνατό της, η Γερμανίδα σκηνοθέτιδα Λένι Ρίφενσταλ καταλαμβάνει μια αμφιλεγόμενη θέση στην ιστορία του κινηματογράφου. Σκηνοθέτησε δύο επιδραστικές ταινίες που εξακολουθούν να μελετώνται για τις αισθητικές τους φιλοδοξίες, παρά το γεγονός ότι αποτελούν προπαγάνδα του Τρίτου Ράιχ: το «Θρίαμβος της Θέλησης», μια οπτικά εντυπωσιακή ταινία για το φεστιβάλ του Ναζιστικού Κόμματος το 1934 στη Νυρεμβέργη, και το «Ολυμπία», για τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 1936 στο Βερολίνο.
Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, μετά από τέσσερις διαδικασίες αποναζιστικοποίησης, κηρύχθηκε οπαδός των ναζί. Αργότερα, η Ρίφενσταλ προσπάθησε να αναδιαμορφώσει την εικόνα της ως απολίτικη καλλιτέχνιδα. Η πρόσβαση σε νέα στοιχεία της περιουσίας της σκηνοθέτιδας, που πέθανε το 2003 σε ηλικία 101 ετών, έχει προκαλέσει μια συζήτηση στη Γερμανία για το πώς πρέπει να διαχειριστεί την πολιτική κληρονομιά της.
Το ντοκιμαντέρ «Ρίφενσταλ» κυκλοφόρησε στις γερμανικές αίθουσες το φθινόπωρο του 2024 και προβλήθηκε στο περσινό Φεστιβάλ Κινηματογράφου Βενετίας όπως και σε άλλα διεθνή φεστιβάλ ανά τον κόσμο. Η ταινία Riefenstahl δεν έρχεται να υμνήσει ή να αποκαταστήσει τη μνήμη της αποθανόντος σκηνοθέτιδας, αλλά ούτε και να τη θάψει. Την αναγνωρίζει ως πρωτοπόρο: μια αποφασιστική γυναίκα καλλιτέχνιδα σε έναν ανδροκρατούμενο κλάδο, της οποίας το ποιητικό βλέμμα και η τεχνική της ευφυΐα ανέτρεψαν το μέσο (κυριολεκτικά στην περίπτωση της ταινίας Olympia, με τους καταδύτες και τους δισκοβόλους σε αργή κίνηση). Ωστόσο, η ταινία καταδεικνύει επίσης τους τρόπους με τους οποίους το έργο της είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με τον ναζισμό -τροφοδοτείται από αυτόν, καθορίζεται από αυτόν- και δεν μπορεί ποτέ να θεωρηθεί μεμονωμένο, ως κάτι αγνό και ανέγγιχτο. Ο σκηνοθέτης, διαμαρτυρόμενος έντονα ότι θα έπρεπε να θεωρηθεί έτσι, μπαίνει σε έναν ατέρμονο, αδιέξοδο κύκλο συζητήσεων.
Η υπεράσπιση της Ρίφενσταλ, για την ακρίβεια, ήταν ότι ήταν καλλιτέχνιδα και όχι πολιτικός, σκλάβα της ωραίας τέχνης και, ως εκ τούτου, λίγο αφελής που επέτρεψε στον Χίτλερ και τον Γκέμπελς να την προσλάβουν και να της αναθέσουν την παραγωγή ταινιών. Το «Triumph of the Will» (Ο θρίαμβος της θέλησης), η ταινία που γύρισε το 1935 για να τιμήσει το συνέδριο του Ναζιστικού Κόμματος στη Νυρεμβέργη, δεν ήταν προπαγάνδα, όπως ισχυρίζεται, αλλά μια ταινία «για την ειρήνη και την εργασία». Ο σωματικός φασισμός της «Ολυμπίας», επιπλέον, ήταν αχρωματοψία, απαλλαγμένος από φυλετικές προκαταλήψεις και θα μπορούσε να εφαρμοστεί εξίσου εύκολα στον Τζέσι Όουενς όσο και στους Άρειους υπεράνθρωπους του Φύρερ. «Η τέχνη είναι το αντίθετο της πολιτικής», εξηγεί. Και εκτός αυτού, «οποιοσδήποτε θα είχε κάνει» αυτό που έκανε εκείνη την εποχή. «Θα έπρεπε να είχα γίνει αντάρτης;», ρωτάει ειρωνικά όταν αντιμετωπίζει έναν κριτικό σε μια τηλεοπτική εκπομπή της δεκαετίας του 1970.
Η Ρίφενσταλ υποδέχεται τον Χίτλερ στη βίλα της στο Βερολίνο-Ντάλεμ το 1937. Φωτογραφία: Bayerische Staatsbibliothek/Bildarchiv
Η Ρίφενσταλ, λοιπόν, ισχυριζόταν αθωότητα και άγνοια. Τα στοιχεία δείχνουν το αντίθετο. Η ταινία του Βάιελ παραθέτει αποσπάσματα από μια ενθουσιώδη επιστολή που έγραψε στον Χίτλερ ενώ βρισκόταν σε περιοδεία με το έργο της («η επίδραση της ταινίας ως γερμανική προπαγάνδα είναι μεγαλύτερη από ό,τι θα μπορούσα να φανταστώ και η εικόνα σας, Φύρερ μου, πάντα χειροκροτείται»). Η ταινία καλύπτει τον γάμο της με τον Πίτερ Τζέικομπ, έναν αφοσιωμένο ναζί, και τη «σχέση» (σύμφωνα με τα δικά της λόγια) που είχε όλη της τη ζωή με τον υπουργό του Ράιχ Άλμπερτ Σπέερ. Η Ρίφενσταλ αρνήθηκε επίσης ότι γνώριζε για τα στρατόπεδα θανάτου, αλλά ενδέχεται να προκάλεσε έμμεσα μια σφαγή όταν διέταξε να απομακρυνθούν Εβραίοι εργάτες για να μπορέσει να γυρίσει μια σκηνή στον δρόμο. Και ενώ επέμενε ότι οι Ρομά κρατούμενοι που χρησιμοποίησε ως κομπάρσοι στην ταινία της «Lowlands» του 1940 αφέθηκαν όλοι ελεύθεροι, αργότερα, η κοινότητα των Ρομά είχε διαφορετική άποψη. «Δεν λέω ότι οι τσιγγάνοι πρέπει να λένε ψέματα», απαντά. «Αλλά, πραγματικά, ποιος είναι πιο πιθανό να διαπράξει ψευδορκία: εγώ ή οι τσιγγάνοι;»
Ο Βάιελ απέκτησε άνευ προηγουμένου πρόσβαση στο προσωπικό αρχείο της Ρίφενσταλ και ερεύνησε λεπτομερώς κινηματογραφικό υλικό, ηχητικά αρχεία, φωτογραφίες και κείμενα, προκειμένου να συνδέσει τα στοιχεία που αποφάσισε αυτή να διατηρήσει με αυτά που επέλεξε να αφήσει εκτός. Ζωγραφίζει ένα πολυδιάστατο, σύνθετο πορτρέτο που μοιάζει σχεδόν καθοριστικό: ένα κομμάτι σκοτεινής ιστορίας που μιλά (με ευγλωττία, υπονοώντας) για τις εντάσεις της σημερινής εποχής. Το ντοκιμαντέρ μας οδηγεί από την άθλια παιδική ηλικία της σκηνοθέτιδας μέχρι το μεταγενέστερο έργο της με τον λαό Nuba του Σουδάν, ένα εγχείρημα που ήλπιζε ότι θα της φέρει τη λύτρωση. Ωστόσο, η ταινία είναι πιο συγκλονιστική όταν την τοποθετεί στη σκηνή, καθηλωμένη από τους κατηγόρους της και απαντώντας σε ερωτήσεις με ένα μείγμα επιφυλακτικής περιφρόνησης και ξαφνικών εκρήξεων πυρακτωμένης οργής.
Η αφίσα της ταινίας «Ολυμπία»
Η Ρίφενσταλ πέθανε σε ηλικία 101 ετών το 2003. Στα τελευταία της χρόνια, στοιχειωνόταν στα παρασκήνια ως ένα ματωμένο, βασανισμένο φάντασμα. Με τα μάτια της να λάμπουν κάτω από μια ξανθιά περούκα με μπούκλες, έμοιαζε με μια Norma Desmond με ναζιστικές τάσεις, παραπονούμενη ότι ήταν ακόμα μεγάλη, ότι μόνο ο κόσμος είχε συρρικνωθεί. «Πάντα πάλευα σαν να ήταν η ζωή μου σε κίνδυνο, μέχρι να πετύχω αυτό που ήθελα», λέει σε κάποιο σημείο, και φαίνεται ότι το έκανε μέχρι το τέλος, προσκολλημένη στην εγωιστική της εκδοχή των γεγονότων και αρνούμενη σταθερά να παραδεχτεί οποιαδήποτε ευθύνη. Πίσω από την κάμερα ή στο μοντάζ, η σκηνοθέτιδα υπερηφανευόταν για την ικανότητά της να ελέγχει την αφήγηση. Στην «Ολυμπία» ανέτρεψε την ταινία για να κάνει τους δύτες να γυρίσουν προς τα πίσω, κρατώντας τους στον αέρα σαν να αψηφούσε τους νόμους της βαρύτητας, εκτελώντας υπέροχα μαγικά κόλπα στην υπηρεσία της προπαγάνδας του Τρίτου Ράιχ. Στη ζωή, όμως, η ιστορία της συνετρίβη σε μια άσχημη, συντριπτική πτώση.
*Το ντοκιμαντέρ «Riefenstahl»(Ρίφενσταλ) προβάλλεται την Τετάρτη 6 Αυγούστου 2025 στις 18.00, στους Χαρουπόμυλους Λανίτη στη Λεμεσό. Πληροφορίες: www.filmfestival.com.cy/
ΠΗΓΗ: Με πληροφορίες από The Guardian και The New York Times.
