Δύο εβδομάδες μετά που σφραγίστηκε το Φυτώριο από τον Δήμο Λευκωσίας, και λίγες μέρες μετά την καταστροφική πυρκαγιά της 23ης Ιουλίου που έκαψε την ημιορεινή Λεμεσό -αφήνοντας πίσω της στάχτες, κατεστραμμένα σπίτια και ανθρώπους δίχως βιος- αναδεικνύεται, για άλλη μια φορά, ότι εκεί όπου απουσιάζει η στρατηγική, η πρόληψη και η προστασία του φυσικού πλούτου, αυτό που σώζει είναι η φροντίδα, η κοινότητα και η συνύπαρξη.
Πού ριζώνουν η φροντίδα, η κοινότητα, η δημιουργία;
Το ραντεβού της 29ης Ιουλίου μεταξύ του Δήμου Λευκωσίας και του Σωματείου Εικαστικών Καλλιτεχνών και Θεωρητικών Τέχνης - Φυτώριο, μπορεί να γίνει η αρχή μιας ουσιαστικής συνομιλίας για τον ρόλο του δημόσιου χώρου, τουλάχιστον στην πολιτιστική ζωή της πόλης. Το «Φυτώριο», άλλωστε, δεν υπήρξε ποτέ απλώς ένα οίκημα στον Δημοτικό Κήπο. Από την ίδρυσή του [2006] και τη μετέπειτα στέγασή του [2010] στο πρώην Φυτώριο του Δημοτικού Κήπου Λευκωσίας, σταδιακά, το «Φυτώριο» ρίζωσε ως χώρος σύγχρονης τέχνης, έρευνας, φιλοξενίας και δημόσιου διαλόγου. Πήραν, στην ουσία, έναν εγκαταλελειμμένο χώρο, τον αποκατέστησαν αξιοποιώντας δωρεές ύψους περίπου 55.000 ευρώ και εισφορά 7.000 ευρώ από τις τότε Πολιτιστικές Υπηρεσίες, και τον άνοιξαν στο κοινό, πραγματοποιώντας εκθέσεις, εργαστήρια, προγράμματα φιλοξενίας, εκδηλώσεις και συναντήσεις που επανανοηματοδοτούσαν τον δημόσιο χώρο και τη σχέση του με την τέχνη και την κοινότητα. Από το 2012, δε, που ξεκίνησαν οι δράσεις του, εντατικά, και για περισσότερο από μία δεκαετία, καλλιτέχνες, θεωρητικοί, επιμελητές, επισκέπτες και περαστικοί συνυπήρξαν σε έναν χώρο ανοιχτό, χωρίς αποκλεισμούς.
Ανάμεσα στις πρώτες του κινήσεις, η έκθεση «Πώς να φτιάξεις έναν Κήπο» (2012) αποτέλεσε μια θεματική αφετηρία για τη σύνδεση της τέχνης με την αστική καλλιέργεια, τη φροντίδα και την περιβαλλοντική σκέψη. Ακολούθησε το πρόγραμμα φιλοξενίας Artists-in-Residence (2016–2021), το οποίο υποδέχθηκε καλλιτέχνες από την Κύπρο και το εξωτερικό, προωθώντας συνεργασίες, διαπολιτισμικές ανταλλαγές και διεθνή διαμεσολάβηση.
Στο πλαίσιο της στήριξης της τοπικής σκηνής, το Modus Operandi 2017 επικεντρώθηκε στη νέα γενιά καλλιτεχνών από την Κύπρο, ενώ η συνεργασία με τον διεθνή οργανισμό Servus.at Research Lab (2019) έφερε στον χώρο του Φυτωρίου πρακτικές που συνέδεσαν την τέχνη με την τεχνολογία και τα κοινωνικά δίκτυα.
Παράλληλα, θεματικά εργαστήρια όπως το Community Building (2023-2024) και το Hand and Head Walking (2019) πρότειναν τη συμμετοχικότητα και την κινητικότητα ως τρόπους ενασχόλησης με τον χώρο και το σώμα. Το Climate Challenge: A Platform of Events (2019-2022) επεσήμανε την αναγκαιότητα ενσωμάτωσης της οικολογικής ευαισθησίας στην καλλιτεχνική πρακτική, μέσα από συναντήσεις, δράσεις και συνεργασίες με την τοπική κοινότητα.
Το Φυτώριο λειτούργησε σταθερά και ως τόπος δημόσιου διαλόγου: δράσεις όπως το Ενεργοποιώντας τον Δημόσιο Χώρο (2022), το Yours Faithfully (2020), καθώς και οι εκθέσεις Alter Ego, Revolv.er και Modus Operandi, έθεσαν στο επίκεντρο κρίσιμα ερωτήματα για τον ρόλο της τέχνης στην κοινωνία, τη συνδιαμόρφωση του κοινού χώρου και την καλλιτεχνική πράξη ως κοινωνικό εργαλείο.
Πέρα από καλλιτεχνικές δράσεις, βέβαια, το οίκημά τους, εκεί, στον Δημοτικό Κήπο Λευκωσίας, υπήρξε και ο τόπος όπου καλλιεργήθηκε η ουσία της ύπαρξης του συνδέσμου, ένας χώρος διαλόγου και συλλογικής διεκδίκησης. Μέσα από ανοιχτές διαδικασίες και επιτροπές, δηλαδή, ο σύνδεσμος ήταν και είναι ένας ενεργός συνομιλητής με τους θεσμούς, θέτοντας ζητήματα όπως η θεσμική αναγνώριση του καθεστώτος του καλλιτέχνη, η εφαρμογή της νομοθεσίας του 1% για έργα σύγχρονης τέχνης σε δημόσια κτήρια, καθώς και η ανάγκη για ουσιαστική, διαρκή στήριξη όχι μόνο των νέων, αλλά συνολικά του συνόλου των δημιουργών του τόπου.
«Κύτταρο πολιτισμού»
Το «Π» προσεγγίζοντας την ιδέα της ύπαρξης του «φυτωρίου εικαστικής καλλιέργειας» στην πόλη και σε ένα τόσο συμβολικό σημείο, επικοινώνησε με μερικά από τα ιδρυτικά μέλη του, όπως τον Θεόδουλο Γρηγορίου, τη Μελίνα Σουκιούρογλου και τη Μαρία Λοϊζίδου, καθώς και τον νυν πρόεδρο του συμβουλίου του «Φυτωρίου», Ευαγόρα Βανέζη.
Ο πρώτος που επικοινωνήσαμε ήταν ο εικαστικός και πρόσφατα παρασημοφορημένος με τον τίτλο «Chevalier des Arts et des Lettres» από τη Γαλλική Δημοκρατία, Θεόδουλος Γρηγορίου, ένα από τα ιδρυτικά μέλη που συνέβαλαν ουσιαστικά στη διαμόρφωση της ιδέας του «Φυτωρίου». Ο ίδιος, στη συνομιλία μας, περιγράφει πώς ξεκίνησαν όλα και πώς κατέστη εφικτή η δημιουργία της έδρας του συνδέσμου στο πρώην φυτώριο του Δημοτικού Κήπου Λευκωσίας.
«Κατοικώντας στην περιοχή, παρατήρησα ότι ο χώρος ήταν κενός και ελεύθερος», λέει ο Θεόδουλος Γρηγορίου. Το 2009, έχοντας μόλις αναλάβει την προεδρία του συνδέσμου, απευθύνθηκε με επιστολή στον Δήμο Λευκωσίας και την τότε δήμαρχο Ελένη Μαύρου. Όπως τονίζει, η απάντηση ήρθε μέσα σε μόλις δέκα μέρες, και ήταν θετική. Έτσι ξεκίνησε μια συλλογική προσπάθεια: για την εξασφάλιση χορηγιών, τον σχεδιασμό και τελικά την υλοποίηση της αποκατάστασης του χώρου. «Ετοίμασα τα σχέδια, παρακολούθησα τις εργασίες και τις συντόνιζα, πάντα με τη συναίνεση και τη στήριξη του συμβουλίου. Όλοι έκαναν από κάτι, ο Νίκος Κουρούσιης, η Μελίνα Σουκιούρογλου, ο Αχιλλέας Κεντώνης, η Λία Βογιατζή», διευκρινίζει.
«Με την πολύτιμη συμβολή ιδιωτών χορηγών και μετά από εννέα μήνες εντατικής εργασίας, το κτήριο μεταμορφώθηκε», συνεχίζει. Η αποκατάσταση ήταν πλήρης: από τα ηλεκτρολογικά και το δάπεδο, μέχρι την οροφή, τα τζάμια, την κουζίνα και τις τουαλέτες. Ωστόσο, όπως τονίζει, «το κτήριο διατηρήθηκε με σεβασμό στην αρχική αρχιτεκτονική του Νεοπτόλεμου Μιχαηλίδη -ένα οικοδόμημα με ιδιαίτερο χαρακτήρα, καθώς παλιότερα λειτουργούσε ως φυτώριο του δήμου: εκεί φυτεύονταν σπόροι για τα φυτά που προορίζονταν για την πόλη- πάρκα και πλατείες». Το ιδιαίτερο μικρόκλιμα του χώρου και η μικρή λίμνη που υπήρχε διατηρήθηκαν, «με ένα τζάμι από πάνω», σημειώνει, «ως ένδειξη σεβασμού στη μνήμη και τη φυσιογνωμία του τόπου». «Μετά το ονομάσαμε 'Φυτώριο Εικαστικής Καλλιέργειας' και αρχίσαμε να διοργανώνουμε σημαντικές εκθέσεις, συνέδρια, αλλά και παρουσιάσεις στο πλαίσιο του προγράμματος 'Βήμα στον Καλλιτέχνη', μέσα από το οποίο καλούσαμε δημιουργούς να μιλήσουν για τη δουλειά τους», λέει χαρακτηριστικά. Η ανταπόκριση του κοινού υπήρξε άμεση: «Σε κάθε εγκαίνια έκθεσης είχαμε τουλάχιστον 150 άτομα, κάποιες φορές και 200», θυμάται. «Μόλις αυτό άρχισε να φαίνεται, άρχισαν να το διεκδικούν και διάφοροι» προσθέτει.
Η εικαστικός Μελίνα Σουκιούρογλου χαρακτηρίζει τον χώρο «κύτταρο πολιτισμού» για την πόλη και τους ανθρώπους της τέχνης. «Ήταν ένα ερείπιο και μεταμορφώθηκε σε κάτι πολύ όμορφο. Σήμερα, το 2025, η πόλη μας έχει ανάγκη αυτόν τον ζωντανό χώρο που αποτελεί καταφύγιο για τους ανθρώπους της τέχνης. Δεν πρόκειται για δοκιμασία, όποιος επισκεφτεί την ιστοσελίδα μας ή τα Μέσα Κοινωνικής δικτύωσης, θα δει τι έχει επιτύχει αυτός ο σύνδεσμος μέσα από εθελοντική και αφιλοκερδή εργασία. Από εκδόσεις και θεατρικά, μέχρι εκθέσεις, τα θέματα του συνδικαλισμού και τον εμπλουτισμό των δημόσιων κτηρίων με έργα τέχνης. Μόνο πρόοδο έχει φέρει η παρουσία του σωματείου στην πολιτιστική ζωή, ειδικά της Λευκωσίας. Συμβάλλουμε μαζί με όλους τους υπόλοιπους στην ενίσχυση της πολιτιστικής δράσης της πόλης, σε έναν χώρο που παλαιότερα ήταν αφιλόξενος - μας έκλειναν τα φώτα, έσπαζαν τις λάμπες κ.λπ.» Η ίδια, τονίζει, επίσης, πως «ανήκει στον δήμο ο χώρος, το αντιλαμβανόμαστε. Εκείνο που θέλουμε να αντιληφθεί ο δήμος είναι πόσο θετική είναι η παρουσία μας και η συνέχειά του εκεί. Δεν έχουμε κάτι να μοιράσουμε με τον δήμο, θα έπρεπε να ήμασταν συνεργάτες». Ο χώρος, σημειώνει, έχει δοθεί και παλαιότερα στον δήμο, όποτε δεν υπάρχει κάποια ένσταση να φιλοξενηθούν στον χώρο κι άλλες δράσεις.
Από τη δική της πλευρά, η εικαστικός Μαρία Λοϊζίδου, η οποία είναι ενεργό και ιδρυτικό μέλος του συνδέσμου, επισημαίνει τη βαθιά σύνδεση των ανθρώπων του «Φυτωρίου» με τον χώρο: «Έχουμε ταυτιστεί με τον χώρο, πήραμε κουράγιο από αυτόν, τον στήσαμε από το μηδέν». Το κτήριο, όπως λέει, λειτουργεί σαν κέλυφος, «μια όαση», που όχι μόνο τους εμπνέει αλλά και τους συσπειρώνει τόσο μεταξύ τους, όσο και με τις άλλες καλλιτεχνικές κοινότητες και το κοινό. «Είναι προς τιμήν του δήμου που μας τον παραχώρησε για τόσα χρόνια με ένα συμβολικό ενοίκιο και με τον τρόπο αυτό συμβάλλει ως σημαντικός «χορηγός» στην ανάπτυξη των προσπαθειών μας και κατ’ επέκταση στην ανάπτυξη του πολιτισμού του τόπου. Δεν νομίζω πως ο νέος δήμαρχος και το δημοτικό συμβούλιο θα ήθελαν τώρα να είναι υπαίτιοι για τον τερματισμό αυτής της σχέσης με έναν φορέα που συμμετέχει τόσο πολύ στα κοινά», προσθέτει, τονίζοντας πως πέραν των σημαντικών δραστηριοτήτων των μελών του Φυτώριου, με την επίμονη αμισθί εργασία τους, κατάφεραν να ψηφιστούν νομοθεσίες στη Βουλή και κατάφεραν να ανατρέψουν άλλες».
Τέλος, ο νυν πρόεδρος του συμβουλίου του «Φυτωρίου» στην τοποθέτησή του καταθέτει πως το «Φυτώριο» είναι ένας μη κερδοσκοπικός οργανισμός και εθελοντικός σύνδεσμος που αναπτύσσει τη δράση του δωρεάν προς το κοινό, καθώς επιδιώκει να παρέχει καλές συνθήκες προς τους καλλιτέχνες. Η παρουσία του «Φυτωρίου» στον Δημοτικό Κήπο Λευκωσίας είναι σημαντική, υπογραμμίζει, διότι τελούν ένα είδος λειτουργήματος ως προς την κοινότητα των καλλιτεχνών και κατ' επέκταση προς την κοινωνία σε γενικότερο πλαίσιο. Ο Δημοτικός Κήπος, αναφέρει ο Ευαγόρας Βανέζης, είναι ένας δημόσιος χώρος όπου μαζεύεται το κοινό και αλλάζει παραστάσεις. «Άρα και ένας χώρος ιδανικός για να έρθει σε επαφή με την τέχνη» προσθέτει, καθώς, επισημαίνει, ότι μαζί με τον Δήμο Λευκωσίας, μπορούν να πετύχουν πολλά ως προς την ενεργοποίηση του δημόσιου χώρου για το κοινό και τις τέχνες.
