Με αφορμή τον θάνατο ενός από τους μεγαλύτερους συγγραφείς όλων των εποχών, του Λέοντος Τολστόι [Νοέμβριος 1910], θα αναφερθούμε στο ευρέως γνωστό μυθιστόρημά του με τίτλο «Πόλεμος και Ειρήνη» [πρώτη δημοσίευση: 1869]. Το έργο αυτό τόσο στην εποχή του όσο και σήμερα θεωρείται ένα από τα αριστουργήματα της λογοτεχνίας.
Ο «Πόλεμος και Ειρήνη» χωρίζεται σε τέσσερα βιβλία. Το πρώτο αναφέρεται στον πόλεμο του 1805 και παρουσιάζει ένα πολιτικό θέμα. Τα πρόσωπα του βιβλίου δεν μιλάνε για τη ναπολεόντεια επιδρομή, ενώ το άκουσμα του ονόματος του Ναπολέοντα προκαλεί τον τρόμο, καθώς απειλεί την απολυταρχική εξουσία των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων και το καθεστώς της δουλοπαροικίας. Η τσαρική κυβέρνηση στρέφεται κατά του Ναπολέοντα και στέλνει στρατεύματα στο εξωτερικό. Η εκστρατεία τελειώνει εις βάρος της Ρωσίας, εξαιτίας της αυστριακής προδοσίας και της ανικανότητας του Αλεξάνδρου Α'. Το βιβλίο τελειώνει με τη διάλυση του ρωσικού στρατού στο πεδίο της μάχης και τις σκέψεις για μια ειρηνική ζωή.
Tο δεύτερο βιβλίο αφορά τους πολέμους του 1805 και του 1812. Οι βασικές σκηνές αναφέρονται στη γέννηση του πρίγκιπα Αντρέιτς, στον θάνατο της νεαρής πριγκίπισσας Λίζας και στις φιλοσοφικές σκέψεις του κόμη Μπεζούχοφ, που επιθυμεί να ζήσει ενάρετα, μπαίνοντας στον δρόμο του Θεού και στη μασονική αδελφότητα της Πετρούπολης, την οποία θα απαρνηθεί στη συνέχεια. Ο Μπεζούχοφ θέτει σε εφαρμογή το μεταρρυθμιστικό σχέδιο για την αναμόρφωση της ρωσικής κοινωνίας, στη βάση των αντιμιλιταριστικών και φιλειρηνικών απόψεών του. Ξεκινά την ανοικοδόμηση σχολείων, νοσοκομείων, ασύλων και γεροκομείων και προσπαθεί να καταργήσει τη δουλοπαροικία, λαμβάνοντας μέτρα για την ελευθέρωση των μουζίκων. Ωστόσο, παρασύρεται από τον αρχιεπιστάτη του, που υπερασπίζεται τα συμφέροντα των πλουσίων. Επιπλέον, διαφαίνεται η αξία των πανανθρώπινων αξιών της ισότητας, της αδελφοσύνης και της αγάπης. Στο βιβλίο γίνεται λόγος και σε μάχες, όπου φαίνεται η πείνα, η εξαθλίωση του στρατεύματος και οι άθλιες συνθήκες υγιεινής. Συνάμα, γίνεται λόγος στην υπογραφή της συνθήκης μεταξύ των αυτοκρατόρων Γαλλίας και Ρωσίας. Γίνεται αναφορά, επίσης, στις μεταρρυθμιστικές προσπάθειες στην ανώτατη διοίκηση της Ρωσίας το 1809 (π.χ. κατάργηση βαθμών των ευγενών, θεσμός συμβουλίου της επικράτειας). Στο βιβλίο παρουσιάζεται και η οικογένεια των Ροστόφ, που αντιμετωπίζει σοβαρά οικονομικά προβλήματα και δεν μπορεί να απαλλαγεί από τα χρέη. Ο συγγραφέας σε αυτόν τον τόμο παρουσιάζει μια εξαιρετική απεικόνιση της Ρωσίας, που περνά από πολλές δοκιμασίες και μας δίνει μεγαλειώδεις περιγραφές της ρωσικής φύσης.
Το ηρωικό, επικό στοιχείο επικρατεί στο τρίτο και τέταρτο βιβλίο του μυθιστορήματος. Στο τρίτο βιβλίο κυριαρχεί η εικόνα μιας έντονα ζωγραφισμένης μάχης, όπου ολόκληρος ο ρωσικός λαός λαμβάνει μέρος στη δράση, αποκαλύπτοντας τη φιλοπατρία του.
Ακολουθεί ο επίλογος του έργου δοσμένος σε δύο μέρη. Το πρώτο μέρος περιλαμβάνει τον γάμο του γιου του Ροστόφ, που θα σώσει την οικογένεια από τη χρεοκοπία και τον θάνατο του πατέρα Ροστόφ. Το δεύτερο μέρος περιέχει την κριτική του Τολστόι, η οποία εξηγεί τα εξής: τι είναι το «Πόλεμος και Ειρήνη», ποιο είναι το αντικείμενο της ιστορίας, ποιος είναι ο ιδιαίτερος χαρακτήρας κάθε ιστορικής εποχής, ποια ασυμφωνία για τα ιστορικά γεγονότα υπάρχει ανάμεσα στη δική του περιγραφή και τους ιστορικούς, γιατί πολεμάει ο άνθρωπος, τον μηδαμινό ρόλο στην εξέλιξη των ιστορικών γεγονότων που παίζουν αυτοί που αποκαλούνται μεγάλοι άνδρες.
Ο «Πόλεμος και Ειρήνη» αποτελεί το επιστέγασμα μιας ολόκληρης ιδεολογικής και λογοτεχνικής εξέλιξης του Τολστόι. Το βασικότερο ίσως σημείο του τολστοϊκού ρεαλισμού της περιόδου εκείνης είναι ο ψυχικός κόσμος του κυριότερου ήρωα κάθε έργου, που αποκαλύπτεται μέσω του συσχετισμού του προς τον ψυχικό κόσμο του λαού και της θέσης του ήρωα πάνω στα ιστορικά και κοινωνικά προβλήματα της Ρωσίας.Χαρακτηριστική είναι η άποψη ότι ο πιο ισχυρός, ο πιο αδιάρρηκτος, ο πιο αβάσταχτος και ο πιο σταθερός δεσμός που μας συνδέει με τους συνανθρώπους μας είναι εκείνο που καλούμε «εξουσία». Η εξουσία, με το βαθύτερο νόημα, δεν είναι παρά έκφραση της πιο μεγάλης εξάρτησης του ενός απέναντι στους άλλους. Είναι πολύ δύσκολο να καθορίσει κανείς τα όρια της περιοχής μεταξύ ελευθερίας και αναγκαιότητας κι ο καθορισμός αυτού του ορόσημου αποτελεί το θεμελιώδες πρόβλημα της ψυχολογίας.
*Φιλόλογος
