Τον Μάιο του 1865 γεννήθηκε ο θεμελιωτής της ψυχανάλυσης Σίγκμουντ Φρόιντ, ο οποίος ανέπτυξε καινοτόμες επιστημονικές θεωρίες και τεχνικές θεραπείας και προσδιόρισε έννοιες όπως το "ασυνείδητο", την "απώθηση", το "οιδιπόδειο σύμπλεγμα" κ.λπ. Το έργο του Freud ξεχωρίζει τόσο για τη συμβολή του στην ψυχολογία και την ψυχιατρική, όσο και για την προέκτασή του στην ανθρωπολογία, την κοινωνιολογία, τη φιλοσοφία κ.λπ.
Η συνάντηση λογοτεχνίας και ψυχανάλυσης διευρύνει τους δρόμους προσέγγισης ενός λογοτεχνικού κειμένου και επιβεβαιώνει τον πολυφωνικό θησαυρό των λογοτεχνικών κειμένων. Ο Φρόιντ επιχείρησε να κατανοήσει τη λογοτεχνική δημιουργία εξετάζοντας τα κείμενα και τους ήρωες ως γεννήματα των συγκρούσεων του συγγραφέα ή εκφάνσεις του ασυνείδητου. Ο πατέρας της ψυχανάλυσης υποστηρίζει ότι το κείμενο αποτελεί φερέφωνο του ψυχισμού του συγγραφέα και δεν μπορεί να αυτονομηθεί από αυτόν. Στο διήγημα του Γεώργιου Βιζυηνού "Μοσκώβ Σελήμ" τίθεται το θέμα της παιδικής ηλικίας, καθώς το υποκείμενο αναδύεται από τη σφαίρα ενός πολύ δύσκολου οικογενειακού και κοινωνικού περιβάλλοντος. Ο συγγραφέας καταγράφει την περιστροφή ενός παιδιού που αγωνίζεται να ανασυστήσει τον εαυτό του, αφού ο ήρωας αποζητά αφενός ένα μητρικό σώμα και έναν τόπο ονείρου, αφετέρου τον πατρικό λόγο που ποτέ δεν του δόθηκε, ώστε να σιγάσουν οι αγωνίες του.
Ήρωες ως γεννήματα του ασυνείδητου: Ο πατέρας της ψυχανάλυσης υποστηρίζει ότι το κείμενο αποτελεί φερέφωνο του ψυχισμού του συγγραφέα και δεν μπορεί να αυτονομηθεί από αυτόν. Το παράδειγμα του "Μοσκώβ Σελήμ"
Ο Σελήμ βρίσκεται μέχρι τα 12 του χρόνια "εγκλωβισμένος" μαζί με τη μητέρα του στο χαρέμι, λαμβάνοντας από αυτή μια θηλυπρεπή ανατροφή [γυναικεία ρούχα, μακιγιάζ]. Ο μικρός Σελήμ, που απεχθάνεται τη γυναικεία μορφή που του προσδίδει η μητέρα του, θαυμάζει τον αυστηρό πατέρα του και αναπτύσσει τις ίδιες αρετές με εκείνον, εμποτισμένες με εθνικό και θρησκευτικό φανατισμό: "Εγώ μέσα μου τον ελάτρευα κι επιθυμούσα να γίνω σαν εκείνον, οπλισμένος καβαλάρης, τόσο θερμότερα, όσο περισσότερον επέμεναν να με κρατούν εις το χαρέμι!".
Η επιθυμία του να φανεί αντάξιος του πατέρα και να κερδίσει τον σεβασμό και την αγάπη του μένει άσβεστη σε όλη του τη ζωή: "Διότι η μόνη μου επιθυμία ήτο να μ' αγαπήσει ο πατέρας μου", αφού βρίσκεται συνέχεια αντιμέτωπος με τις απορρίψεις του πατέρα του, εξαιτίας της θηλυπρεπούς αμφίεσης και της εξωτερικής ομοιότητάς του με τη μητέρα. Η απόρριψη του πατέρα έχει διπλό λειτουργικό ρόλο στον ψυχισμό του παιδιού: αφενός πληγώνεται ψυχικά, αφετέρου συμβάλλει θετικά στην αναχαίτιση της ευνουχιστικής διαδικασίας, που θα μπορούσε να δρομολογήσει η θηλυπρεπής αγωγή. Πράγματι, ο ήρωας επιδεικνύει αξιοθαύμαστη υπομονή και αντοχή στις δύσκολες συνθήκες του πολέμου. Μέσα στο πλαίσιο αυτών των όρων, αντί να αποβάλει τα αντρικά χαρακτηριστικά, που απαιτούνται για μια επιτυχημένη στρατιωτική θητεία, ο ήρωας προβάλλει ενισχυμένα αυτά τα χαρακτηριστικά, αφού ξεχωρίζει στον πόλεμο. Έτσι, η εικόνα του αυστηρού πατέρα βοηθάει το παιδί να αποβάλει τα γυναικεία χαρακτηριστικά της θηλυπρεπούς αγωγής του.
Σε αυτή την περίπτωση, σύμφωνα με την ψυχανάλυση το υπερεγώ του υποκειμένου βρίσκει υποστηρίγματα, δηλαδή υποκατάστατα στο μορφοείδωλο (imago) του πατέρα και όχι στο μορφοείδωλο της μητέρας. Με άλλα λόγια, το υποκείμενο οικοδομεί το ιδανικό του εγώ με τις προβολές του στον πατέρα, ώστε αυτή η επιλογή να ακυρώσει οποιοδήποτε "ευνουχιστικό" αποτέλεσμα στην ψυχοσύνθεσή του.
Όμως, το αποτύπωμα της παιδικής εμπειρίας με τη διάσταση φύλου-γένους θα λειτουργήσει αρνητικά στο ασυνείδητο του ήρωα κατά την ενήλικη ζωή. Από τη μια, ο εθνικός και θρησκευτικός φανατισμός λειτούργησε ως κινητήριος μοχλός της δράσης του, από την άλλη η συνείδησή του διαγράφει αυτά τα φρονήματα, καθώς ο ήρωας στρέφεται στον φιλορωσισμό. Ειδικότερα, η συνείδησή του καθορίζεται από τις κοινωνικές και εθνικές ανάγκες του έθνους, με αποτέλεσμα να αγωνιστεί για την πατρίδα του, φάση κατά την οποία γνωρίζει την αδικία και την ταπείνωση από τους ομοεθνείς του. Αντίθετα, κατά την αιχμαλωσία του στη Ρωσία, οι φροντίδες από μέρους των προαιώνιων εχθρών του, τον οδηγούν στη διαπίστωση της πλάνης των πεποιθήσεών και τη σταδιακή αποκήρυξη της εθνικής του ταυτότητας.
Η είδηση του ερχομού των Ρώσων τονώνει την εσωτερική πάλη ανάμεσα στις εθνικές πεποιθήσεις και την αποκήρυξή τους: από τη μια δεν μπορεί να απαρνηθεί το έθνος του, από την άλλη αγαπά του Ρώσους. Τελικά, ο ήρωας πεθαίνει και: "Ο Τούρκος έμεινε Τούρκος". Ο Μοσκώβ Σελήμ ζει ανάμεσα σε δύο πραγματικότητες: την εξωτερική και την εσωτερική, δομημένες σε μια πολύπλοκη ψυχολογική διαδικασία, η οποία οδηγεί τον ήρωα στη φαντασίωση και τις ονειροπολήσεις.
*Φιλόλογου
