Γράφει η Νάσα Παταπίου

Θύμα "μπουλντόζας" του 1567 ήταν η διάσημη μονή της Παναγίας της Ελεούσας, με τα περιβόλια, τους κήπους και τα νερά της που έρεαν ασταμάτητα, καθώς "κατεδαφίστηκε" γιατί εμπόδιζε τον πολεοδομικό σχεδιασμό των οχυρώσεων της Λευκωσίας

Πριν οικοδομηθούν οι νέες οχυρώσεις της Λευκωσίας το 1567, ήταν κάποτε μια διάσημη μονή με περιβόλια, κήπους και νερά, που έρεαν ασταμάτητα δίπλα της για να ποτίζουν τα δέντρα της, αλλά και για να υδροδοτούν και την ίδια την πρωτεύουσα. Η παλαιότερη πηγή για τη μονή ανάγεται στον 14ο αιώνα. Τα νερά της μονής της Παναγίας της "Μιζερικορδίας", κατά τον Λεόντιο Μαχαιρά, τα συναντούμε στις βενετικές πηγές με το όνομα Aqua della citadella, δηλαδή νερό του φρουρίου, γιατί περνούσε δίπλα από το μεσαιωνικό φρούριο στο οποίο βρισκόταν και το δεύτερο ανάκτορο των Lusignan, κοντά στη σημερινή πύλη Πάφου, πριν ακόμη οικοδομηθούν οι μεσαιωνικές οχυρώσεις της πρωτεύουσάς μας. Η πηγή του νερού αυτού βρισκόταν στην περιοχή του Αγίου Δημητρίου, η οποία ταυτίστηκε με περιοχή στον Άγιο Δομέτιο και πολύ πιθανόν στη νεκρή ζώνη του Αγίου Δομετίου. Εκεί, όπως λέγεται, ακόμα και σήμερα υπάρχουν πλούσιες πηγές νερού. Από αυτά τα πλούσια νερά, τα οποία κατά μέγα μέρος ανήκαν στη λατινική μονή της Παναγίας της Ελεούσας (Misericordia), υδροδοτήθηκε κατά τη Βενετοκρατία δύο φορές και η Λευκωσία. Το τμήμα δε του υδραγωγείου που διασώζεται απέναντι από τον προμαχώνα Ποδοκάθαρο, όπως τεκμηριώνεται από τα έγγραφα, πρόκειται για βενετικό το οποίο προφανώς οι Οθωμανοί μετέπειτα είχαν επισκευάσει ή και επεκτείνει. Χάρη, μάλιστα, σε μια πηγή του 1556, γνωρίζουμε και επώνυμους Λευκωσιάτες που είχαν υδροδοτήσει τις κατοικίες τους. Μεταξύ αυτών ήταν ο φεουδάρχης και μηχανικός Ιωάννης Σωζόμενος, ο φεουδάρχης Ούγος Φλάτρος, ο οικονομικός επιθεωρητής (rasonato) Μάρκος Ζαχαρίας και άλλοι. Ας σημειωθεί, επίσης, ότι τότε είχε υδροδοτηθεί και η μονή της Παναγίας της Παλλουριώτισσας, που ήταν οικοδομημένη εντός των μεσαιωνικών οχυρώσεων της Λευκωσίας και κατεδαφίστηκε το 1567, γιατί έμεινε έξω από τον νέο οχυρωματικό περίβολο.

Παραχώρηση της μονής

Η μονή παραχωρήθηκε το 1443 ως ευεργεσία από τον πάπα Ευγένιο Δ' στον Γουλιέλμο Bonen, και πολύ πιθανόν το όνομά του να ήταν Gonem, δηλαδή Γονέμης. Ήδη από τα χρόνια της βασιλείας του τελευταίου Φράγκου βασιλιά της Κύπρου Ιακώβου Β', η μονή παραχωρείται σε διακεκριμένα πρόσωπα ως ανταμοιβή, εφόσον η μονή κυρίως λόγω των υδάτων της είχε ένα σεβαστό ετήσιο σταθερό εισόδημα. Ο βασιλιάς Ιάκωβος Β' είχε παραχωρήσει στον ευνοούμενό του Φίλιππο Ceba διάφορα χωριά και στον γιο του Ιάκωβο Ceba είχε παραχωρήσει τη μονή της Παναγίας της Misericordia, δηλαδή, εν ολίγοις, τον είχε διορίσει ηγούμενο μετά τον θάνατο του ηγουμένου Νικόλαου de Courio. O ηγούμενος της μονής αυτής είχε το δικαίωμα να εκμεταλλεύεται τα πλούσια νερά της, τα οποία, σύμφωνα με σχετικό έγγραφο, έρεαν μεταξύ του πύργου της Αγίας Παρασκευής των μεσαιωνικών τειχών της Λευκωσίας και του Δημόσιου Βαφείου με υπόγειους αγωγούς. Όλα τα εισοδήματα της μονής ανήκαν στον ηγούμενο καθώς και το περιβόλι της μονής, γνωστό ως περιβόλι του Faquelatou. Πολύ πιθανόν το περιβόλι του Faquelatou να έλαβε την ονομασία αυτή από τον ιδιοκτήτη του, πριν ακόμη το περιβόλι περάσει στην ιδιοκτησία της μονής.

Ηγούμενοι κατά τη Βενετοκρατία

Η λατινική μονή της Παναγίας της Misericordia ανήκε κατά τη Φραγκοκρατία στο στέμμα και στη συνέχεια, κατά τη Βενετοκρατία, στο Δημόσιο της Γαληνοτάτης. Η μονή αυτή σύμφωνα με το ισχύον δίκαιο (jus patronatus) είχε προικισθεί με ετήσια εισοδήματα και εκχωρείτο από τη βενετική διοίκηση σε εκκλησιαστικά πρόσωπα. Οι Βενετοί συνέχισαν όπως ακριβώς οι τελευταίοι Φράγκοι βασιλείς της Κύπρου να κάνουν χρήση του προνομίου αυτού και να διορίζουν έναν ηγούμενο γιατί επιθυμούσαν να τον ευεργετήσουν. Μετά τον Γουλιέλμο Bonen ή Gonem, τον Νικόλαο Courio και τον Ιάκωβο Ceba, οι οποίοι διετέλεσαν ηγούμενοι της μονής της Παναγίας της Misericordia κατά τη Φραγκοκρατία, με στοιχεία τα οποία αντλήσαμε κυρίως από αρχειακό υλικό παρουσιάζουμε σήμερα κάποιους ηγούμενους της μονής που υπηρέτησαν επί Βενετοκρατίας. Οι ηγούμενοι αυτοί κατάγονταν, συνήθως, από σημαντικές κυπριακές ή και βενετικές οικογένειες.

Ένα έγγραφο από το ιδιωτικό Αρχείο Contarini-Jaffo μάς γνωστοποιεί ότι το 1487, και συγκεκριμένα στις 18 Σεπτεμβρίου, οι Σύμβουλοι και ο Προνοητής της Κύπρου αποφάσισαν ότι ο Φραγκίσκος Corner, γιος του Λουκά Corner, όφειλε να καταβάλλει ετησίως εκατό βυζάντια ως φόρο για εισοδήματα που ανέρχονταν συνολικά στα πεντακόσια βυζάντια, προερχόμενα από τη μονή της Παναγίας της Ελεούσας. Προφανώς ο Φραγκίσκος Corner διετέλεσε ηγούμενος της μονής.

Οι ηγούμενοι Δενόρες και Δαπόντες

Μια υπόθεση η οποία αφορούσε το νερό της μονής, το αποκαλούμενο όπως προαναφέραμε νερό του φρουρίου (acqua della citadella), έφθασε για επίλυση στη Βενετία, ενώπιον του Συμβουλίου των Δέκα. Σύμφωνα με το σχετικό έγγραφο το οποίο αναφέρεται στην υπόθεση, με ημερομηνία 16 Ιουλίου 1544, πληροφορούμαστε για τον ηγούμενο της μονής της συγκεκριμένης εποχής. Επρόκειτο για τον Ματθαίο Δενόρες, ο οποίος μάλλον πρέπει να ήταν ανεψιός του δεύτερου κόμη της Τρίπολης και φεουδάρχη της Άσσιας Louizi Δενόρες. Όπως τεκμηριώνεται από την πιο πάνω πηγή, είχε ξεσπάσει μεγάλη φιλονικία μεταξύ της βενετικής διοίκησης της Κύπρου και του ηγουμένου σχετικά με την παραχώρηση του νερού. Το Συμβούλιο των Δέκα με απόφασή του έδινε αυστηρές εντολές στη βενετική διοίκηση της Κύπρου να διακόψει πάραυτα κάθε φιλονικία με τον ηγούμενο της μονής Ματθαίο Δενόρες που αφορούσε το νερό της μονής, διότι αυτός και μόνον είχε όλα τα δικαιώματα για τη διαχείριση ή παραχώρηση του νερού του φρουρίου.
Το 1559, η Κοινότητα της Λευκωσίας είχε υποβάλει ένα αίτημα στις βενετικές αρχές που αφορούσε και τη μονή της Παναγίας της Ελεούσας, με το οποίο ζητούσε τα ευεργετήματα (beneficia) των λατινικών εκκλησιών να παραχωρούνται σε Κύπριους ιερωμένους και όχι σε κοσμικούς, τους οποίους να επιλέγει η βενετική διοίκηση, ώστε να τις φροντίζουν και να μην παρακμάζουν. Την ίδια εποχή ηγούμενος ήταν ο Φραγκίσκος Δαπόντες, ο οποίος ζούσε στη Βενετία. Τα πλούσια ύδατα της μονής αποτελούσαν πάντοτε, όπως φαίνεται, το μήλο της Έριδος. Το 1563 είχαν αρχίσει οι εργασίες για υδροδότηση της Λευκωσίας από το νερό του φρουρίου, αλλά οι εκπρόσωποι του ηγουμένου στην Κύπρο αντέδρασαν δυναμικά. Η βενετική διοίκηση ισχυριζόταν ότι μόνο ένα μέρος από το νερό αυτό ανήκε στον Φραγκίσκο Δαπόντες, γι' αυτό επιβαλλόταν να συνεχιστούν οι εργασίες για υδροδότηση της Λευκωσίας, ώστε να μην υποφέρουν οι κάτοικοί της.

 Όμως ποιος ήταν ο Φραγκίσκος Δαπόντες, που κατείχε το αξίωμα του ηγουμένου της Παναγίας της Misericordia; Το 1540 είχε σταλεί στην Κύπρο ο Alvise Δαπόντες εκ μέρους της βενετικής Συγκλήτου, για να διερευνήσει μετά από επιτόπια έρευνα το ενδεχόμενο της οικοδόμησης ενός φρουρίου στην περιοχή της Λεμεσού, ενώ αργότερα, το 1551, είχε υπηρετήσει στην Κύπρο ως σύμβουλος της βενετικής διοίκησης.
Αυτός ο Βενετός αξιωματούχος ήταν ο πατέρας του Φραγκίσκου Δαπόντε και ασφαλώς αυτός είχε φροντίσει ώστε ο γιος του να ευεργετηθεί με τα εισοδήματα της μονής ως ηγούμενός της. Ο Φραγκίσκος Δαπόντες ζούσε στη Βενετία με την οικογένειά του και ασκούσε το επάγγελμα του διδασκάλου της φιλοσοφίας και εκ του μακρόθεν με τον τίτλο του ηγουμένου εισέπραττε επιπλέον και τα εισοδήματα της Παναγίας της Ελεούσας.

Ο Φραγκίσκος Δαπόντες, όταν προέκυψε το πρόβλημα με την υδροδότηση της πόλης από το νερό της μονής, προέβη σε διαβήματα και κατόρθωσε ώστε οι βενετικές αρχές να δώσουν εντολή για να σταματήσουν τα έργα υδροδότησης, γιατί θίγονταν τα συμφέροντά του. Ωστόσο, οι Βενετοί αξιωματούχοι απαντούσαν ότι ήδη το έργο είχε ολοκληρωθεί. Δεν γνωρίζουμε τελικά τι συνέβη επακριβώς με αυτή την έριδα... Μετά από μερικά χρόνια, το 1567, άρχισε να οχυρώνεται εκ νέου η πρωτεύουσα και, σύμφωνα με τις αποφάσεις που αφορούσαν τη νέα οχύρωση, η μονή με τα πλούσια νερά κατεδαφίστηκε, γιατί έμεινε έξω από τον νέο περίβολο.

Η μονή καθώς και τα άλλα υποστατικά της κατεδαφίστηκαν και τα δύο περιβόλια της εκριζώθηκαν, ενώ στον χώρο τους απλώθηκε η τάφρος του προμαχώνα και οικοδομήθηκε ο προμαχώνας D'Αvila, του οποίου τις δαπάνες κάλυψε ο φεουδάρχης Αντώνιος Davila.

Το 1570, όλως απροόπτως αν και νέος, πέθανε ο ηγούμενος της μονής και καθηγητής φιλοσοφίας στη Βενετία Φραγκίσκος Δαπόντες. Η χήρα του, Μαρίνα Μορεζίνα, με επιστολή της στον δόγη ζητούσε οικονομική ενίσχυση για την ίδια και τα ορφανά της. Έτσι, πρότεινε ως νέος ηγούμενος της Παναγίας της Ελεούσας να διοριστεί ένας από τους γιους της, ακολουθώντας ιερατική καριέρα. Δεν γνωρίζουμε τι ακριβώς έγινε σχετικά με το αίτημα της Μαρίνας Μορεζίνα, αλλά μπορούμε να υποθέσουμε. Έναν μήνα μετά, οι Οθωμανοί εισέβαλαν στην Κύπρο και σε έναν χρόνο πέρασε η μεγαλόνησος ολοκληρωτικά στην εξουσία τους...

Το νερό, όμως, το "αρχαίο" αυτό νερό του φρουρίου (aqua della citadella), εξακολουθεί μετά από τόσους αιώνες να κυλά στην περίμετρο της τάφρου, γύρω από τις σαβορνιάνιες οχυρώσεις της Λευκωσίας...