Γράφει η Νάσα Παταπίου

Στον Χριστόδουλο Βασιλειάδη

Η δικαστική υπόθεση του Ευγένιου Συγκλητικού, εκτός των άλλων πλούσιων στοιχείων που έχει διαφυλάξει στον φάκελο με τα έγγραφα της δικογραφίας, μας επεφύλαξε και μια έκπληξη αφού μέσω της διασώθηκαν σημαντικές ειδήσεις για το χωριό Όμοδος. Ο βασιλικός οίκος των Lusignan καθώς και η οικογένεια de Nores σχετίζονται άμεσα με τις πληροφορίες αυτές. Στο δημοσίευμά μας της περασμένης Κυριακής είχαμε σχολιάσει όσα στοιχεία περιείχε ο ίδιος φάκελος βασισμένα σε φραγκικά έγγραφα, που είχαν μεταφραστεί στα ιταλικά για τα χωριά Άγιος Συμεών και Άγιος Βασίλειος Καρπασίας και για τα Κελλιά Λάρνακας και για τον αυθέντη τους. Καταγράψαμε επίσης και σχολιάσαμε το οικογενειακό δένδρο της Μελουζίνης Rechense Συγκλητικού, πρώτης συζύγου του Ευγένιου Συγκλητικού, τρίτου κόμη Rochas. Ένα πολύ ενδιαφέρον έγγραφο, μια βασιλική παραχώρηση, ένα ουσιαστικά βασιλικό δίπλωμα προνομίου, ξεδιπλώνεται μπροστά μας αποκαλύπτοντάς μας πώς το χωριό Όμοδος πέρασε σε μια πριγκίπισσα Lusignan και στον σύζυγό της, που ανήκε στην οικογένεια de Nores.

Ποιος ήταν ο Sanson de Nores

Ας διερευνήσουμε όμως ποιος ήταν ο Sanson de Nores. Το επίθετό του καθιστά πρόδηλο και πέραν πάσης αμφιβολίας ότι προέρχεται από τη σπουδαία και επιφανή οικογένεια των de Nores, ενώ το όνομά του επιπλέον μαρτυρεί ότι η μητέρα του πρέπει να καταγόταν από την οικογένεια Sanson ή Soissons, οικογένεια που είχε εγκατασταθεί και αυτή από πολύ ενωρίς στην Κύπρο. Κατά τη διαμάχη μεταξύ της νόμιμης βασίλισσας της Κύπρου Καρλόττας και του ετεροθαλούς αδελφού της Ιάκωβου για το στέμμα της μεγαλονήσου, ο Sanson de Nores αρχικά ακολούθησε τη βασίλισσα στην Κερύνεια. Αυτά άλλωστε διηγείται στο χρονικό του και ο Γεώργιος Βουστρώνιος. Στη συνέχεια κατόρθωσε να αποκτήσει την εμπιστοσύνη του βασιλιά, ο οποίος και τον ευεργέτησε παραχωρώντας του το χωριό Πύλα (Piles) και το μισό χωριό Αρεδιού. Ο βασιλιάς ακολούθως στις 14 Σεπτεμβρίου 1468 διόρισε τον Sanson de Nores προνοητή/προμηθευτή του βασιλείου της Κύπρου (pourveeur du royaume) και Προϊστάμενο της Βασιλικής Γραμματείας (superier della Nostra Segreta). Tέλος, η βασίλισσα Αικατερίνη Κορνάρο διόρισε το 1473 τον Sanson de Nores, κοντόσταυλο της Ιερουσαλήμ. Πληθώρα εγγράφων των ετών 1468 έως 1469 αναφέρονται στις υπηρεσίες τις οποίες προσέφερε ο Sanson de Nores ως κάτοχος των πιο πάνω αξιωμάτων.

Ιστορικές ειδήσεις

Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει το δίπλωμα προνομίου του βασιλιά με το οποίο ο ίδιος είχε παραχωρήσει το χωριό Όμοδος, που ανήκε στη βασιλική περιουσία ,στην Chielvis Lusignan. To πρωτότυπο χάθηκε ή πολύ πιθανόν κάπου βρίσκεται και δεν έχει ακόμα εντοπιστεί. Ευτυχώς, η δικαστική υπόθεση του Ευγένιου Συγκλητικού για τα τρία χωριά που ανήκαν στη σύζυγό του έχει διασώσει το δίπλωμα προνομίου μεταφρασμένο στην ιταλική, από τον υπάλληλο της γραμματείας της βενετικής διοίκησης στην Κύπρο και γνωστό Κύπριο ιστορικό Φλώριο Βουστρώνιο. Επιπρόσθετα, το έγγραφο αυτό συνοδεύεται και από ένα άλλο στο οποίο σημειώνονται οι κληρονόμοι του Ομόδους. Πριν προχωρήσουμε στο περιεχόμενο του εγγράφου παραχώρησης του Ομόδους θα άξιζε να δούμε κάποια στοιχεία που αφορούν το εν λόγω χωριό κατά τη Φραγκοκρατία και Βενετοκρατία. Το χωριό Όμοδος είχε παραχωρηθεί, σύμφωνα με τον Λεόντιο Μαχαιρά, στον ευγενή Ιωάννη de Brie από τον βασιλιά Ιάκωβο Α΄ Lusignan. Κατά την περίοδο 1464 έως 1468, όπως μας πληροφορεί ο Φλώριος Βουστρώνιος, το Όμοδος μαζί με άλλα εννέα χωριά της Κύπρου είχαν παραχωρηθεί στον Ιερώνυμο Salviati. Πρόκειται για οπαδό του βασιλιά Ιακώβου Β΄ Lusignan, o οποίος μετά την πιο πάνω παραχώρηση πέθανε, γι' αυτό άλλωστε το έτος 1469, όπως θα εξετάσουμε στη συνέχεια, το Όμοδος πέρασε εκ νέου στα βασιλικά φέουδα. Kατά τα χρόνια της βενετικής κυριαρχίας, το Όμοδος ανήκε στα χωριά του διαμερίσματος της Αυδήμου και το 1565, σύμφωνα με την τελευταία απογραφή που είχαν διενεργήσει οι Βενετοί στην Κύπρο, το χωριό είχε εκατόν είκοσι τρεις φραγκομάτους κατοίκους, δηλαδή ελεύθερους καλλιεργητές. Αναντίλεκτα το Όμοδος είχε πολύ περισσότερους κατοίκους, αλλά όπως έχουμε αναφέρει και στο παρελθόν σε μελέτες μας, η τάξη των παροίκων δεν συνυπολογιζόταν, γιατί οι ίδιοι ανήκαν εξ ολοκλήρου στους αφέντες τους και δεν πλήρωναν φόρους ή δασμούς. Η μονή του Τιμίου Σταυρού κοσμεί το Όμοδος και η ιστορία της ίδρυσής της αν και δεν είναι επακριβώς γνωστή τοποθετείται, σύμφωνα με τις παραδόσεις, κατά τον 4ο αιώνα όταν η αγία Ελένη έφθασε στην Κύπρο. Στη μονή φυλάσσονται και αρκετά λείψανα αγίων, μεταξύ αυτών και η κάρα του αποστόλου Φιλίππου.

Το βασιλικό δίπλωμα προνομίου

Το βασιλικό δίπλωμα προνομίου, με το οποίο ο βασιλιάς παραχωρούσε το χωριό Όμοδος στην Chielvis Lusignan, είχε συνταχθεί κατά την πρώτη Ιουνίου του έτους 1469. Ας σημειωθεί ότι το όνομα Chielvis είναι ουσιαστικά ένας τύπος με διαφορετική απόδοση του ονόματος Λουΐζα (Heloise-Chielvis). Η παραχώρηση είχε γίνει μετά από αίτημα του ιδίου του συζύγου της Chielvis, Sanson de Nores, ο οποίος όπως ήδη αναφέρθηκε, κατείχε την υψηλή θέση του προϊστάμενου της βασιλικής γραμματείας, όπως ο ίδιος ο βασιλιάς αναφέρει στο έγγραφο (superier della Nostra Secreta). Ο Sanson de Nores μαζί με τη σύζυγό του Chielvis de Lusignan είχαν στην ιδιοκτησία τους δύο στρέμματα στην Αγλαντζιά (dui mozza de terreno di Glangia) και ο ίδιος υπέβαλε αίτημα στον βασιλιά με το οποίο ζητούσε να κάνει ανταλλαγή και να δώσει πίσω στη βασιλική περιουσία τα δύο στρέμματα στην Αγλαντζιά και να λάβει ως φέουδο το χωριό Όμοδος. Όπως εξετάσαμε προηγουμένως, το Όμοδος είχε ήδη παραχωρηθεί στον ευνοούμενο του βασιλιά Ιερώνυμο Salviati, αλλά μετά τον θάνατό του το χωριό πέρασε εκ νέου στη βασιλική ιδιοκτησία. Ο Sanson de Nores ως προϊστάμενος της βασιλικής γραμματείας γνώριζε ότι το φέουδο ήταν ελεύθερο μετά τον θάνατο του Salviati. To γεγονός ότι ήταν ανώτερος υπάλληλος του βασιλιά και φυσικά ευνοούμενός του και επιπρόσθετα η σύζυγός του είχε δεσμούς αίματος με τον βασιλιά, αφού και αυτή καταγόταν από τον βασιλικό φραγκικό οίκο των Lusignan, παρείχαν στον Sanson de Nores τη δυνατότητα να υποβάλει άνετα αίτημα όπως παραχωρηθεί το χωριό Όμοδος στη σύζυγό του.
Στο έγγραφο παραχώρησης του Ομόδους στην Chelvis Lusignan, αναφέρονται μεταξύ άλλων τα ακόλουθα, σύμφωνα με μετάφρασή μας. Κάποια στοιχεία του εγγράφου για το τι περιείχε ένα χωριό όταν το παραχωρούσε ή το πωλούσε ο βασιλιάς σε κάποιο φεουδάρχη, μερικές φορές είναι στερεότυπα και έτσι απαντούν και σε άλλα παρόμοιου τύπου έγγραφα.

"Αγαπημένοι και πιστοί σύμβουλοι, πληροφορείσθε ότι κατά την 1η Ιουνίου 1469 Χριστού, εμείς και οι ημέτεροι κληρονόμοι μας, στην παρουσία των ημετέρων ανθρώπων, οι οποίοι σημειώνονται πιο κάτω και των ιπποτών της Αυλής, δηλαδή, του Γουλιέλμου de Ras, βισκούντη Λευκωσίας, του άρχοντος Νικόλαου Morabito, πρωτοστράτορα/στρατάρχη (marizzan) της Κύπρου, έχουμε ανταλλάξει δύο στρέμματα γης τα οποία βρίσκονται στην Αγλαντζιά με το χωριό Όμοδος, το οποίο αποτελεί φέουδο της Chielvis Lusignan και των κληρονόμων της, με τη συγκατάθεση και συναίνεση του συζύγου της, Sanson de Nores, ο οποίος κατέχει σήμερα το αξίωμα του προϊσταμένου της ημετέρας γραμματείας.
Και εμείς, και μέσω μας και διά των κληρονόμων μας, και στην παρουσία των μελών της Αυλής, έχουμε αφαιρέσει από τη βασιλική ιδιοκτησία το προαναφερόμενο χωριό. Επίσης, η αρχόντισσα de Lusignan καθώς και οι κληρονόμοι της και ενώπιον των μελών της Αυλής, παραχωρούν το φέουδο, δηλαδή, τα δύο στρέμματα κτήματος που έχει στην Αγλαντζιά και επίσης ενώπιον των μελών της Αυλής, της παραχωρείται η κυριότητα του χωριού Όμοδος τόσο στην ίδια όσο και στους κληρονόμους της. Και σε σχέση με αυτή την ανταλλαγή που θα πραγματοποιηθεί στην ημετέρα γραμματεία σε διάστημα τεσσάρων ημερών και με τη συναίνεση της αρχόντισσας Chelvis di Lusignan, παραχωρούμε στην ίδια και στους κληρονόμους της από νόμιμο γάμο το χωριό Όμοδος, απαλλαγμένο από οποιαδήποτε φορολογία ή οποιαδήποτε βασιλική επιβάρυνση. Το Όμοδος παραχωρείται στην Chielvis di Lusignan μαζί με όλα τα δικαιώματα (rason) και τους τρόπους (usanze) και τις εξαρτώμενες περιοχές (pertinentie), τα καλλιεργημένα κτήματα και τα ακαλλιέργητα, τις πεδιάδες, τα δάση, τα βουνά, τους αμπελώνες, τα σπίτια, τον ληνό/πατητήρι σταφυλιών (lini) και τα πιθάρια, τα περιβόλια και τα περιβολάκια, τους μύλους, τα χανούτια, τις περιοχές και μαζί με όλα αυτά και τα ποτάμια με τρεχούμενο νερό ή και τα ξεροπόταμα, τη μονή, τις εκκλησίες, τους χωρικούς και τις χωρικές με τα παιδιά τους ανεξαρτήτως ηλικίας, και όλα εκείνα τα οποία περιλαμβάνονται σ' αυτό το χωριό.
Εμείς, και μέσω ημών και διά των κληρονόμων μας, στην παρουσία των μελών της Αυλής μας, έχουμε παραχωρήσει στην Chielvis καθώς και στους κληρονόμους της το προαναφερόμενο χωριό, με όλες τις εξαρτώμενες από αυτό περιοχές, σύμφωνα με τον τρόπο που έχουμε αναφέρει και έχουμε δώσει εντολή. Γι' αυτούς ακριβώς τους λόγους κοινοποιούμε την απόφασή μας σε όλους και οφείλουν να καταγράψουν όλα τα πιο πάνω στο Βιβλίο Υπομνημάτων (Libro delle Remembranze) της ημετέρας γραμματείας και να πράξουν σύμφωνα με τις δικές μας εντολές. Συντάχθηκε στη Λευκωσία, κατά την πρώτη Ιουνίου 1469 Χριστού."

Σημαντικότατο στοιχείο εκτός των άλλων πολυτίμων ειδήσεων του πιο πάνω εγγράφου για το Όμοδος είναι και η αναφορά στη μονή του Ομόδους ότι ανήκει και αυτή στην Chielvis Lusignan. Η μονή αυτή αδιαμφισβήτητα είναι η μονή του Τιμίου Σταυρού. Πολύτιμη αναφορά είναι και η σχετική με τον ληνό, δηλαδή το πατητήρι σταφυλιών. Ο ληνός αυτός δεν μπορεί να είναι άλλος εκτός από τον μεσαιωνικό ληνό του Ομόδους, που έχει εύλογα ανακηρυχθεί αρχαίο μνημείο από το Τμήμα Αρχαιοτήτων. Το έγγραφό μας διασώζει τη μοναδική και παλαιότερη έως σήμερα πηγή για τον εν λόγω ληνό του Ομόδους, η οποία ανάγεται στα 1469. Επίσης, ενδιαφέρουσα πληροφορία είναι και η αναφορά στα πιθάρια του χωριού, τα οποία, όπως σημειώθηκε πιο πάνω, περιλαμβάνονταν και αυτά στη βασιλική παραχώρηση και ανήκαν και αυτά στην Chielvis Lusignan. Το γεγονός αυτό καταδεικνύει ότι ήδη από τα μεσαιωνικά χρόνια κατασκευάζονταν πιθάρια και ότι υπήρχε καμίνι ή καμίνια στο Όμοδος για το ψήσιμό τους.
Σημαντικότατο είναι και το έγγραφο το οποίο συνοδεύει το δίπλωμα παραχώρησης του Ομόδους, στο οποίο σημειώνονται τα παιδιά του ζεύγους Sanson de Nores και Chielvis Lusignan. To περιεχόμενο του εγγράφου φέρνει στο φως άγνωστα στοιχεία σχετικά με τη γενεαλογία και τις επιγαμίες της οικογένειας Sanson de Nores καθώς και για τους τελευταίους φεουδάρχες του Ομόδους. Κατά τα τέλη της Βενετοκρατίας το μισό χωριό Όμοδος ανήκε στον Μάρκο Querini, εγγονό της Chelvis Lusignan, ενώ το άλλο μισό Όμοδος είχε αποκτηθεί με αγορά από τον γνωστό φεουδάρχη Ιερώνυμο Βουστρώνιο...

ΛΕΖΑΝΤΑ: "Το Όμοδος παραχωρείται στην Chielvis di Lusignan μαζί με όλα τα δικαιώματα και τους τρόπους και τις εξαρτώμενες περιοχές, τα καλλιεργημένα κτήματα και τα ακαλλιέργητα, τις πεδιάδες, τα δάση, τα βουνά, τους αμπελώνες, τα σπίτια, τον ληνό/πατητήρι σταφυλιών και τα πιθάρια, τα περιβόλια και τα περιβολάκια, τους μύλους, τα χανούτια, τις περιοχές και μαζί με όλα αυτά και τα ποτάμια με τρεχούμενο νερό ή και τα ξεροπόταμα, τη μονή, τις εκκλησίες, τους χωρικούς και τις χωρικές με τα παιδιά τους..." Η μονή, όπως αναφέρεται στο απόσπασμα, αφορά τη μονή του Τιμίου Σταυρού Ομόδους.