Γράφει η Νάσα Παταπίου

Η κωμόπολη Ριζοκαρπάσου, μέσα και γύρω από αυτήν, είναι διάσπαρτη από αγιολογικά τοπωνύμια, αλλά και ναούς και παρεκκλήσια ερειπωμένα ή με ίχνη ερειπίων. Πολλές φορές ακόμη η ύπαρξη ναών και παρεκκλησιών διασώθηκε απλώς και μόνο από την προφορική παράδοση. Πολλοί ερειπωμένοι ναοί ή και παρεκκλήσια καθώς και τοπωνύμια είναι αφιερωμένα κυρίως στην Παναγία. Στα βορειοανατολικά του Ριζοκαρπάσου υπάρχει ο ναός της Παναγίας της Αφέντρικας, στην αρχαία πόλη Ουρανία ή όπως είναι γνωστή στους κατοίκους της περιοχής ως Αφέντρικα. Στην περιοχή Αγρίδια προς τα ανατολικά του Ριζοκαρπάσου σ’ ένα οροπέδιο έχουμε το τοπωνύμιο η Παναγία των Αγριθκιών. Προς τα δυτικά της κωμόπολης υπάρχει η μονή της Παναγίας της Ελεούσας, σιναϊτική αρχικά μονή που είχε οικοδομηθεί τον 16^ο αιώνα, η οποία αργότερα με αγορά πέρασε στην ιδιοκτησία της μονής του Αποστόλου Ανδρέα. Προς τα νοτιοδυτικά του Ριζοκαρπάσου υφίστανται τα ερείπια της Παναγίας της Αφέντρικας της Συκάς ή Συκάδας, βυζαντινής μάλλον πολιτείας για την οποία διαθέτουμε ελάχιστες μόνο αναφορές και ό,τι διέσωσε η προφορική παράδοση. Επίσης προς τα νότια της κωμόπολης επάνω σ’ ένα οροπέδιο, με θέα προς τη θάλασσα και στη γύρω περιοχή, βρίσκονται τα ερείπια ενός ναού αφιερωμένου στην Παναγία την Δαφνόντα, όπως ονομάζεται. Ένα γειτονικό ρυάκι με την Παναγία την Δαφνόντα είναι γνωστό ως Ποταμός της Δαφνόντας. Υπάρχει επίσης το τοπωνύμιο Ποταμός της Παναγίας, αλλά δεν έχουμε εξακριβώσει σε ποια περιοχή βρίσκεται έξω από το Ριζοκάρπασο. Προς τα νοτιοανατολικά του Ριζοκαρπάσου και βόρεια από το λιμανάκι των Χελωνών υπάρχουν ίχνη ερειπίων του ναού της Παναγίας του Παλοχωρκού. Ο οικισμός αυτός καταστράφηκε από πειρατικές επιδρομές ή από επιδημία πανώλης κατά τα μεσαιωνικά χρόνια. Επίσης μέσα στο Ριζοκάρπασο υπάρχει εκκλησία αφιερωμένη στην Παναγία στο κοιμητήριο της κωμόπολης και πρόκειται για οικοδόμημα των νεότερων χρόνων. Στις 15 Αυγούστου, ημέρα της Μεγαλόχαρης, άλλοτε γινόταν μία από τις πιο μεγάλες πανηγύρεις της Κύπρου στη μονή του Αποστόλου Ανδρέα, επειδή κατά τη γιορτή του Πρωτοκλήτου, στις 30 Νοεμβρίου, στο καταχείμωνο, δεν ήταν εύκολη η προσέλευση των πιστών στην ακραία μονή.

Τα δάκρυα της Παναγίας

Η μονή της Παναγίας της Ελεούσας στα βορειοδυτικά του Ριζοκαρπάσου έδωσε και το όνομά της σε όλη τη γύρω περιοχή καθώς και στο εκεί δάσος ως περιοχή της Ελεούσας ή δάσος της Ελεούσας. Το δάσος αυτό είναι κατάφυτο από πεύκα, αντρουκλιές, αορατιές, σκοινιές, άγρια άνθη, χόρτα και βότανα και άλλη πλούσια χλωρίδα. Μεταξύ των άγριων λουλουδιών που φυτρώνουν στην περιοχή είναι και τα γνωστά ως δάκρυα της Παναγίας. Ας αναφερθεί επίσης ότι στο δάσος της Ελεούσας φυτρώνουν μανιτάρια, τα γνωστά ως κοκκινομανίταρα και η περιοχή έχει επίσης πλούσιο κυνήγι και κυρίως νοστιμότατες τσίχλες, επειδή τρέφονται με ευωδιαστά αόρατα, δηλαδή καρπούς από τους θάμνους αορατιές.

Για τη συγκεκριμένη Παναγία την Ελεούσα αναφέρονται δύο παραδόσεις σχετικές μ’ αυτήν. Η περιοχή της Ελεούσας προς τα βόρεια, δίπλα στη θάλασσα, είναι κατάφυτη με πεύκα τα οποία γέρνουν από την μία πλευρά και κανένα δεν είναι ίσιο, γεγονός που δικαιολογεί και την ονομασία τους «Γονατισμένα Πεύκα». Κατά μία εκδοχή έτυχε να περάσει κάποτε από εκεί η Παναγία η Ελεούσα και τα πεύκα από ευλάβεια γονάτισαν. Κατά μία άλλη όμως εκδοχή αναφέρεται ότι εκεί είχε αράξει ένα καράβι, το οποίο μετέφερε την εικόνα της Παναγίας και γι’ αυτόν τον λόγο από ευλάβεια είχαν γονατίσει τα πεύκα. Παράλληλα με τις παραδόσεις θα μπορούσε κάποιος να αντιτάξει και την άποψη ότι ο άνεμος που φυσά από τα βόρεια, δηλαδή η τραμουντάνα, όπως ονομάζεται, που είναι συνήθως πολύ δυνατή, είναι ο λόγος εξαιτίας του οποίου τα πεύκα στην περιοχή της Ελεούσας έχουν αυτήν την κλίση και ονομάζονται γονατισμένα πεύκα.

Μία άλλη παράδοση σχετιζόμενη με την Παναγία την Ελεούσα αιτιολογεί γιατί τα άνθη τα ονομαζόμενα «δάκρυα της Παναγίας» που φυτρώνουν στη γύρω περιοχή με τη μονή ονομάζονται έτσι. Πρόκειται για τα άνθη τα οποία είναι γνωστά και ως αθάνατα, γιατί μπορούν να διατηρηθούν φρέσκα για μεγάλο χρονικό διάστημα. Τα ίδια άνθη στο νησί Κύθηρα ονομάζονται semprevive, δηλαδή ιταλιστί αθάνατα. Ένας μαύρος αράπης, κατά την παράδοση, κυνηγούσε την Παναγία και αυτή τρέχοντας να σωθεί από τα χέρια του, έπεφταν τα δάκρυά της και εκεί όπου έπεφταν φύτρωναν τα άνθη αθάνατα με τα κίτρινα λουλούδια, τα οποία από τότε ονομάζονται «δάκρυα της Παναγίας».

Μεγαλόπρεπος ναός στη Συκάδα

 Δύο βυζαντινοί ναοί είναι αφιερωμένοι στο Ριζοκάρπασο στην Παναγία την επονομαζόμενη Αφέντρικα. Αφέντρικα είναι επίθετο της Παναγίας το οποίο σημαίνει αφέντισσα, που σύμφωνα με τη ριζοκαρπασίτικη διάλεκτο η αφέντισσα γίνεται αφέντρικα. Ο ένας ναός βρίσκεται σε ένα βυζαντινό οικισμό προς τα νότια του Ριζοκαρπάσου, τη Συκά ή Συκάδα και ο άλλος προς τα βορειοανατολικά του Ριζοκαρπάσου στην αρχαία πόλη Ουρανία ή Αφέντρικα, όπως ονομάζεται από τους Ριζοκαρπασίτες εξ αιτίας του ναού της Παναγίας που φέρει το επίθετο Αφέντρικα. Ο ναός της Παναγίας της Αφέντρικας της Συκάς ή Συκάδας είναι κατερειπωμένος και δεν γνωρίζουμε σχεδόν τίποτε ούτε για την ίδια την εκκλησία, αλλά ούτε και για τον οικισμό της Συκάς. Οι βενετικές πηγές μας πληροφορούν ότι έως τον 16^ο αιώνα υπήρχε στην περιοχή που κάποτε ήταν οικοδομημένη μία πόλη με το όνομα Συκάδα, ένας αγροτικός οικισμός. Αναφέρονται επίσης τα ονόματα ενός μπανιέρου και ενός τσιβιτάνου, που υπηρετούσαν στον οικισμό αυτό κατά το έτος 1562-1563. Oι μπανιέροι και οι τσιβιτάνοι ήταν υπάλληλοι της βενετικής διοίκησης και ήταν υπεύθυνοι για τα χωριά ως αγροφύλακες και χωροφύλακες.

Μια παράδοση για τον ναό της Παναγίας μαρτυρεί ότι ο οικισμός αυτός, που κατέληξε σε αγροτικό τον 16^ο αιώνα και τέλος έσβησε, κάποτε ήταν πολιτεία και άκμαζε. Η εκκλησία της Παναγίας της Συκάδας, της οποίας σήμερα σώζονται τα ερείπια, κάποτε ήταν μεγαλόπρεπη. Διηγούνται έτσι ότι η εκκλησία της Παναγίας της Αφέντρικας στη Συκάδα ήταν τόσο σημαντικό και μεγαλόπρεπο οικοδόμημα που όταν ρομάνιζεν η πόρτα της, έκλεινε δηλαδή -ρήμα που απαντά και στον Πτωχοπρόδρομο και έχει επιβιώσει και στη διάλεκτό μας-, ο ήχος ακουγόταν στην Αμμόχωστο. Η περιοχή της Συκάς ή Συκάδας βρίσκεται ακριβώς απέναντι από τον κόλπο της Αμμοχώστου. Ο λαός μας φαίνεται ότι μπροστά στα όσα δεινά βίωσε στο πέρασμα των αιώνων πρόταξε ως πανοπλία τις παραδόσεις και τους θρύλους του για να διηγηθεί τη μεγαλοπρέπεια των ναών του, όταν η λαίλαπα των εχθρών τούς κατάντησε σε ερειπωμένους χώρους.

Η Παναγία η Δαφνόντα

 Προς τα νότια του Ριζοκαρπάσου και όχι μακριά από τη θάλασσα υπάρχει ένα τεράστιο οροπέδιο που μοιάζει σαν πραγματική ακρόπολη. Στο οροπέδιο αυτό υπάρχουν ερείπια ενός βυζαντινού μεγάλου ναού καθώς και άλλα ερείπια που μαρτυρούν ότι επάνω στο οροπέδιο ίσως κάποτε να υπήρχε οικισμός ή να πρόκειται για μια ακρόπολη στην οποία κατέφευγε ο κόσμος για να προστατεύεται από τις πειρατικές και εχθρικές επιδρομές. Καμία γραπτή μαρτυρία δεν έχουμε γι’ αυτόν τον ναό που είναι αφιερωμένος στην Παναγία και φέρει το ωραίο επίθετο Δαφνόντα, Παναγία η Δαφνόντα. Κοντά στο οροπέδιο υπάρχει ένα ρυάκι, όπως προαναφέρθηκε, το οποίο ονομάζεται ποταμός της Δαφνόντας. Ίσως η ονομασία αυτή να δόθηκε από το επίθετο της Παναγίας ή πολύ πιθανόν να ονομάστηκε έτσι γιατί σ’ αυτό το ρυάκι φυτρώνουν πολλές ροδοδάφνες. Από το οροπέδιο αυτό προσφέρεται μια ανεπανάληπτη θέα στη γύρω περιοχή και στη θάλασσα της Νοτιάς, όπως ονομάζεται.

Ο ναός αυτός πρέπει να ήταν αφιερωμένος στα Εισόδια της Θεοτόκου αφού παλαιότερα, σύμφωνα με διηγήσεις Ριζοκαρπασιτών, στις 21 Νοεμβρίου κάθε χρόνο μετέβαιναν στο οροπέδιο αυτό και τελούσαν εκεί στην ερειπωμένη εκκλησία λειτουργία. Συχνά η Παναγία η Δαφνόντα, εμφανιζόταν στους πιστούς σε όραμα και τους παρότρυνε να σκάψουν στα ερείπια της εκκλησίας για να βρουν την εικόνα της. Σύμφωνα με μια παράδοση, μέσα από τα ερείπια της Παναγίας της Δαφνόντας ηχούσε η καμπάνα της και ο ήχος έβγαινε από το βάθος των θεμελίων της. Κάποιες Ριζοκαρπασίτισσες μάλιστα διατείνονταν ότι όταν τύχαινε να βρεθούν στα ερείπια της Παναγίας της Δαφνόντας κάθε που τη λειτουργούσαν ακουγόταν ο ήχος της καμπάνας να ηχεί μέσα από τα βάθη της γης και έπεφταν κάτω στα ερείπια για να τον αφουγκραστούν.

Η παράδοση αυτή ίσως να επέχει θέση διαμαρτυρίας και αυτών των ιδίων των ερειπίων του ναού, γιατί έως σήμερα και μετά από τόσους αιώνες, δεν έχει έρθει στο φως καμιά είδηση για την πλούσια, οπωσδήποτε, ιστορία της Παναγίας της Δαφνόντας…

ΛΕΖΑΝΤΑ: Η μονή της Παναγίας της Ελεούσας στα βορειοδυτικά του Ριζοκαρπάσου, που έδωσε και το όνομά της σε όλη τη γύρω περιοχή και στο εκεί δάσος, στη σημερινή της κατάσταση. ΦΩΤΟ http://biodiversitycyprus.blogspot.com.cy