Αρχειακό υλικό και νέες μελέτες αποκαλύπτουν τα μέτρα που είχαν ληφθεί για τη φρούρηση και την άμυνα των παράκτιων περιοχών της Κύπρου κατά τα χρόνια της βενετικής κυριαρχίας (16ος αι.) 

Αρχειακό υλικό καθώς και πρόσφατες μελέτες μάς επιτρέπουν να γνωρίζουμε περισσότερα για την ιστορία μας στη συγκεκριμένη εποχή, αλλά και για τα μέτρα που είχαν πάρει οι Βενετοί για τη φρούρηση και την άμυνα των παράκτιων περιοχών της Κύπρου. Στο σημερινό μας δημοσίευμα θα εξετάσουμε τις ειδήσεις που αφορούν στις ακτοφρουρές της χερσονήσου Καρπασίας. Είναι γνωστές από τις πηγές, από τους χρονικογράφους μας αλλά και από τους θρύλους και τις παραδόσεις μας, οι καταστροφές που είχε υποστεί η χερσόνησος κατά τα μεσαιωνικά χρόνια, από εχθρικές και ληστρικές επιδρομές. Αναφέρουμε ενδεικτικά την καταστροφή ενός οικισμού προς τα νότια του Ριζοκαρπάσου, γνωστού με το όνομα Παλοχωρκό. Στην ίδια περιοχή υπήρχαν μέχρι πρότινος ίχνη ερειπίων ναού αφιερωμένου στην Παναγία. Η ερήμωση και η εγκατάλειψη επίσης στην Καρπασία του χωριού Αγρίδια, όπως σημειώνεται σε σχετικό έγγραφο, οφειλόταν στις εχθρικές και πειρατικές επιδρομές.

Ο Bernardo Sagredo, Βενετός γενικός προνοητής και σύνδικος Κύπρου, είχε επισκεφθεί το 1563 την Καρπασία διενεργώντας γενική επιθεώρηση της χερσονήσου. Σε σχετική επιστολή του προς τον δόγη σημείωνε, μεταξύ άλλων, ότι η Καρπασία επειδή ακριβώς γειτνίαζε με την Τουρκία ήταν εκτεθειμένη σε κάθε κίνδυνο. Επίσης εκτός από τους Τούρκους είχε να αντιμετωπίσει και κάθε είδους κουρσάρους, που συχνά εισέβαλλαν στις ακτές της Καρπασίας και διενεργούσαν πειρατείες. Η αλληλογραφία των βαΐλων Καρπασίας με τον καπιτάνο Αμμοχώστου μαρτυρεί τόσο τους κινδύνους αυτούς από πειρατικές και εχθρικές επιδρομές, αλλά και τα μέτρα της βενετικής διοίκησης της Κύπρου για την άμυνα και την υπεράσπιση της περιοχής. Εάν εμφανιζόταν οποιοδήποτε καράβι οι διοικητές των ακτοφρουρών ενημέρωναν αμέσως τον βάιλο και αυτός με τη σειρά του έστελνε εσπευσμένως γραπτό μήνυμα στον καπιτάνο Αμμοχώστου και ανέμενε σχετικές οδηγίες, πώς ακριβώς έπρεπε να αντιμετωπίσει την κατάσταση.

Κέντρα ακτοφρουράς στην Καρπασία

Η έκθεση του Βενετού καπιτάνου Αμμοχώστου Domenigo Trevisan το 1560 με το πολύτιμο περιεχόμενό της, μας γνωστοποίησε ότι υπήρχαν τρία κέντρα ακτοφρουράς στη χερσόνησο της Καρπασίας επανδρωμένα με ελαφρούς ιππείς (stradioti). Το ένα κέντρο ακτοφρουράς ήταν στον Άγιο Θεόδωρο Καρπασίας, δηλαδή στην αρχή της χερσονήσου, ένα δεύτερο στη Γαληνόπωρνη και το τρίτο στα ανατολικά, στο Ριζοκάρπασο. Στον Άγιο Θεόδωρο υπηρετούσε ως καπιτάνος ο Ιωάννης Ροντάκης από τη μεγάλη ναυπλιωτική οικογένεια και είχε υπ' ευθύνη του είκοσι τέσσερις ιππείς. Έργο του ιδίου και των ιππέων του ήταν η συνεχής φρούρηση των ακτών του Αγίου Θεοδώρου αλλά και των ακτών προς τα βόρεια της ίδιας περιοχής. Στη Γαληνόπωρνη καπιτάνος ήταν ο ανδρείος Μανόλης Σπηλιώτης με έναν λόχο από τριάντα επτά ιππείς και φρουρούσε τις νότιες και τις βόρειες ακτές της περιοχής. Στο Ριζοκάρπασο υπεύθυνος της ακτοφρουράς ήταν ο Πέτρος Ροντάκης, αδελφός του Ιωάννη Ροντάκη, ο οποίος αργότερα είχε προαχθεί σε γενικό διοικητή του ελαφρού ιππικού της Κύπρου. Ήταν υπεύθυνος ενός λόχου αποτελούμενου από σαράντα ιππείς. Φρουρούσε τις βόρειες και τις νότιες ακτές της περιοχής έως το ακρωτήριο του Αποστόλου Ανδρέα και το στενό των Κλειδών. Δηλαδή "...κατά τα εωθινά μέρη της νήσου", σύμφωνα με τον μεγάλο γεωγράφο, από την Αμάσεια του Πόντου.

Εκτός όμως από τις ακτοφρουρές που διενεργούσαν οι λόχοι των ελαφρών ιππέων για την υπεράσπιση και την άμυνα του χώρου με έδρες τον Άγιο Θεόδωρο, την Γαληνόπωρνη και το Ριζοκάρπασο, υπήρχαν και άλλοι υπάλληλοι της διοίκησης της χερσονήσου ή και φραγκομάτοι, δηλαδή ελεύθεροι καλλιεργητές, οι οποίοι ήταν επιφορτισμένοι με άλλα καθήκοντα για την προστασία των ακτών αλλά και ως νυχτοφύλακες. Το γεγονός αυτό μαρτυρείται στους Κανονισμούς του διαμερίσματος Καρπασίας. Πρόκειται για ένα πολύτιμο χειρόγραφο, ένα μνημείο της κυπριακής διαλέκτου, το οποίο είχαμε την τύχη να ανακαλύψουμε το 2005 στο Κρατικό Αρχείο Βενετίας. Τέσσερις μεταξύ των σαράντα πέντε κανονισμών που καταγράφονται στο εν λόγω χειρόγραφο αφορούν τις βίγλες και τους βιγλάτορες. To χειρόγραφο των Κανονισμών του διαμερίσματος Καρπασίας στην ελληνική γλώσσα της εποχής με πάμπολλα στοιχεία της ιταλικής, το οποίο ανακαλύψαμε επίσης και στην ιταλική, μας βοηθά όχι μόνο να μελετήσουμε την εξέλιξη της κυπριακής διαλέκτου στο πέρασμα των αιώνων, αλλά μας προσφέρει και πληθώρα άλλων ανεκτίμητων ειδήσεων. Πρόκειται για ένα πανόραμα της καθημερινής ζωής των κατοίκων, με στοιχεία για τη χριστιανική ηθική, τον εφοδιασμό της Αμμοχώστου με προϊόντα από τη χερσόνησο, για τις υποχρεώσεις των δημοσίων υπαλλήλων, για το έργο των συμβολαιογράφων, για τις ακτοφρουρές, γενικά για το δίκαιο και τις ποινές και πολλά άλλα.

Βίγλες και βιγλάτορες

Ένας κανονισμός αναφέρεται στις βίγλες εις τους γιαλούς, δηλαδή στις ακτοφρουρές και είναι ενδέκατος στην αρίθμηση. Εδώ η ακτοφρουρά αναφέρεται ως βίγλα (λατ. vigilia), δηλαδή παρατηρητήριο, ψηλό σημείο από το οποίο μπορεί κάποιος να ελέγχει μια περιοχή. Όσοι ήταν επιφορτισμένοι με τη φρούρηση των ακτών αναφέρονται ως βιγλάτορες. Καθήκον τους σύμφωνα με τον πιο πάνω κανονισμό ήταν μόλις αντικρίσουν οποιοδήποτε αλλά και κάθε είδος πλεούμενου τάχιστα να ενημερώσουν τους τσιβιτάνηδες (χωροφύλακες) και μπανιέρηδες (αγροφύλακες) και αυτοί με τη σειρά τους να σπεύσουν στον βάιλο της Καρπασίας, ο οποίος στη συνέχεια θα δώσει όλες τις σχετικές πληροφορίες στον "εκλαμπρότατο αφέντη καπιτάνο", δηλαδή τον Βενετό διοικητή της πόλης της Αμμοχώστου και των διαμερισμάτων Mεσαορίας (Σίγουρης) και Καρπασίας. Εάν οι βιγλάτορες δεν φρόντιζαν να ενημερώσουν σχετικά τους πιο πάνω υπαλλήλους, τότε θα τους έκοβαν τα μαλλιά και τα γένια τους. Η ποινή αυτή σύμφωνα με τα ήθη και τα έθιμα της συγκεκριμένης εποχής ήταν πολύ ατιμωτική. Επίσης οι ένοχοι θα φυλακίζονταν για είκοσι ημέρες και επιπρόσθετα θα κατέβαλλαν ως πρόστιμο είκοσι πέντε ολοκότινα (βυζάντια). Το μισό ποσό από το πρόστιμο των είκοσι πέντε βυζαντίων, σύμφωνα με τον κανονισμό, θα καταβαλλόταν στον πληροφοριοδότη και το άλλο μισό θα ήταν στη διάθεση του καπιτάνου Αμμοχώστου, για να το χρησιμοποιήσει όπως εκείνος επιθυμούσε. Ποινή υπήρχε και για τους δημοσίους υπαλλήλους, εάν δεν εκτελούσαν τα καθήκοντά τους ως όφειλαν. Σ' αυτή την περίπτωση απολύονταν από τη θέση τους και τους επιβαλλόταν πρόστιμο ύψους εκατό ολοκότινων (βυζαντίων). Το ένα τρίτο από το πρόστιμο θα ανήκε στον πληροφοριοδότη και τα άλλα δύο τρίτα στο Νοσοκομείο της Αμμοχώστου και στο Γραφείο του Βενετού καπιτάνου Αμμοχώστου. Μια γεύση της γλώσσας των προγόνων μας αποτελεί το πιο κάτω απόσπασμα από το χειρόγραφό μας, το οποίο περιέχει τον κανονισμό που ήδη σχολιάσαμε.

"Ότι όλοι εκείνοι οπού έναι κρατούμενοι να κάμνουν τες βίγλες ίτζου εις τους γιαλούς, ωσάν εις πάσα άλλον τόπον, εις τον ποιόν να θέλει λάχει καμιάς λοής ξύλον όβερ οπού μακρά να το αποσκεπάσου, να θελήσου μοναυτίς να κάμου νώσι τους τζιβιτάνηδες και μπαγνιέρηδες όβερ άλλους, τους ποιους ετούτον να ενκγίζει και οι αυτοί οφιτζιάληδες μοναυτίς να έναι κρατούμενοι να το κάμουν νώσι του άνωθε μεγαλοπρεπή εμπαλή, διά να μπορέσει να δώσει αβίς του εκλαμπρότατου αφέντη καπιτάνου, απάνω εις πένα τους αυτούς βιγλάτορους να τους κόβγουσι τα γιέγνια τους και τα μαγλιά τους, και να στέκουν ημέρες είκοσι εις το ξύλον και να πλερώνου λοκότενα κοσπέντε, τα ήμισα του ομολογητή και τα άλλα ήμισα εις το θέλημαν της αφεντίας του, και οι οφιτζιάληδες, οπού δεν θέλουν δώσει το αβίς, να χάνουν τα οφίτζια τους και να πλερώνουν λοκότενα εκατόν, το έναν τρίτον του ομολογητή και τα άλλα δύο εις το σπιτάλλιν της Αμοχούστου και εις το οφίτζιον της αφεντιάς του".

Οι βιγλάτορες ή βλεπατόροι επίσης, όπως αναφέρεται σε άλλον Κανονισμό, όφειλαν να ενημερώνουν αμέσως τους οφιτσιάληδες, εάν έφθανε σε κάποιο αραξοβόλι καράβι με σκοπό να αγοράσει παράνομα προϊόντα, ώστε να εμποδίσουν με κάθε τρόπο να συμβεί κάτι τέτοιο. Καθήκον των οφιτσιάληδων ήταν η άμεση ενημέρωση του βαΐλου της χερσονήσου, διαφορετικά θα έχαναν τη θέση τους και θα πλήρωναν πρόστιμο. Σκληρή τιμωρία και σ' αυτή την περίπτωση, όπως ήδη σχολιάσαμε, υπήρχε και για τους βιγλάτορες. "Ακόμη ανίσως και έλθει κανέναν ξύλο εις ετούτους τους γιαλούς, διά να φορτώσει ψουμί, κουκία, φακήν όβερ άλλης λοής ζωήν, οι τζιβιτάνηδες, μπαγνιέρηδες και πάσα άλλος μας οφιτζιάλης να μηδέν τορμήσου, ουδέ να θελήσου, διά καμιάν λοήν να το αφήσου να τα σηκώσει, παρού μοναυτίς να δώσουν αβίς του άνωθε μεγαλοπρεπή αφέντη εμπαλή...".

Κάποτε, πριν από τέσσερις και πλέον αιώνες, υπήρχαν στην Κύπρο βλεπάτορες και βιγλάτορες τους γιαλούς ή της θαλάσσου ή της νυχτούς. Υπήρχαν σολδάτοι, stradioti, τουρκόπουλοι, αρκεβουζιοφόροι, τσέρνηδες, ορδινάντζες, τσιβιτάνηδες και μπανιέρηδες, οφιτσιάληδες και εμπαλήδες, καπιτάνοι, βισκούντηδες, ραζονάτοι και μακτασίποι. Υπήρχαν βαϊλάτα, κοντράδες, καζάλια και πραστία...

Υπήρχε κάποτε και η βυζαντινή Ακρωτίκη... Υπάρχει σήμερα η κατεχόμενη χερσόνησος της Καρπασίας, η ακραία, η τέλειωση της Κύπρου...