Πανέμορφος τόπος η Βραζιλία, θα μπορούσε να θεωρηθεί παράδεισος επί της γης, ωστόσο θεωρείται ο μεγαλύτερος αγοραστής φυτοφαρμάκων στον κόσμο και αυτό έχει δημιουργήσει εδώ και δεκαετίες σοβαρά προβλήματα, ένα εκ των οποίων εκδηλώθηκε τους τελευταίους τρεις μήνες με τρομακτικό τρόπο 

Παρατηρώ μια βραχογραφία από τη σπηλιά της Αράνα, στο Μπίκορπ της Ισπανίας, χρονολογημένη το 10.000 με 8.000 π.Χ. Απεικονίζει μια γυναίκα ανεβασμένη σ' έναν πανύψηλο κορμό δέντρου να συλλέγει μέλι από μια αγριοκυψέλη, ενώ γύρω της πετάνε απειλητικά μέλισσες. Το δέντρο μοιάζει με εκείνα τα τεράστια που συναντάμε στα δάση του Αμαζονίου και τα οποία κατά τη Μεσολιθική Περίοδο υψώνονταν σχεδόν σε όλη την Ευρώπη. Στην Ελλάδα έχουμε δύο απολιθωμένα δάση, δύο μοναδικά απομεινάρια εκείνης της εποχής, το ένα στη Μυτιλήνη, το άλλο στον Άγιο Νικόλαο, στην Ελαφόνησο. Πολύχρωμοι πέτρινοι κορμοί που αν με κάποιο τρόπο είχαν διατηρήσει στις ρωγμές τους λίγο από το χρυσό μέλι που μάζευε η προϊστορική γιαγιά μας, θα το δοκιμάζαμε σήμερα μιας και το μέλι δεν χαλάει, είναι αιώνιο. Και δεν γνωρίζω άλλο πλάσμα στον κόσμο εκτός από τη μέλισσα που να παράγει αφ' εαυτού προϊόν αιώνιο.

Οι μέλισσες συμπεριλαμβάνονται στους πρώτους κατοίκους της Γης. Υπάρχουν στον πλανήτη επί 15 εκατομμύρια χρόνια τουλάχιστον και είναι ίσως το μόνο είδος εντόμων που εκμεταλλεύεται ο άνθρωπος, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, με κίνητρο το κέρδος. Ζουν και παράγουν σε μια αυστηρά οργανωμένη κοινωνία, διαιρεμένη σε μεγάλες οικογένειες, τις κυψέλες. Κάθε κυψέλη έχει μια αρχηγό, μια βασίλισσα όπως την ονόμασαν οι εντομολόγοι, συνδέοντας άτοπα -ίσως και δόλια- τον θεσμό της βασιλείας με τους νόμους της φύσης. Ιδεολογικά, το μόνο κοινό στοιχείο που βρίσκω μεταξύ βασίλισσας-μέλισσας και βασίλισσας-ανθρώπου είναι το ότι και τις δύο τις ταΐζουν οι εργάτριες. Την πρώτη για να γεννάει -όσο διαρκεί η γόνιμη ζωή της, τρία με εφτά χρόνια- από 1.500 έως 2.500 αβγά ημερησίως εξασφαλίζοντας έτσι τον πολλαπλασιασμό της κυψέλης, τη δεύτερη δεν καταλαβαίνω γιατί, μάλλον από ανοησία. Πιστεύω ότι την αποκαλούμενη μέλισσα-βασίλισσα θα ήταν πιο ορθό να την ονομάζαμε μέλισσα-μητέρα, μιας και μετά από τη γονιμοποίησή της όλοι όσοι εργάζονται στην κυψέλη είναι παιδιά της.

Μέλι από τον Αμαζόνιο: Πριν από πέντε χρόνια βρέθηκα στην Ταμπατίνγα, μια μικρή πόλη στον νότο της Βραζιλίας, χτισμένη στις όχθες του Αμαζονίου. Το μέλι που δοκίμασα εκεί ήταν φτιαγμένο από μέλισσες του δάσους και είχε γεύση τελείως διαφορετική από αυτήν που γνώριζα μέχρι τότε

Στον θαυμαστό κόσμο της μέλισσας, η μητέρα έχει την Αρχή, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι κατέχει και την εξουσία. Το μέγεθος της μητέρας είναι μεγαλύτερο από μιας εργάτριας και διαθέτει κεντρί το οποίο χρησιμοποιεί μόνο ενάντια σε άλλη μητέρα. Όταν τσιμπήσει, το κεντρί δεν αποκολλάται από το σώμα της, όπως συμβαίνει στις εργάτριες, οι οποίες το χρησιμοποιούν για προστασία δική τους και της κυψέλης. Η μητέρα και οι εργάτριες προέρχονται από γονιμοποιημένα αβγά του ίδιου είδους, ενώ οι κηφήνες από αβγά μη γονιμοποιημένα. Η διαφορετική σωματική διάπλαση μεταξύ μητέρας και εργάτριας οφείλεται στη διατροφή: η μητέρα από τη στιγμή που θα βγει από το αβγό τρέφεται αποκλειστικά με έναν πολτό που παράγουν οι εργάτριες, τον λεγόμενο βασιλικό πολτό. Ο βασιλικός πολτός είναι αδενικό έκκριμα του οποίου η ακριβής σύνθεση δεν έχει προσδιοριστεί μέχρι σήμερα. Με το έκκριμα αυτό τρέφονται και οι εργάτριες, αλλά μόνο για ένα μικρό διάστημα που δεν ξεπερνά τις 48 ώρες. Στη συνέχεια τρέφονται με μείγμα μελιού και γύρης, το οποίο περιέχει κάποια ουσία που προκαλεί ατροφία στα γεννητικά τους όργανα κι έτσι δεν αναπτύσσονται. Τα ατελή θηλυκά γίνονται μέλισσες εργάτριες.

Η μητέρα γονιμοποιείται μόνο μία φορά στη ζωή της. Όταν έρθει η κατάλληλη στιγμή, εγκαταλείπει την κυψέλη και πετά ψηλά, τριάντα με σαράντα μέτρα, συνοδευόμενη από μερικές δεκάδες κηφήνες. Η "γαμήλια τελετή" και το ζευγάρωμα γίνονται στον αέρα. Σε αυτό το "ταξίδι γονιμοποίησης" η νεαρή μητέρα δεν συνοδεύεται από φρουρούς φύλαξης και είναι ουσιαστικά απροστάτευτη. Το συγκεκριμένο γεγονός έχει μεγάλη αξία στη φυσική επιλογή των μελισσών, διότι αν η μητέρα δεν είναι ικανή να αποφύγει τους εχθρούς της, τότε πρέπει να πεθάνει χωρίς ν' αφήσει απογόνους. Τη θέση της θα πάρει κάποια άλλη που θα αποδειχτεί πιο γερή και πιο ικανή. Μετά το ταξίδι, η μητέρα επιστρέφει στην κυψέλη όπου οι φύλακες της επιτρέπουν να εισέλθει μόνο στην περίπτωση που έχει γονιμοποιηθεί, διαφορετικά τη στέλνουν πάλι πίσω. Παραμένει στην κυψέλη, όπου γεννά, έως το τέλος της ζωής της χωρίς να ζευγαρώσει ποτέ ξανά. Οι κηφήνες που πήραν μέρος στον αγώνα γονιμοποίησης δεν έχουν δικαίωμα επιστροφής και επομένως είναι καταδικασμένοι σε θάνατο.

Αν και έχουν γραφτεί αρκετά βιβλία σχετικά με την ιεραρχημένη κοινωνία των μελισσών, η συμπεριφορά τους εξακολουθεί να παραμένει αινιγματική ακόμα και για τους ερευνητές. Ο περίφημος "χορός της μέλισσας", για παράδειγμα, παρ' όλες τις μελέτες, εξακολουθεί να μην είναι αποκωδικοποιημένος πλήρως: όταν μια ανιχνεύτρια ανακαλύψει ενδιαφέρουσα ανθοφορία, ρουφάει το νέκταρ ενός λουλουδιού κι επιστρέφει στην κυψέλη, όπου αρχίζει να "χορεύει" σε σχήμα οχτώ, περιγράφοντας τη διαδρομή που ακολούθησε για να φτάσει στα άνθη. Οι πληροφορίες που δίνει στις συλλέκτριες αφορούν την τοποθεσία και την ποιότητα της τροφής, την απόσταση από την κυψέλη, την κατεύθυνση σε σχέση με τη θέση του ήλιου. Στη συνέχεια τις πληροφορεί πόσες μέλισσες χρειάζεται να φύγουν για τη συγκεκριμένη αποστολή, τους δίνει να δοκιμάσουν το νέκταρ ή τη γύρη που μάζεψε ώστε αυτές να αναγνωρίσουν ποιο φυτό είναι και να κατευθυνθούν σ' αυτό χωρίς να χάσουν τον δρόμο. Μέσα στη σκοτεινή κυψέλη, οι άλλες μέλισσες αντιλαμβάνονται τα νοήματα του "χορού" με την αφή, καθώς ακολουθούν την ανιχνεύτρια αγγίζοντάς την, ενώ τους ήχους που συνοδεύουν τις κινήσεις της τους αντιλαμβάνονται ως δονήσεις πάνω στην κηρήθρα. Οι χοροί αυτοί -τα περίφημα οχτάρια της μέλισσας- είναι κυρίως δύο, ο κυκλικός και ο μεικτός ή της παλλόμενης κοιλιάς. Ο κυκλικός χορός επιτελείται όταν τα άνθη ή η τροφή βρίσκονται σε απόσταση μικρότερη των 15 μέτρων από την κυψέλη, ενώ ο μεικτός χορός ή χορός της παλλόμενης κοιλιάς όταν η απόσταση είναι μεγαλύτερη των 100 μέτρων.

Τα αναπάντητα ερωτήματα στη μελέτη των μελισσών είναι ατελείωτα. Μια μέλισσα γεννιέται χωρίς να γνωρίζει από πριν πώς φτιάχνεται το μέλι, πώς χτίζονται τα εξάγωνα κελιά, πώς σφραγίζεται το προϊόν, γνώσεις τις οποίες διδάσκεται καθημερινά σε νεαρή ηλικία, παρατηρώντας τις έμπειρες εργάτριες. Η εργάτρια ζει σαράντα πέντε ημέρες περίπου κι αυτό σημαίνει ότι το μέλι που θα αποθηκεύσει την άνοιξη ή το καλοκαίρι δεν θα προλάβει να το γευτεί η ίδια τον χειμώνα. Εντούτοις δουλεύει για τις επόμενες γενεές αγόγγυστα. Η εργάτρια μέλισσα κατά τη διάρκεια της ζωής της παράγει ενάμισι κουταλάκι μέλι (ενάμισι κουταλάκι! Ο καρπός μιας ζωής) και για να γίνει ένα κιλό μέλι η κυψέλη πρέπει να επισκεφτεί περίπου τέσσερα εκατομμύρια λουλούδια. Έχει υπολογιστεί πως μια ισχυρή αποικία 50.000 μελισσών, πετώντας ημερησίως, καλύπτει μια απόσταση ίση με αυτήν από τη Γη στο φεγγάρι.
Πριν από πέντε χρόνια βρέθηκα στην Ταμπατίνγα, μια μικρή πόλη στον νότο της Βραζιλίας, χτισμένη στις όχθες του Αμαζονίου. Το μέλι που δοκίμασα εκεί ήταν φτιαγμένο από μέλισσες του δάσους και είχε γεύση τελείως διαφορετική από αυτήν που γνώριζα μέχρι τότε. Λιώνοντάς το στον ουρανίσκο, γευόμουν όλα τα συστατικά της ζούγκλας, από τα χρώματα των λουλουδιών ώς τα τραγούδια των πουλιών, από τη μυρωδιά της υγρής γης έως τους ιριδισμούς του καταρράχτη, από το θρόισμα του αέρα ώς τον χτύπο της βροχής στα μεγάλα πράσινα φύλλα.

Πανέμορφος τόπος η Βραζιλία, θα μπορούσε να θεωρηθεί παράδεισος επί της γης, όμως η παράλογη διαχείριση των φυσικών πόρων τη μεταμόρφωσε σε κόλαση, σε μια ακόμα κόλαση του πλανήτη μας. Μεταξύ άλλων κακών, θεωρείται ο μεγαλύτερος αγοραστής φυτοφαρμάκων στον κόσμο κι αυτό έχει δημιουργήσει εδώ και δεκαετίες σοβαρά προβλήματα, ένα εκ των οποίων εκδηλώθηκε τους τελευταίους τρεις μήνες με τρομακτικό τρόπο: πεντακόσια εκατομμύρια "ψυχές" από το υπέροχο "λογικό" έντομο, τις μέλισσες, πέθαναν λόγω των αλόγιστων ψεκασμών. Στο Ρίο Γκράντε ντο Σουλ, τετρακόσια εκατομμύρια, στο Σάο Πάολο εφτά, στη Σάντα Καταρίνα πενήντα, στο Μάτο Γκρόσο σαράντα πέντε εκατομμύρια μέλισσες. Ανάμεσα στα ζιζανιοκτόνα που χρησιμοποιούνται υπάρχουν 193 παρασκευάσματα απαγορευμένα στην Ευρώπη κι άλλα πολλά, καθόλου αθώα, που επιτρέπονται. Μόλις οι υγιείς μέλισσες τρέξουν να καθαρίσουν τις κυψέλες από αυτές που έχουν πεθάνει, μολύνονται και πεθαίνουν μαζικά. Οι ειδικοί χτυπούν το καμπανάκι του κίνδυνου χρόνια τώρα: Προσοχή! Το 75% των τροφών του πλανήτη εξαρτάται από τη γονιμοποίηση των μελισσών. Φωνές βοώντων.

Εδώ και μερικές εβδομάδες, μια ασύλληπτα μεγάλη έκταση δάσους στον Αμαζόνιο καίγεται. Τα πανύψηλα δέντρα που η γυναίκα της τοιχογραφίας ανέβαινε για να συλλέξει μέλι αποτεφρώνονται, οι μέλισσες που έτρεχαν γύρω της να προστατέψουν το βιος τους εξαφανίζονται, τη θέση τους στο μέλλον θα πάρουν άλλες, μεταλλαγμένες σε εργαστήρια βιολογίας, τέρατα ανθεκτικά στα φυτοφάρμακα που αντί για νέκταρ θα παράγουν δηλητήριο, αντί ζωή, αργό θάνατο. Η φωτιά κατακαίει μαζί με τις μέλισσες και δεκάδες κυψέλες αθώων ανθρώπων, φυλές που μέχρι χτες ζούσαν ειρηνικά στα δάση, βοηθώντας -εδώ και εκατοντάδες χρόνια- στη διατήρησή τους. Ο πνεύμονας του Αμαζονίου χάνεται για να επεκταθούν οι φυτείες των πολυεθνικών. Χάνεται για να μας πουλάνε περισσότερο νες φραπέ, για να καταναλώνουμε περισσότερες νοθευμένες σοκολάτες, χάνεται για να ξαπλώνουμε άνετα σε προκατασκευασμένα έπιπλα.
Αν το πέταγμα μιας μέλισσας στον Αμαζόνιο είναι ικανό να προξενήσει τυφώνα στην Ευρώπη, ο θάνατός της τι συνέπειες μπορεί να επιφέρει;

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ: Μεσολιθική σπηλαιογραφία από την Αράνα της Ισπανίας, 10.000-8.000 π.Χ.