Στον θεοφιλέστατο επίσκοπο Αρσινόης κ. Νεκτάριο

Η ιστορία των χωριών μας όταν προέρχεται από αρχειακό υλικό, και σαφώς άγνωστο, περιέχει για τον αναγνώστη και ιδιαίτερα για τον ερευνητή, που κατόρθωσε να ανακαλύψει άγνωστα στοιχεία, περισσότερο ενδιαφέρον και σαγήνη. Μια ανέκδοτη πηγή με ενδιαφέροντα στοιχεία για ένα χωριό του διαμερίσματος της Χρυσοχούς, για έναν Κύπριο ελεύθερο καλλιεργητή των αρχών του 16ου αιώνα και για μια μονή η οποία για πρώτη φορά έρχεται στο φως, μας οδήγησε στη σύνταξη του παρόντος δημοσιεύματος.

Το διαμέρισμα της Χρυσοχούς ήδη από τα χρόνια της Φραγκοκρατίας αποτελούσε μία από τις ένδεκα επαρχίες (contrada) της Κύπρου και περιλάμβανε το 1565 περίπου εξήντα εννέα χωριά, από τα οποία με το διάβα των αιώνων χάθηκαν περίπου τα είκοσι. Επίσης, εννέα νέοι οικισμοί δημιουργήθηκαν ήδη από τις αρχές του 19ου αιώνα. Κάποια ωστόσο από τα χωριά του διαμερίσματος Χρυσοχούς αποτελούσαν κατά την εποχή της Βενετοκρατίας σύμπλεγμα χωριών, που ήταν γνωστό με τον όρο βαϊλάτο (baliazzo). Το χωριό στο οποίο θα αναφερθούμε ονομάζεται Σαραμάς και υπαγόταν στο διαμέρισμα Χρυσοχούς και στο βαϊλάτο της Έμπας.

Το χωριό Σαραμάς

Το χωριό Σαραμάς υφίστατο ήδη από τα χρόνια της Φραγκοκρατίας και ως εκ τούτου πρόκειται για βυζαντινό, ελληνικότατο χωριό, ασχέτως εάν μετέπειτα οι κάτοικοί του προφανώς εξισλαμίστηκαν. Έτσι είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι προϋπήρξε της Τουρκοκρατίας στην Κύπρο. Κατά τον 16ο αιώνα και συγκεκριμένα το 1565 το χωριό Σαραμάς ήταν πολυπληθές για τα δεδομένα της εποχής. Στην τελευταία απογραφή που είχαν πραγματοποιήσει οι Βενετοί στην Κύπρο, ο Σαραμάς είχε εκατό κατοίκους αρσενικού γένους ελεύθερους καλλιεργητές. Ο πληθυσμός του χωριού από το 1565 έως την πρώτη απογραφή του 1881 που είχαν πραγματοποιήσει οι Βρετανοί, δηλαδή μετά από τριακόσια δεκαέξι χρόνια, αυξήθηκε μόνο κατά τέσσερα άτομα, αφού οι κάτοικοί του ανέρχονταν στους εκατόν τέσσερις. Ο πληθυσμός του γίνεται πρόδηλο ότι βαθμιαία ελαττωνόταν, εάν ληφθεί υπόψη ότι το 1565 στους εκατό κατοίκους περιλαμβάνονταν μόνο οι αρσενικού γένους ελεύθεροι καλλιεργητές, χωρίς τους παροίκους και τα γυναικόπαιδα. Το 1881, ωστόσο, στους εκατόν τέσσερις κατοίκους στους οποίους ανερχόταν ο πληθυσμός του Σαραμά περιλαμβάνονταν όλοι συνολικά οι κάτοικοι του χωριού. Αντίθετα, ο πληθυσμός της Ανατιού, γειτονικού χωριού με τον Σαραμά, διπλασιάστηκε αφού το 1565 είχε εβδομήντα έξι κατοίκους και το 1881 έφθασε στους εκατόν πενήντα τρεις. Ο Σαραμάς σημειώνεται και στον χάρτη της Κύπρου του 1542 του Λεωνίδα Αττάρ. Στις πηγές απαντά ως Sarama ή Saramana.
Ο Σαραμάς κατά τη Βενετoκρατία ανήκε στο βαϊλάτο της Έμπας, που περιλάμβανε μαζί με την Έμπα δώδεκα χωριά. Αυτά ήταν, εκτός από την Έμπα και τον Σαραμά, η Λέμπα, η Κισσόνεργα, η Λετύμπου, η Ανατιού, οι Αρόδες, η Μεσόγη, η Τριμυθούσα, ο Άγιος Δημητριανός και το χωριό Πλακούδια που είχε ερημωθεί πριν από το 1825. Ο Σαραμάς στα νεότερα χρόνια είχε υποστεί επιδρομές ακρίδας, που προκάλεσαν μεγάλες καταστροφές στην παραγωγή και σήμερα πλέον είναι ένα χωριό έρημο που έχει εγκαταλειφθεί.

Οι φεουδάρχες του Σαραμά

Ο Φλώριος Βουστρώνιος, ως ανώτερος υπάλληλος της βενετικής διοίκησης στην Κύπρο, επειδή είχε άνετα πρόσβαση στα επίσημα κρατικά έγγραφα και στα έγγραφα που είχαν διαφυλαχθεί από την εποχή των βασιλέων Lusignan και, ιδιαίτερα, κατά την εποχή του τελευταίου Φράγκου βασιλιά Ιακώβου Β', διέσωσε πολλά στοιχεία για τα χωριά και τους φεουδάρχες τους. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν τα στοιχεία τα οποία κατέγραψε στην Ιστορία του για τις παραχωρήσεις του Ιακώβου Β' σε ευνοούμενους, αξιωματούχους και οπαδούς του, κυρίως σε γαίες, φέουδα και τίτλους. Έτσι μας κοινοποιεί μεταξύ άλλων περί το 1464 σε ποιον είχε παραχωρήσει ο ίδιος βασιλιάς το χωριό Σαραμάς μαζί με δύο άλλα χωριά, την Απλάντα στο διαμέρισμα του Μαζωτού και το Κρυόνερο, χωριό στο διαμέρισμα της Λευκωσίας, το ονομαζόμενο Βισκοντάτο (Viscondato). Ας σημειωθεί ότι το χωριό Κρυόνερο χάθηκε με την πάροδο των αιώνων και θα μπορούσε ίσως να ταυτιστεί με τα ερείπια Εski sehir (Παλαιό χωριό), προς τα ανατολικά της Λευκωσίας.

Τα τρία χωριά είχαν παραχωρηθεί από τον βασιλιά στον Πέτρο Lignan, τον οποίο εσφαλμένα ο εκδότης της Ιστορίας του Φλώριου Βουστρώνιου ταύτισε με τον Πέτρο Lusignan. Τελικά, πρόκειται για τον Πέτρο de Lignana, με καταγωγή από το Πεδεμόντιο, που προσέφερε υπηρεσίες στον τελευταίο Φράγκο βασιλιά, γι' αυτό ευεργετήθηκε από τον ίδιο με την παραχώρηση των τριών χωριών Σαραμά, Απλάντας και Κρυόνερου. Το όνομα του φεουδάρχη απαντά στις κυπριακές πηγές κατά τα χρόνια της βασιλείας του Ιακώβου Β? Lusignan. Είχε συλληφθεί γιατί θεωρήθηκε ύποπτος για τη δολοφονία του Ανδρέα Κορνάρο, όπως αναφέρεται από τον χρονικογράφο μας Γεώργιο Βουστρώνιο, ο οποίος τον σημειώνει στο χρονικό του ως Πέτρο τε Λινιέμ. Ο ίδιος χρονικογράφος τον αναφέρει επίσης ως βαχλιώτη, δηλαδή θαλαμηπόλο του βασιλιά. Σε έγγραφο του 1468 ο Lignan μαρτυρείται ως διοικητής της Κερύνειας. Ο βαχλιώτης αυτός και διοικητής της Κερύνειας, που σχετίστηκε με το χωριό Σαραμάς, τελικά αποχαιρέτησε τα εγκόσμια το 1476 στο Grandson, υπηρετώντας ως στρατιωτικός διοικητής μισθοφόρων (condotiero).

Έγγραφο του 1521 μαρτυρεί ότι το χωριό Σαραμάς εκμισθωνόταν την ίδια εποχή από τον φεουδάρχη και αργότερα πρώτο κόμη της Τρίπολης Ιωάννη Δενόρες, τίτλο τον οποίο απέκτησε καταβάλλοντας ένα μεγάλο ποσό χρημάτων. Με απόφαση του δόγη Ανδρέα Gritti, ημερομηνίας 26 Ιουλίου 1529, είχε παραχωρηθεί ο τίτλος της κομητείας της Τρίπολης στον βισκούντη της Λευκωσίας Ιωάννη Δενόρες και εκμισθωτή, μεταξύ άλλων, και του χωριού Σαραμάς. Ο ίδιος ο Ιωάννης Δενόρες πιστοποιούσε σε ένα έγγραφο σχετικά με έναν κάτοικο του χωριού Σαραμάς ότι δεν ανήκε στην τάξη των παροίκων. Μεταξύ άλλων ο φεουδάρχης ανέφερε ότι εκμίσθωνε και το χωριό Σαραμάς από το δημόσιο ταμείο.

Ο Τζώρτζης Στρούθος από τον Σαραμά

Στο έγγραφο του 1521 αναφέρεται η περιπέτεια ενός φραγκομάτου, δηλαδή ελεύθερου καλλιεργητή, από το χωριό Σαραμάς καθώς και της γυναίκας του, που μάλλον από λάθος καταγράφηκαν από τον τότε Βενετό σύμβουλο Νικόλαο da Pesaro στον κατάλογο των παροίκων. Το γεγονός αυτό σήμαινε ότι πλέον το ζευγάρι θα ήταν αναγκασμένο να εργάζεται νυχθημερόν και να βιώνει τη σκληρή και ανελέητη ζωή των δουλοπαροίκων. Ο εκμισθωτής του χωριού τους Ιωάννης Δενόρες τελικά τους έσωσε αφού με έγγραφη βεβαίωση πιστοποίησε τα εξής: Γνώριζε, όπως ανέφερε, πολύ καλά τον Τζώρτζη Στρούθο αλλά και τη γυναίκα του, γιατί κατοικούσαν στο χωριό που εκμίσθωνε. Επίσης διαβεβαίωνε ότι ο Τζώρτζης Στρούθος ήταν βρετό (ευρετό) παιδί αφού νήπιο ακόμη το έριξαν οι γονείς του έξω από την πόρτα της μονής του Αγίου Γεωργίου του Αγρού (San Zorzi de Acriu). Ακριβώς γι' αυτό τον λόγο, ως ευρετός, ήταν ελεύθερος με προνόμιο το οποίο είχε από την εκκλησία η οποία τον ανέθρεψε.

Ποια ήταν αυτή η μονή του Αγίου Γεωργίου του Αγρού, η οποία για πρώτη φορά έρχεται στο φως και στην εκκλησία της οποίας πέταξαν νήπιο τον Τζώρτζη Στρούθο οι δικοί του, για να γλυτώσει από τη δουλοπαροικία; Πρέπει οπωσδήποτε η μονή αυτή να γειτνίαζε με το χωριό Σαραμάς και πολύ πιθανόν να καταστράφηκε, αφού το χωριό αυτό το 1825 αναφέρεται ότι κατοικείται από Τουρκοκυπρίους. Εάν η μονή διασώθηκε, πολύ πιθανόν να άλλαξε όνομα. Στην περιοχή υπάρχουν τρεις μονές αφιερωμένες στον Άγιο Γεώργιο. Πρόκειται για τη μονή του Αγίου Γεωργίου του Νικοξυλίτη, του Αγίου Γεωργίου του Κουμάνου και του Αγίου Γεωργίου του Πυργώτη.

Τίθεται ακόμη το ερώτημα ποια είναι η σχέση της μονής του Αγίου Γεωργίου του Αγρού (Acriu) με τη μονή της Παναγίας της Αγρίας (Αρκάς) στο Τρόοδος ή με τη μονή του Μεγάλου Αγρού στην Κύζικο, ή με αυτήν στον Αγρό Πιτσιλιάς. Ωστόσο, σύμφωνα με πληροφορίες που μας έχουν δοθεί από τον θεοφιλέστατο επίσκοπο Αρσινόης και τον κοινοτάρχη Περιστερώνας, τους οποίους και ευχαριστώ θερμά, εξακολουθούν να υπάρχουν ερείπια εκκλησίας έξω από το χωριό Σαραμάς, στους αγρούς, για την οποία εκκλησία δεν έγινε ποτέ γνωστό πού ήταν αφιερωμένη. Δεν αποκλείεται -και εύλογα μπορούμε να υποθέσουμε ότι- τα ερείπια αυτά έξω από το χωριό Σαραμάς να ανήκουν στην πάλαι ποτέ μονή του Αγίου Γεωργίου του Αγρού, η οποία πρέπει να ήταν βυζαντινή.

Τέλος, το ανέκδοτο έγγραφο του 1521 δε μας προσέφερε μόνο νέες ειδήσεις για το έρημο σήμερα χωριό Σαραμάς και την περιπέτεια του Τζώρτζη Στρούθου, ενός "βρετού" από το ίδιο χωριό, ούτε μόνο στοιχεία για τον φεουδάρχη του χωριού Ιωάννη Δενόρες, αλλά έφερε επιπρόσθετα στο φως, για πρώτη φορά, μιαν άγνωστη μέχρι πρότινος μονή που εξέλιπε, αυτήν του Αγίου Γεωργίου του Αγρού...