Το να ανακαλύπτει κανείς στοιχεία για τα χωριά μας και γενικά για την ιστορία τους στο πέρασμα των αιώνων είναι πάντοτε πολύ ενδιαφέρον, αλλά και σαγηνευτικό γεγονός. Ακόμα πιο ενδιαφέρον και πιο σαγηνευτικό γεγονός είναι όταν ανακαλύπτει κανείς στοιχεία τόσο σε εκδομένο όσο και σε ανέκδοτο υλικό για την ιστορία των χωριών μας τα οποία χάθηκαν στο πέρασμα των αιώνων και κάποια από αυτά πολύ πιθανόν να μην έχουν επιβιώσει ούτε απλώς ως τοπωνύμια και ούτε απαντούν στην προφορική παράδοση. Η ιστορία αυτών των χωριών που χάθηκαν πολλές φορές φωτίζεται μέσα από τις πηγές και κυρίως τις αρχειακές, κάποιες από τις οποίες πρόσφατα μας γνωστοποιήθηκαν. Ένα τέτοιο χωριό το οποίο ανήκε στη βασιλική ιδιοκτησία είναι τα Πηγάδια της Μεσαορίας. Το χωριό αυτό συνδέεται όχι μόνο με τον φραγκικό βασιλικό οίκο των Lusignan και με σημαίνοντες Γενουάτες του 15ου αιώνα, αλλά και με τον γενάρχη της κυπριακής οικογένειας Κιγάλα, της οποίας οι ρίζες ανάγονται στη Γένουα. Το ίδιο χωριό επίσης συνδέεται και με μία άλλη σπουδαία κυπριακή οικογένεια με απώτερη καταγωγή από τη Συρία, η οποία έδωσε όχι μόνο εμπόρους, φεουδάρχες αλλά και έναν ορθόδοξο επίσκοπο Αμμοχώστου-Κωνσταντίας-Καρπασίου κατά τον 16ο αιώνα.

Τι έχουν αλήθεια διαφυλάξει οι βενετικοί κατάλογοι για τα χωριά της Κύπρου σχετικά με τα Πηγάδια; Το χωριό σημειώνεται σε όλους τους βενετικούς καταλόγους με το όνομα αυτό ως Pigadia και ως casal, δηλαδή χωριό αρκετά μεγάλο και όχι prastio, δηλαδή εξαρτώμενος μικρός οικισμός από άλλο χωριό. Στη βενετική απογραφή του 1565, στην οποία περιλαμβάνεται ο αριθμός των φραγκομάτων κάθε χωριού της Κύπρου τότε, το χωριό Πηγάδια είχε τριάντα πέντε κατοίκους. Πρόκειται για τους ελεύθερους καλλιεργητές (francomati). Το 1881 ωστόσο, στην πρώτη απογραφή που είχαν διενεργήσει οι Άγγλοι μετά την προσάρτηση της Κύπρου, το χωριό δεν υφίστατο πλέον. Όπως και άλλα χωριά της Κύπρου είχαν σβήσει επί Τουρκοκρατίας. Ίσως ακόμη το χωριό να εγκαταλείφθηκε εξαιτίας επιδημιών και οι κάτοικοί του να εγκαταστάθηκαν σε άλλους γειτονικούς οικισμούς. Το χωριό Πηγάδια έχει υποστηριχθεί ότι πρέπει να γειτνίαζε με το χωριό της Μεσαορίας Γούφες, αφού στο ίδιο χωριό έχει διασωθεί έως σήμερα το τοπωνύμιο Πηγάδια. Όπως θα εξετάσουμε στη συνέχεια πρόκειται μάλλον για εσφαλμένη άποψη.

Βασιλικό φέουδο

Τα Πηγάδια, χωριό εύφορο και σε πεδιάδα αφού βρισκόταν στη Μεσαορία, ανήκε ως φέουδο, σύμφωνα με τις πηγές, στον φραγκικό βασιλικό οίκο των Lusignan. Αργότερα, κατά τον 15ο αιώνα, το χωριό Πηγάδια πέρασε στην εξουσία ενός μέλους μιας πολύ ισχυρής γενουατικής οικογένειας, που σχετίστηκε με την Κύπρο. Μεταξύ των γενουατικών οικογενειών που είχαν εγκατασταθεί στην Κύπρο πριν την κατάληψη της Αμμοχώστου από τη Γένουα, αλλά και αργότερα όταν η πόλη για σχεδόν έναν αιώνα τους ανήκε, ήταν οι οικογένειες Nigrone, Cigala, Pallavicini, Grimaldi, Doria, Marini και άλλοι. Το 1442 ο δόγης της Γένουας Θωμάς Campofregoso είχε απευθύνει μία επιστολή στον βασιλιά της Κύπρου Ιωάννη Β´ Lusignan και του υπενθύμιζε ότι ο θείος του, ο καρδινάλιος Ούγος Lusignan, του είχε υποσχεθεί ένα φέουδο στην Κύπρο, όπως και σε άλλους δύο Γενουάτες, τους Ματθαίο Lomellino και Tedisio Doria. Για το ίδιο θέμα οι δύο Γενουάτες είχαν αποστείλει και άλλες επιστολές για ενημέρωση στον Γενουάτη καπιτάνο της Αμμοχώστου και στον Γενουάτη πρόξενο στη Λευκωσία. Σύμφωνα με το περιεχόμενο των επιστολών τα φέουδα αυτά οφείλονταν στους προαναφερόμενους για υπηρεσίες που είχαν προσφέρει στον βασιλιά της Κύπρου. Στις 10 Φεβρουαρίου του 1441 οι δύο Γενουάτες Lomellino και Doria διεκδικούσαν χρηματικά ποσά στα οποία ανέρχονταν τα ετήσια εισοδήματα των φεούδων. Δεν είναι βέβαιο ωστόσο πότε ο βασιλιάς της Κύπρου, στον οποίο ανήκε το χωριό Πηγάδια της Μεσαορίας, είχε παραχωρήσει το εν λόγω χωριό στον Γενουάτη Ματθαίο Doria. Πολύ πιθανόν αυτό να είχε πραγματοποιηθεί μετά την αποστολή των σχετικών επιστολών στον βασιλιά.

Το 1454 ο Tedisio Doria, κάτοχος των Πηγαδιών Μεσαορίας, εκμίσθωσε το φέουδό του στον Γενουάτη Νικόλαο Κιγάλα (Cigala) για το συγκεκριμένο έτος. Το ίδιο έτος όμως ο Tedisio Doria πέθανε και στη συνέχεια ξέσπασε διαμάχη μεταξύ του εκμισθωτή Κιγάλα και του κληρονόμου του Tedisio, του εγγονού του Ιερώνυμου Doria. Ο κληρονόμος του φεουδάρχη των Πηγαδιών διεκδικούσε είκοσι ένα δουκάτα και ένα τρίτο του δουκάτου από τον Νικόλαο Κιγάλα, εκμισθωτή του χωριού. Δε γνωρίζουμε ποια ήταν η τύχη του χωριού αυτού ούτε σε ποιανού την ιδιοκτησία είχε περάσει μέχρι το 1464, όταν πλέον η Αμμόχωστος επανακτήθηκε από τον τελευταίο Φράγκο βασιλιά της Κύπρου Ιάκωβο Β̕ Lusignan και οι Γενουάτες εκδιώχθηκαν. Το χωριό ασφαλώς επανήλθε εκ νέου στη βασιλική περιουσία και επί Βενετοκρατίας θα εξακολούθησε να ανήκει στην περιουσία της Δημοκρατίας της Βενετίας.

Τα Πηγάδια και οι γιοι του επισκόπου Αμμοχώστου

Μια ανέκδοτη βενετική πηγή έφερε στο φως νέα στοιχεία για το χωριό Πηγάδια και το πώς σχετίζεται με έναν μέχρι πρότινος άγνωστο ορθόδοξο επίσκοπο Αμμοχώστου-Κωνσταντίας- Καρπασίας. Το 1535 τα Πηγάδια είχαν εκμισθωθεί από τη Δημοκρατία της Βενετίας μέσω της βενετικής διοίκησης της Κύπρου από δύο αδέλφια. Οι δύο αδελφοί, των οποίων τα ονόματα ήταν Αντώνιος και Λουκάς, ανήκαν στην οικογένεια Βραχίμη, μια πολύ γνωστή οικογένεια της Κύπρου κατά τη Φραγκοκρατία και κατά τα χρόνια της βενετικής κυριαρχίας, αλλά και στα πρώτα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Μέλη της οικογένειας Βραχίμη είχαν διακριθεί κατά τις ίδιες χρονικές περιόδους ως φεουδάρχες, έμποροι ή υπηρέτησαν σε διοικητικές θέσεις. Αναφέρουμε ενδεικτικά τους φεουδάρχες Ιωάννη Πλούταρχο Βραχίμη, Αντώνιο και Λουκά Βραχίμη, τον μεγαλέμπορο Τζώρτζη Βραχίμη και τον βάιλο της χερσονήσου Καρπασίας το 1542 Λουκά Βραχίμη. Ο βάιλος Λουκάς Βραχίμης φαίνεται να είναι το ίδιο πρόσωπο με τον ομώνυμο φεουδάρχη.

Η πηγή στην οποία αναφέρεται η εκμίσθωση των Πηγαδιών από τους δύο αδελφούς Αντώνιο και Λουκά Βραχίμη μάς αποκάλυψε και ένα άλλο σημαντικό στοιχείο που αφορά την ιστορία της Εκκλησίας της Κύπρου. Στην ίδια πηγή αναφέρεται ότι οι αδελφοί Αντώνιος και Λουκάς Βραχίμης ήταν γιοι του ορθόδοξου επισκόπου Αμμοχώστου (fioli del Reverendo episcopo Greco di Famagοsta). Δυστυχώς το μικρό όνομα του επισκόπου δεν μας παραδίδεται, ωστόσο η είδηση παραμένει πολυτιμότατη, αφού έφερε στο φως έναν ακόμη άγνωστο μέχρι πρότινος ορθόδοξο επίσκοπο Αμμοχώστου επί Βενετοκρατίας, που ανήκε στην οικογένεια Βραχίμη.

Σε μια άλλη ανέκδοτη πηγή, με ημερομηνία 5 Μαΐου 1558, την οποία υπογράφει ο Βενετός καπιτάνος Αμμοχώστου Πέτρος Navagier και η οποία συντάχθηκε από τον γραμματέα Πέτρο Τζιμπλέττη (Zimblet), σε κατάλογο στον οποίο σημειώνονται δεκαοκτώ χωριά της Μεσαορίας αναγράφονται και τα Πηγάδια. Πρόκειται για μια εντολή του καπιτάνου Αμμοχώστου, που καλούσε μέσω του κρατικού υπαλλήλου Φραγκίσκου Καλλέργη έναν αριθμό φραγκομάτων από τα δεκαοκτώ χωριά της Μεσαορίας να μεταβεί στην Αμμόχωστο για εκτέλεση οχυρωματικών έργων. Σε περίπτωση ανυπακοής οι φραγκομάτοι θα αντιμετώπιζαν τον απαγχονισμό (pena della forca). Από τα Πηγάδια είχαν μεταβεί τότε στα οχυρωματικά έργα της Αμμοχώστου οκτώ φραγκομάτοι, από την Τραπέζα είκοσι, από την Έγκωμη εννιά, από την Αχερίτου έξι κ.ά.

Τελικά το χωριό Πηγάδια, όπως σημειώσαμε πιο πάνω, δεν πρέπει να ήταν κάποτε οικοδομημένο κοντά στο χωριό Γούφες της Μεσαορίας, παρόλο που κοντά στο ίδιο χωριό έχει διασωθεί έως σήμερα το τοπωνύμιο Πηγάδια. Στη Μεσαορία, επίσης κοντά σε ένα άλλο μεσαιωνικό χωριό, την Αχερίτου, απαντά το ίδιο τοπωνύμιο, τα Πηγάδια, και εδώ πρόκειται για τον χώρο στον οποίο ήταν κάποτε οικοδομημένο το χωριό Πηγάδια της Μεσαορίας, που έχει επιβιώσει ως τοπωνύμιο. Και εδώ δεν πρόκειται απλώς για τοπωνύμιο όπως αυτό στις Γούφες. Πώς όμως έχουμε καταλήξει στο συμπέρασμα ότι το τοπωνύμιο Τα Πηγάδια κοντά στην Αχερίτου είναι η θέση του χωριού που έσβησε στο πέρασμα των αιώνων και υπήρξε βασιλικό φέουδο, σχετίστηκε με Γενουάτες και υπήρξε φέουδο των γιων ενός ορθόδοξου επισκόπου Αμμοχώστου; Μελετώντας με προσοχή τον σπουδαίο χάρτη της Κύπρου του 1542, έργο του ευφυούς Κύπριου μηχανικού Λεωνίδα Αττάρ, στον οποίο χάρτη ευτυχώς σημειώνεται και το χωριό Πηγάδια, αποκρυσταλλώθηκε σε μας το πιο πάνω συμπέρασμα. Στον χάρτη το χωριό Πηγάδια γειτνιάζει με το χωριό Αχερίτου Μεσαορίας και όχι με το χωριό Γούφες.

Το χωριό Πηγάδια της Μεσαορίας, που χάθηκε μια για πάντα, χάρη στις πηγές έγινε κατορθωτό ώστε τουλάχιστον κάποια στοιχεία από την ιστορία του να μας γίνουν γνωστά και εικόνες μιας αλλοτινής εποχής να παρουσιαστούν μπροστά μας, μεταφέροντάς μας στους ρυθμούς της μεσαιωνικής Κύπρου.

ΛΕΖΑΝΤΑ: Το χωριό Πηγάδια της Μεσαορίας στον χάρτη της Κύπρου του 1542, του Κύπριου μηχανικού Λεωνίδα Αττάρ