Γράφει η Αίγλη Τούμπα
Η Χρησιμότητα του Αχρηστου
Του Νούτσιο Όρντινε
Εκδόσεις Άγρα
σελ. 264
«Αν δεν καταλάβουμε τη χρησιμότητα του άχρηστου, δεν θα καταλάβουμε την τέχνη, και μια χώρα που δεν καταλαβαίνει την τέχνη είναι μια χώρα σκλάβων ή ρομπότ, μια χώρα δυστυχισμένων ανθρώπων, που δεν γελάνε και δεν χαμογελάνε, μια χώρα χωρίς πνεύμα» - Ιονέσκο
Το βιβλίο φιγουράρει εδώ και αρκετό καιρό στις 10 πρώτες θέσεις στα ευπώλυτα στην Ελλάδα, ένα βιβλίο-μανιφέστο για τη χρησιμότητα του αχρήστου ή, αντίστροφα, την αχρηστία του χρήσιμου, και είμαι σίγουρη ότι διαβάζοντάς το θα είναι ένα απ΄αυτά τα βιβλία που... θα σε «αναγκάζουν», κάποια στιγμή, να το πιάσεις ξανά στα χέρια σου, να τo ξεφυλλίσεις και να καταδυθείς στον κόσμο του ξανά και ξανά!
Δεν πρόκειται για οδηγό ψυχολογικής αυτοβοήθειας, αλλά για ένα βαθιά πολιτικό μανιφέστο με την αρχαιοελληνική έννοια του όρου και ως εκ τούτου ανθρώπινο. Αναδύεται μέσα από δεκάδες στοχασμούς φιλοσόφων, γύρω απο την έννοια του χρήσιμου/άχρηστου.
Δεν αληθεύει, ούτε και σε περίοδο κρίσης, πως μόνο ό,τι είναι πηγή κέρδους είναι και χρήσιμο. Στις εμπορευματικές δημοκρατίες μας υπάρχουν κάποιες γνώσεις που έχουν τη φήμη των «άχρηστων», οι οποίες στην πραγματικότητα αποκαλύπτουν μια εκπληκτική χρησιμότητα. Σε αυτό το φλογερό κείμενο, ο Νούτσιο Όρντινε εφιστά την προσοχή μας στη χρησιμότητα του άχρηστου και στην αχρηστία του χρήσιμου και μας προκαλεί να δούμε με άλλα μάτια, μέσα απο τους στοχασμούς μεγάλων φιλοσόφων (Πλάτων, Αριστοτέλης, Ζουάνγκ-ζι, Πίκο ντελα Μιράντολα, Μοντένιος, Tζορντάνο Μπρούνο, Καμπανέλλα, Μπέικον, Καντ, Τοκβίλ, Νιούμαν, Πουανκαρέ, Χάιντεγκερ, Μπατάιγ) και σπουδαίων συγγραφέων (Οβίδιος, Δάντης, Πετράρχης, Βοκκάκιος, Αλμπέρτι, Αριόστο, Τόμας Μορ, Σαίξπηρ, Θερβάντες, Μίλτον, Λέσσινγκ, Λεοπάρντι, Ουγκό, Γκωτιέ, Ντίκενς, Χέρτσεν, Μπωντλαίρ, Στήβενσον, Οκακούρα Κακούζο, Γκαρθία Λόρκα, Μάρκες, Ιονέσκο, Καλβίνο, Φόστερ Ουόλας), δείχνει πως η εμμονή της κατοχής και η λατρεία της χρησιμότητας καταλήγουν να στραγγίζουν το ανθρώπινο πνεύμα, αποσταθεροποιώντας και βάζοντας σε κίνδυνο τα σχολεία και τα πανεπιστήμια, την τέχνη και τη δημιουργικότητα, καθώς και θεμελιώδεις αξίες όπως η dignita hominis, η αγάπη και η αλήθεια.
Βίκτωρ Ουγκό: «Η κρίση ξεπερνιέται όχι κόβοντας τα κονδύλια για την κουλτούρα αλλά διπλασιάζοντάς τα», αναφέρεται μεταξύ άλλων σε ομιλία του το 1848, αλλά είναι σαν να γράφτηκε χθες. Διαβάζοντάς τη θα δείτε ότι πολλές από τις αντιρρήσεις του Γάλλου συγγραφέα είναι αναπάντεχα επίκαιρες.
Ο Άμπρααμ Φλέξνερ, στο συναρπαστικό κείμενό του, που μεταφράζεται πρώτη φορά στην Ελλάδα, μας θυμίζει ότι μόνο οι επιστήμες μάς διδάσκουν τη χρησιμότητα του άχρηστου. Χωρίς το δωρεάν και το άχρηστο, πνίγοντας εκείνες τις πολυτέλειες που θεωρούνται περιττές, πολύ δύσκολα ο homo sapiens θα καταφέρει να κάνει πιο ανθρώπινη την ανθρωπότητα.
Ενώ ο Βοκάκιος θα πει: «Ψωμί και Ποίηση», τα «παραμύθια» των ποιητών, ανεξάρτητα από την ποσότητα του «ψωμιού» που μπορεί κανείς να αγοράσει, είναι ανακαία για να καταλάβει τα βασικά πράγματα που έχουμε ανάγκη.
Σε μια συνέντευξή του, ο Νούτσιο Όρντινε έχει πει: «Προσπάθησα να κάνω τους κλασικούς να μιλήσουν, για να προσκαλέσω τους αναγνώστες να ακούσουν τη φωνή τους. Από τον Πλάτωνα ώς τον Ίταλο Καλβίνο –φιλόσοφοι, λογοτέχνες, επιστήμονες– έχουν πλέξει μέσα στους αιώνες ένα εγκώμιο των άχρηστων γνώσεων, εκείνων δηλαδή των γνώσεων που δεν παράγουν κέρδος και επομένως θεωρούνται άχρηστες σε μια κοινωνία στην οποία μετρούν μόνο τα χρήματα και το κέρδος. Αυτοί οι μεγάλοι στοχαστές, όμως, μας θυμίζουν πάνω απ’ όλα ότι οι άνθρωποι χρειάζονται ακριβώς αυτό που θεωρείται άχρηστο. Γιατί η λογοτεχνία, η τέχνη, η φιλοσοφία, η μουσική, η επιστημονική έρευνα είναι αναγκαίες για να τρέφουν το πνεύμα, για να μας κάνουν να γινόμαστε καλύτεροι, για να εξανθρωπίζουν την ανθρωπότητα. Με δυο λόγια, το βιβλίο βοηθάει να σκεφτούμε για τη χρησιμότητα του άχρηστου και φυσικά για την αχρηστία του χρήσιμου (πόσα πράγματα που μας πουλιούνται ως χρησιμότατα αποκαλύπτονται, αντίθετα, εντελώς άχρηστα;). Μόνο στο εσωτερικό ενός σύμπαντος ξένου προς κάθε μορφή ωφελιμισμού είναι εύκολο να κατανοήσουμε ότι η αξιοπρέπεια του ανθρώπου δεν μετριέται με την ποσότητα χρήματος που κατέχει, αλλά μετριέται αποκλειστικά με τις μεγάλες αξίες που εμπνέουν τη ζωή μας: την αγάπη για το κοινό καλό, για τη δικαιοσύνη, για την ανθρώπινη αλληλεγγύη, για την ανεκτικότητα, για την ελευθερία, για κάθε μορφή πλουραλισμού «πολιτικού, γλωσσικού, πολιτισμικού, θρησκευτικού κ.λπ.)»
Χρήσιμο/άχρηστο, αυτό θα το κρίνουμε ο καθένας μας, οριοθετώντας τις ανατροπές προοπτικής μας, βάζοντας τα όριά μας για να μπορέσουμε να τοποθετήσουμε ξανά στο επίκεντρο την ανθρώπινη ύπαρξη και το δικαίωμά της στην αξιοπρέπεια πάνω απ’ όλα.
ΒΙΒΛΙΟΦΑΓΟΥΡΑ
Οδηγούσα στον αυτοκινητόδρομο πρωί Πέμπτης ακούγοντας ραδιόφωνο σε κάποιον σταθμό. Δύο εκφωνητές προσπαθούσαν μέσα από «αστειάκια« και «ανοησούλες» να εξιτάρουν τους ακροατές τους και να ξυπνήσουν και οι ίδιοι. Ξέρεις τον Πάολο Κοέλο; την ρωτά... Δυνάμωσα την ένταση και περίμενα να ακούσω την απάντηση... Όχι, δεν τον ξέρω. Θα έπρεπε; αναρωτιέται η άλλη. Μα ναι, το φαινόμενο Κοέλο και ο Αλχημιστής είναι πολύ γνωστό βιβλίο, θα πρέπει να το διαβάσεις, τη συμβουλεύει ο άλλος! Και άρχισε να της δίνει συμβουλές [!] για το διάβασμα.
Ήλπιζα για πρώτη φορά στη ζωή μου να υπήρχαν ανοικτές γραμμές για το κοινό... Θα ήταν η πρώτη φορά που θα τηλεφωνούσα, αλλά ατύχησα!
Μα σου φαίνεται κορίτσι μου ότι ΔΕΝ το έχεις και εκτίθεσαι στον «αέρα». Αν διάβαζες και κανένα βιβλίο σίγουρα θα είχες καλύτερο λεξιλόγιο, δεν θα επαναλαμβανόσουν συνέχεια, ούτε θα μπουρδούκλωνες τη γλώσσα σου, και κυρίως θα έλεγε στον κόσμο όχι όξινα και βλακώδη αστειάκια για να περάσει η ώρα! Τα είπα και ησύχασα.
Τι άραγε συμβαίνει όταν ένας συγγραφέας καταφέρνει να δώσει το τελειωτικό πλήγμα στη συγγραφική του αξιοπιστία; Τι συμβαίνει όταν οι απόψεις του μέσα στο τωρινό του βιβλίο έρχονται σε αντιπαράθεση με όσα μέχρι τώρα έγραφε, και όπως και τότε έτσι και τώρα τον αντιπροσωπεύουν [!], έστω και αν απέχουν έτη φωτός μεταξύ τους; Μεταφέρω ακριβώς λόγια αναγνώστη της στήλης: «Πόσα θέλει να μας τρελάνει ο κύριος»;
Αναρωτηθήκατε ποτέ γιατί ένα βιβλίο δεν μας αρέσει; Ίσως φταίει το συγγραφικό ύφος, ίσως το θέμα, ίσως η μετάφραση, ίσως το ότι σε κάθε σελίδα και ένα συντακτικό-ορθογραφικό λάθος, ίσως γιατί μοιάζει με έκθεση μαθητή γυμνασίου, αλλά και στην καλύτερη των περιπτώσεων να μην ανταποκρίνεται στη μεθόριο του προσωπικού μας γούστου! Είναι και αυτός ένας λόγος να μην γράψω ΠΟΤΕ ένα δικό μου βιβλίο!
Υπάρχουν, όμως, βιβλία που δεν φτάνει να τα διαβάσεις μόνο μια φορά. Σε... αναγκάζουν, κάποια στιγμή, να τα πιάσεις ξανά στα χέρια σου, να τα ξεφυλλίσεις, και να καταδυθείς στον κόσμο τους ξανά και ξανά!
