Στο επίσημο πρόγραμμα της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης Πάφος2017 εντάσσεται η μεγάλη εικαστική έκθεση «Παράδοξη Αφροδίτη», που εγκαινιάζεται στις 28 Σεπτεμβρίου στη Λεβέντειο Πινακοθήκη, στη Λευκωσία.

Χθες πραγματοποιήθηκε η επίσημη παρουσίαση της έκθεσης, στον 15ο όροφο της Λεβέντειου Πινακοθήκης. Στην παρουσίαση έδωσαν το «παρών» τους η Φωτεινή Παπαδοπούλου, μέλος του δ.σ. του Ιδρύματος Λεβέντη, ο δήμαρχος Λευκωσίας Κωνσταντίνος Γιωρκάτζης, πρέσβεις χωρών από τα μουσεία των οποίων προέρχονται διάφορα από τα εκθέματα που θα δούμε στην έκθεση, συνεργάτες της Πινακοθήκης.

Την έκθεση παρουσίασε η Λουκία Λοΐζου Χατζηγαβριήλ.

Στην παρουσίαση παρευρέθηκαν και οι πέντε Κύπριοι εικαστικοί καλλιτέχνες που θα παρουσιάσουν έργα και εικαστικά δρώμενα στην παράλληλη έκθεση «Παράδοξη Αφροδίτη – Σύγχρονο Εικαστικό Βλέμμα»: πρόκειται για τους Θεόδουλο Γρηγορίου, Νίκο Κουρούσιη, Λία Λαπίθη, Σάββα Χριστοδουλίδη και Κυριακή Κώστα.

Βίντεο: Ποια είναι για σένα η Αφροδίτη;



Την έκθεση επιμελήθηκαν η διευθύντρια της Λεβέντειου Πινακοθήκης Λουκία Λοΐζου Χατζηγαβριήλ και η Μυρτώ Χατζάκη, επιμελήτρια της Συλλογής του Παρισιού που εκτίθεται μόνιμα στην Πινακοθήκη.

Αυτό είναι το σημείωμά τους για την έκθεση «Παράδοξη Αφροδίτη»

Η παράδοση την θέλει να αναδύθηκε από τους αφρούς της θάλασσας κοντά στην Πάφο, συνδέοντας έτσι στο πέρασμα του χρόνου την Αφροδίτη με τη μοίρα της Κύπρου. Ίσως γι' αυτό η θεά του έρωτα αποτελεί το πιο γνωστό μυθολογικό στερεότυπο του νησιού.

Με τον τίτλο Παράδοξη Αφροδίτη, τόσο η έκθεση που διοργανώθηκε από την Λεβέντειο Πινακοθήκη, με τη συνεργασία 19 Μουσείων και ιδιωτικών συλλογών, όσο και ο πλούσια εικονογραφημένος τόμος που εκδόθηκε με την αφορμή αυτή, φιλοδοξούν να υπερβούν αυτήν την κοινοτοπία. Να αποκαλύψουν αυτήν την εμβληματική μυθολογική φιγούρα της Κύπρου, με τρόπο που θα καταστήσει και πάλι ξένη, καινούρια, την οικεία μορφή της. Να μας καλέσουν να ξανασκεφτούμε την Αφροδίτη.

Στο επίκεντρο δεν βρίσκεται η αρχαία Αφροδίτη - η θεά όπως είναι πανταχού παρούσα μα και πλέον αναγνωρίσιμη στην Κύπρο - αλλά η Αφροδίτη της δυτικής παράδοσης, και οι 'μεταλλάξεις' της θεάς του έρωτα μέσα από τη σκοπιά διαφορετικών εκφράσεων της δυτικοευρωπαϊκής τέχνης - από την ζωγραφική και τις καλές τέχνες, στην λογοτεχνία, την μουσική και τον χορό. Εστιάζει έτσι η έκθεση αυτή στην τεράστια σημασία που αποδόθηκε στην Αφροδίτη στην ευρύτερη καλλιτεχνική παραγωγή του δυτικού κόσμου αλλά και στη μεταβαλλόμενη όψη της. Στην πολύπλευρη, δηλαδή, εικόνα της Αφροδίτης, όπως αυτή απεικονίζεται μέσα από την δυτική ζωγραφική από τον 15° μέχρι τον 20° αιώνα. Αυτό που ανακύπτει είναι μια εικόνα που, συχνά απηχώντας τις αρχαίες αντιλήψεις για τη θεά, μεταβάλλεται στο πέρασμα των αιώνων, προσλαμβάνοντας νέες αποχρώσεις στα μάτια των ζωγράφων, των συγγραφέων, των ποιητών αλλά και του κόσμου - που αποθέτει στη μορφή της αλλεπάλληλα και συχνά αντιθετικά νοήματα.

Η Αφροδίτη δεν είναι 'απλώς' η θεά του έρωτα. Είναι κάτι πολύ πιο σύνθετο. Μια μορφή αμφιλεγόμενη, θα έλεγε κανείς παράδοξη, πάντα δελεαστική, και άρα συναρπαστική. Είναι πολλές οι ιστορίες που συνδέουν την Αφροδίτη με την Κύπρο και την Πάφο -την φημισμένη γενέτειρα της θεάς. Και περισσότερες ακόμη, εκείνες που την συσχετίζουν με βασιλείς, ήρωες, θνητούς και αθάνατους - με τις δυαδικότητες του έρωτα, της ζωής, του πάθους αλλά και του θανάτου, της ζήλειας και του ολέθρου.

Στην έκθεση αυτή θελήσαμε να εξετάσουμε την αινιγματική, συχνά αντιφατική, φύση της Αφροδίτης, καθώς ξετυλίγεται μέσα από τους ποικίλους ρόλους που της αποδίδονται: είναι πλανεύτρα, ερωμένη, σύζυγος, μητέρα, σύμμαχος ή εκδικήτρια, αντικειμένου λατρείας, αλλά φορέας δεινών και συμφορών. Επιλέξαμε έτσι να αντιπαραβάλουμε την εικονογραφία της με την παρουσία της σε λογοτεχνικά κείμενα, ανιχνεύοντας τους τρόπους με τους οποίους, μέσα από τον λόγο και την εικόνα, η Αφροδίτη εξελίσσεται και αλλάζει καθώς οι ιστορίες της ξεδιπλώνονται σε ολοένα νέες αφηγήσεις, στο πέρασμα του χρόνου. Και παράλληλα μέσα από την μορφή της να ανιχνεύσουμε πολλά σύνθετα νοήματα, ακόμη και την θέση της ως ενσάρκωση της ίδιας της γυναικείας φύσης που την δένει με τις ολοένα μεταβαλλόμενες αντιλήψεις για την γυναίκα, για το γυναικείο γυμνό, και για την ίδια την θηλυκότητα στο διάβα των αιώνων.

Αποτίνοντας φόρο τιμής στην καθολική παρουσία της Αφροδίτης στη δυτική κουλτούρα, η έκθεση, και ο κατάλογος που τη συνοδεύει (και φέρνει κοντά 10 διακεκριμένους επιστήμονες από διαφορετικούς χώρους - φιλολόγους, ιστορικούς της τέχνης, της μουσικής και του χορού) προτείνει μια διεπιστημονική ανάγνωση της θεάς όπως παριστάνεται στις εικαστικές τέχνες, στη λογοτεχνία, την ποίηση αλλά και επί σκηνής από τον 15° μέχρι τον 20° αιώνα.

Γιατί όμως είναι παράδοξη, και πολυπρόσωπη, η Αφροδίτη;

Ξεκινώντας με αφετηρία την δυτική εικαστική παράδοση, εστιάζουμε στο πρώτο κιόλας παράδοξο της Κύπριδας Αφροδίτης - μιας Αφροδίτης που αλλάζει ριζικά, με την αληθινή Κύπρια θεά να είναι (παραδόξως) πολύ διαφορετική φιγούρα από εκείνη που μέλλει να αποκτήσει την εμβληματική μορφή με την οποία την αναγνωρίζουμε στη δυτική τέχνη. Εκείνη, η πρώτη, Κυπριά Αφροδίτη ήταν η ισχυρή «άνασσα» της Πάφου, ηγέτιδα μοναρχών, του λαού και του σύμπαντος κόσμου. Η εικόνα της ως θεάς/ιέρειας, με υψωμένα χέρια, έμελλε όμως να χάσει έδαφος ακόμη και στο ίδιο το νησί της, μπροστά στην επέλαση της 'εισαγόμενης', γυμνής Αφροδίτης του Απελλή και του Πραξιτέλη, μορφές που έμελλε τελικά να κερδίσουν τους Κύπριους. Είναι αυτή η «άλλη Αφροδίτη», η κλασική ομόλογός της, που θα επανεφεύρει και θα απαθανατίσει αργότερα η δυτική ακαδημαϊκή τέχνη, η μορφή που κυριαρχεί στην έκθεση. Μια παράδοση που εκφράζεται εύγλωττα από την εμβληματική φιγούρα της λεγόμενης Αφροδίτης των Μεδίκων, τη Venus de Medici (από τη Συλλογή Ανδρέα Πίττα, αντίγραφο του 18ου ή 19ου αιώνα από το αρχαίο πρότυπο) που υποδέχεται τον επισκέπτη στην Λεβέντειο Πινακοθήκη. Μια μορφή που υπογραμμίζει εμβληματικά τον τρόπο που η δυτική παράδοση προσδιορίζει την Αφροδίτη μέσα από τη μελέτη του αρχαίου κόσμου - μέσα από το πρίσμα αυτής της διαχρονικής κληρονομιάς - αλλά και τους τρόπους με τους οποίους αυτή μετουσιώνεται.

WILLIAM ETTY (1787-1849), Αφροδίτη, Έρωτας και Ψυχή, Λάδι σε μουσαμά © Μουσείο Ashmolean, Οξφόρδη

Η Αφροδίτη της δυτικής παράδοσης, σήμερα ευρέως διαδεδομένη στην μαζική κουλτούρα, παραμένει κραταιά στην Κύπρο, στο νησί της Αφροδίτης. Από την λεγόμενη 'pop' κουλτούρα και τη διαφήμιση μέχρι τη βιομηχανία των σουβενίρ, αυτή η άμεσα αναγνωρίσιμη Αφροδίτη, με το εμβληματικό της κύρος, πουλά τα πάντα, από υπηρεσίες μέχρι αγαθά, κοσμώντας πετσέτες εστιατορίων και πλαστικά σουβενίρ.

Η έκθεση σύγχρονης τέχνης που πραγματοποιείται ταυτόχρονα με την Παράδοξη Αφροδίτη το Σύγχρονο Εικαστικό Βλέμμα απηχεί με τον δικό της τρόπο αυτήν τη μετουσίωση της εικόνας της Αφροδίτης. Η τολμηρή προσέγγιση των σύγχρονων Κυπρίων εικαστικών, για τους οποίους ο μύθος, οι ιεροί χώροι, τα αρχαιολογικά μνημεία της λατρείας της Αφροδίτης στην Κύπρο και τα ειδώλια από τα Κυπριακά Μουσεία αποτελούν βίωμα, μετουσιώνεται σε έμπνευση και αφορμή για να ανιχνεύσουν και να δημιουργήσουν μια νέα ερμηνεία της Αφροδίτης.
Με επίκεντρο την Αφροδίτη, η έκθεση διαγράφει αναπάντεχα έναν κύκλο, ανοίγοντας και κλείνοντας με ένα κεντρικό θέμα που διατηρεί τη στενή σύνδεση με την Κύπρο - την Αναδυόμενη Αφροδίτη. Δεν είναι τυχαίο ότι η Αφροδίτη ταυτίζεται με το νησί στα μάτια και των ξένων κατακτητών της - οι Βενετσιάνοι, χτίζουν γύρω από εκείνη και ένα κομμάτι του δικού τους «Μύθου της Βενετίας». Υπερηφανεύονται πως η Γαληνοτάτη, και η υπερπόντια αυτοκρατορία της, έλκει την καταγωγή της από εκείνη την μυθική εποχή που η Αφροδίτη ήταν βασίλισσα της Κύπρου - μια άποψη που ενσαρκώνεται σε ένα αναγεννησιακό παράδοξο. Στον θρύλο που θέλει την πόλη της Αμμοχώστου να φιλοξενεί τον 'τάφο' της θεάς. Τα απτά κατάλοιπα μιας Αφροδίτης που ήταν κάποτε τόσο ζωντανή (και υπαρκτή) ώστε να πεθάνει, και να ταφεί, στη γενέτειρά της, Κύπρο, προκειμένου να ανακαλυφθεί και πάλι στα χρόνια της Βενετοκρατίας, συνδέοντας την ιστορία της με το νησί.

Με τον ίδιο τρόπο η Αφροδίτη της Κύπρου, στο χειρόγραφο της Βρετανικής Βιβλιοθήκης που θα φιλοξενηθεί στην έκθεση, ταλαντεύεται ανάμεσα στον ρόλο της θνητή γυναίκας και της αθάνατης θεάς. Παρουσιάζεται ανάμεσα στον Ήφαιστο και τον Άδωνη με τη συνοδεία ενός ιερέα που θυμιατίζει σε μια απεικόνιση που ακολουθεί κατά γράμμα τον Βοκκάκιο και την διήγησή του που θέλει την Αφροδίτη να είναι μια αληθινή γυναίκα. Μια «Βασίλισσα της Κύπρου» που τόσο εξουσιάζει με τα κάλλη της τους άνδρες ώστε να πιστεύεται, όπως αναφέρει ο Βοκκάκιος, πως ήταν κόρη του Δία. Ως «θεά πανάξια λατρείας» τιμάται με θυμίαμα από τους Κυπρίους στην Πάφο ενώ πιστεύεται ότι είχε δύο συζύγους: τον Ήφαιστο, Βασιλιά της Λήμνου και γιο του Δία, ρήγα της Κρήτης και, μετά τον θάνατό του, τον Άδωνη, Βασιλιά της Κύπρου και γιο της Μύρρας και του Κινύρα.



CORNELIS SCHUT (1597-1655), Η Αφροδίτη στο Εργαστήρι του Ήφαιστου, π. 1630, Οξυγραφία © Λεβέντειος Πινακοθήκη, Λευκωσία

Αυτήν όμως την τόσο γήινη Αφροδίτη αντιπαραβάλλουμε στην πρώτη ενότητα της έκθεσης με την πιο γνώριμη ιστορία της θεάς που γεννιέται, σύμφωνα με τον μύθο, από τους αφρούς της θάλασσας στα παράλια του νησιού. Μια ιστορία που όπως στο χαρακτικό του Gerard de Lairesse από Rijksmuseum της Ολλανδίας συνδέεται άρρηκτα με την Κύπρο. Βλέπουμε την Αφροδίτη να ταξιδεύει μέσα σε ένα όστρακο, με το νησί να διαγράφεται στο βάθος του ορίζοντα. Αυτή η Αφροδίτη του Όμηρου, του Ησίοδου και του Απουλήιου είναι που συνδέεται με αιώνες ζωγραφικής, σε έξοχες αποδώσεις της γέννησης της θεάς γεμάτες παιχνιδιάρες νύμφες, όστρακα, περιστέρια και αφρισμένες θάλασσες. Απεικονίσεις ενίοτε γεμάτες μυστήριο - όπως στο έργο του George Cruikshank από το Μουσείο Victoria and Albert του Λονδίνου, που όμως δεν μαρτυρούν τίποτε από την σκοτεινότερη ιστορία που συνδέεται με τη γέννηση της θεάς. Την γέννηση που απορρέει από μια πράξης άκρατης βίας, μια πράξη ευνουχισμού, καθώς τα αποκομμένα μέλη του Ουρανού πέφτουν στη θάλασσα. Αν ο κόσμος της Αφροδίτης είναι ο κόσμος του Έρωτα και του Πόθου - ωστόσο η καταγωγή της μαρτυρά την σκοτεινή της πλευρά, αυτή της θεάς με τα πολλά πρόσωπα που ανιχνεύει αργότερα η ποίηση του Μοντερνισμού.

Γυμνή και σαγηνευτική, η Αναδυόμενη Αφροδίτη ταλαντεύεται ανάμεσα στη σεμνότητα και τον ερωτισμό. Στην έκθεση την βλέπουμε και με τις δύο μορφές της. Συνυπάρχει η πικάντικη απεικόνιση της θεάς κατά την περίοδο του Ροκοκό, με την διαχρονική εικόνα της ιδανικής Αφροδίτης του νεοπλατωνισμού και της Αναγέννησης που λειτουργεί περισσότερο ως ενσάρκωση της θεϊκής αγάπης παρά ως προσωποποίηση του σαρκικού πόθου. Είναι η Αφροδίτη που μοιάζει πότε «γήινη» και πότε «ουράνια». Η Αφροδίτη των στοχαστών, άλλοτε «θεϊκή» και άλλοτε «κοινή» - μία Αφροδίτη που είναι ουράνια, αγνή, ανώτερη, θεϊκή και πνευματική, η ενσάρκωση της καλοσύνης, και μία που είναι σκοτεινή, κατώτερη, άστατη, φιλήδονη, ζωώδης, χυδαία, η ρίζα κάθε κακού.

Πάνω απ' όλα, όμως η Αφροδίτη παραμένει νεφελώδης, πολύπλοκη- κάτι που αποτυπώνεται παραστατικότατα στις σχέσεις της με τους θεούς, τους αθάνατους του Ολύμπου που περιλαμβάνονται στην δεύτερη ενότητα της έκθεσης. Στην ήσυχη σκηνή του Marcantonio Raimondi από το Fitzwilliam Museum, Cambridge, η Αφροδίτη, θεά της ομορφιάς, αντιπαραβάλλεται στο σιδηρουργείο του Ηφαίστου με τον αποξενωμένο σύζυγό της. Τον παρακινεί, απηχώντας την Αινειάδα του Βιργιλίου, να σφυρηλατήσει πανοπλία για τον αγαπημένο της γιο. Όπως παρουσιάζεται στην Αλληγορία της Φωτιάς του Jan Brueghel του πρεσβύτερου από το Μουσείο της Lyon, δελεαστικά γυμνή ανάμεσα στον αχό του σιδηρουργείου, η Αφροδίτη τονίζει την αδυναμία του Ηφαίστου μπροστά στις χάρες της. Μια σχέση που γίνεται αφορμή, επί σκηνής, για έργα που αλλάζουν την ιστορία του χορού στις αρχές του 18ου αιώνα, όπως το μνημειώδες μπαλέτο Οι 'Ερωτες του Άρη και της Αφροδίτης, του John Weaver, του 1717 - θυμίζοντάς μας την γοητεία των θεμάτων που συνδέονται με την Αφροδίτη σε όλες τις εκφάνσεις της τέχνης.

Στον ρόλο της μοιχαλίδας, η Αφροδίτη προσφέρει στους καλλιτέχνες πληθώρα πικάντικων θεμάτων. Αλλού ο Ήφαιστος απλώνει το αραχνοΰφαντο μεταλλικό δίχτυ για να τσακώσει την Αφροδίτη με τον Άρη στο παράνομο κρεβάτι τους. Αλλού, το ζευγάρι, παγιδευμένο από τον απατημένο σύζυγο, εκτίθεται στον γέλωτα των θεών - θέματα που ζωντανεύουν στην έκθεση μέσα από χαρακτικά του Rijksmuseum.



Χαρακτικό που ταξιδεύει από το ολλανδικό Rijksmuseum για την έκθεση | JACOB MATHAM (1571-1631), κατά πρότυπο του HENDRICK GOLTZIUS, Η Αφροδίτη με τον Έρωτα και το Χρυσό Μήλο, 1611, Χαλκογραφία © Rijksmuseum, Άμστερνταμ

Εντούτοις, ακόμη και ως μοιχαλίδα, η Αφροδίτη πετυχαίνει, με τρόπο παράδοξο, να είναι ταυτόχρονα γητεύτρα και ειρηνοποιός: με τα χάδια της αποδυναμώνει τον Άρη, ή μήπως, εξουδετερώνοντας την πολεμόχαρη φύση του, αναγκάζει τον πόλεμο να υποκύψει στη δύναμη του έρωτα; Στην έξοχη απόδοση του θέματος από τον Palma Giovane από την Εθνική Πινακοθήκη του Λονδίνου, η Αφροδίτη και ο Άρης, με τα πρόσωπά τους βυθισμένα στη σκιά, παρουσιάζονται πάνω στην έξαψη της στιγμής, καθώς το παράνομο ζευγάρι αγκαλιάζεται πάνω σε ξέστρωτα σεντόνια. Αντίθετα, στο έργο Άρης και Αφροδίτη του Nicolas Colombel της συλλογής Desmarest, το χαριτωμένο ζευγάρι των εραστών, αγκαλιάζεται διακριτικά, τρυφερά, υπό το βλέμμα των Ερώτων, μαρτυρώντας την κατευναστική δύναμη της αγάπης. Όταν η Αφροδίτη φιλά το χρυσωμένο στόμα του Ερμή, θεού της ευγλωττίας, και δασκάλου της ανθρωπότητας, ανυψώνει τον πνευματικό έρωτα πάνω από τον σωματικό πόθο, υμνώντας τη δύναμη του λόγου να συντηρεί την αγάπη. Αντίθετα, όταν απεικονίζεται μαζί με τη Δήμητρα και τον Βάκχο, όπως στο έργο από το Μουσείο Καλών Τεχνών της Lille, μας θυμίζει το περίφημο ρητό του Τερέντιου, πως «χωρίς φαγητό και ποτό, η Αφροδίτη παγώνει», αλλά και την γήινη δύναμη της τροφής και του κρασιού που θρέφουν την ερωτική επιθυμία. Παντού συναντούμε συμβολικά νοήματα: ο έρωτας υποτάσσει την ισχύ στην Αφροδίτη και τον Ήφαιστο ο έρωτας κατακτά τον πόλεμο στην Αφροδίτη και τον Άρη. Στην Αφροδίτη και τον Βάκχο κυριαρχεί η δύναμη της απόλαυσης να πυροδοτήσει τον έρωτα ή πάλι να ενσαρκώσει τη λαγνεία, όταν η κοιμωμένη Αφροδίτη γίνεται λεία στο βλέμμα των σατύρων.

Πολυπρόσωπη, και παράδοξη είναι η Αφροδίτη και στον ρόλο της μητέρας - στην ενότητα της έκθεσης που την πραγματεύεται σε αυτόν τον λιγότερο γνωστό της ρόλο. Άλλωστε, μέσα από τους διάφορους έρωτές της, η θεά γεννά παιδιά που ελάχιστα μοιάζουν μεταξύ τους -άλλα είναι καλοσυνάτα και άλλα επικίνδυνα- σημάδι ίσως κι αυτό της πολυσχιδούς προσωπικότητάς της. Είναι μητέρα θνητών αλλά και αθανάτων, της Αρμονίας, του Έρωτα και του Αντέρωτα, των ανώνυμων ερωτιδέων, του Ίμερου και του Ερμαφρόδιτου, της Τύχης, του Πόθου και του Ιάκχου, αλλά και των τρομερών Φόβου και Δείμου και του λάγνου Πρίαπου. Και ως προς τη συμπεριφορά της απέναντι στα παιδιά της όμως, η Αφροδίτη αποτελεί παράδοξο. Ως μητέρα του Αινεία, του εξασφαλίζει όπλα σφυρηλατημένα από τους Τιτάνες του Ηφαίστου για να υπερασπιστεί την Τροία (όπως στο έργο του Luigi Agricola) - μια πόλη που βρέθηκε σε κίνδυνο μόνο λόγω της παρέμβασης της θεάς. Ως μητέρα του Έρωτα, πάλι, άλλοτε τον αγκαλιάζει ως πρότυπο μητρικής αγάπης, άλλοτε τον παρηγορεί, και άλλοτε τον αφοπλίζει (όπως στο εξαιρετικό έργο του Serangeli από την συλλογή Ανδρέα Πίττα) τον επιπλήττει για τις σκανταλιές του, που ταλαιπωρούν θεούς κι ανθρώπους, ή συνωμοτεί μαζί του, χρησιμοποιώντας τα αιχμηρά βέλη του για τις δικές της σκευωρίες. Συχνά, παίρνει τον ρόλο της κακούργος, όπως όταν παρεμβαίνει στη σχέση του γιού της Έρωτα με τη θνητή Ψυχή. Μπορεί να είναι ταυτόχρονα στοργική και δεσποτική, όπως όταν πλήθος από ερωτιδείς, ως ανώνυμο τσούρμο, γίνονται μόνο ακόλουθοι της που της κομίζουν καθρέφτες και στεφάνια, υπηρετώντας ως αυλικοί, τη θεά του έρωτα.

Κατά πρότυπο του ΤΙΣΙΑΝΟΥ (π. 1488-1576), Κοιμωμένη Αφροδίτη, Λάδι σε μουσαμά © The Pittas Collection: Mythology

Όταν πάλι ανακατεύεται στις υποθέσεις των θνητών, συνήθως είναι ολέθρια. Χαρακτηριστική είναι η ιστορία της Κρίσεως του Πάρη. Εκεί, με την υπόσχεση της Ωραίας Ελένης, της ωραιότερης γυναίκας στον κόσμο, η Αφροδίτη κερδίζει το χρυσό μήλο, μα την ίδια στιγμή ενεργοποιεί τα γεγονότα που θα οδηγήσουν στην πτώση της Τροίας και στον πόλεμο που θα παρασύρει χιλιάδες στον αφανισμό. Στο έργο του Louis-Jean-Frangois Lagren6e, ο ζωγράφος αποδίδει τον θρίαμβο της θεάς, μέσα από το γοητευμένο βλέμμα του Πάρη, ενώ, ηττημένες, η Ήρα και η Αθηνά αποσύρονται ντροπιασμένες. Στην κομψή προσωπογραφία του Frangois de Troy από το Μουσείο του Λούβρου πάλι, το θέμα γίνεται ευκαιρία να υμνηθεί η ομορφιά της «καλλίστης» καλύπτοντας την σκοτεινότερη πτυχή της ιστορίας. Εκείνη την ζοφερή όψη της Αφροδίτης που ο Edward Burne-Jones παρουσιάζει τόσο εκφραστικά στη Venus Discordia της Whitworth Art Gallery: τη σκοτεινότερη πλευρά του έρωτα και των δεινών που αυτός μπορεί να φέρει.

Παραδόξως, και ίσως αναπάντεχα, ο έρωτας και ο φόβος συνυπάρχουν και στην αναδιήγηση ενός μύθου όπου η Αφροδίτη ήταν αρχικά καλοπροαίρετη δύναμη. Στην ιστορία του Κύπριου βασιλιά Πυγμαλίωνα που θέλει, κατά τον Οβίδιο, την Αφροδίτη να δίνει ζωή στο άγαλμα, στην Γαλάτεια, εισακούοντας τις προσευχές του δημιουργού/Πυγμαλίωνα. Μια ιστορία όμως που αλλάζει σημαντικά τον 19° αιώνα με την αναβίωση του ενδιαφέροντος για τον συγκεκριμένο θρύλο. Στο έργο Πυγμαλίων ο Γλύπτης του Robert Buchanan, του 1865, ο Πυγμαλίων αναφωνεί: «Κι εγώ ήμουν σαν κάποιος που / κοιτάζοντας την θεά με το φιδίσιο βλέμμα /αδυνατεί να τρέξει, αν και ξέρει πως το να κοιτάζεις, θάνατο σημαίνει. /Ω, στοιχείο! Το βάρος του έργου μου, της επιθυμίας μου / Του δέους μου / με έπνιξε / Και ο αέρας γύρω μου αναδεύτηκε / Όπως στροβιλίζει η θάλασσα γύρω από εκείνον που μέλλει να πνιγεί.» Και η Γαλάτεια όμως, το άγαλμα που γίνεται κορίτσι, μοιράζεται τον τρόμο αυτόν: «Κοντά της σύρθηκα ασάλευτη κι εκείνη, ώσπου η ανάσα μου/ζεστή, τον λαιμό της άγγιξε: [...] μια κραυγή/έσχισε τ' απαλά της χείλη, τα μάτια αστραφτερά/ διάπλατα σαν σφαίρες ασημένιες απ' τον τρόμο, και μου ξέφυγε/ με τα ξανθά μαλλιά να λάμπουν και τα χέρια να ανεμίζουν». Άλλες ιστορίες, με έναυσμα τον μύθο του Πυγμαλίωνα, ανταποκρίνονται σε παρόμοιους αγωνιώδεις προβληματισμούς του τέλους του 19ου αιώνα καθώς η ιστορία παίρνει νέα τροπή, εστιάζοντας στο γυναικείο γυμνό και την ένταση ανάμεσα στις αξιώσεις του αληθινού και του φαντασιακού σώματος. Στα Παραμύθια του Χόφμαν, ο ήρωας «χλωμός από τον τρόμο», αναφωνεί «Ο έρωτας μπορεί έναν τρελό να καταστρέψει - ανδρείκελο είναι αυτό, που για καιρό έχει λατρέψει!». Για τον (άνδρα) ζωγράφο, το θέμα είναι και μια ευκαιρία να εκφράσει τα δικά του, συχνά διφορούμενα συναισθήματα για τα μοντέλα του, τις γυναίκες που ενέπνευσαν την τέχνη του. Έτσι, η δύναμη (και ο ρόλος) του δημιουργού υποκαθιστά την παρέμβαση της θεάς, η Αφροδίτη όμως παραμένει παρούσα: στο έργο Πυγμαλίων και Γαλάτεια του Ernest Normand από την Πινακοθήκη Atkinson, το άγαλμα είναι εμπνευσμένο από την Αφροδίτη της Μήλου του Λούβρου, και η Αφροδίτη και η Γαλάτεια γίνονται, παραδόξως, ένα. Καθώς η Αφροδίτη μεταμορφώνεται, παίρνοντας το πραγματικό σώμα μιας γυναίκας, διατηρεί τη σαγήνη της, μα παραχωρεί τη ζωοδότρα δύναμή της στα χέρια του καλλιτέχνη.

Αν η αμφιλεγόμενη δύναμη της Αφροδίτης τονίζεται κυρίως στις άμεσες παρεμβάσεις της στον κόσμο των ανθρώπων, η περίεργη ισορροπία ανάμεσα στη δύναμη και την αδυναμία της προβάλλονται ιδιαίτερα στον περισσότερο γνωστό, και ίσως τραγικότερο δεσμό της με θνητό: το σμίξιμό της με τον Κύπριο πρίγκιπα Άδωνη. Όπως την διηγείται ο Όβίδιος, η ιστορία ξεκινά ως ένα αναπάντεχο γύρισμα της τύχης. Η Αφροδίτη τραυματίζεται κατά λάθος από ένα βέλος του γιου της, του Έρωτα, κι αγαπά έναν θνητό νέο, τον γιο του βασιλιά της Κύπρου. Καθώς ο νεαρός Άδωνης αποκρούει τις προτάσεις της ερωτοχτυπημένης Αφροδίτης, εκείνη που είναι μαθημένη να την κυνηγούν, γίνεται τώρα κυνηγός, και η τρανή θεό βρίσκεται να ικετεύει τον απρόθυμο εραστή της.

Η εικόνα του απρόθυμου Άδωνη, που αποκρούει την αγκαλιά της Αφροδίτης για να κινήσει στο κυνήγι που θα σημάνει τον χαμό του γοητεύει τους ζωγράφους - στο έργο του Van Thulden από τις Συλλογές της Λεβεντείου Πινακοθήκης τον βλέπουμε να απομακρύνεται από την αγκαλιά της, ενώ τα λαγωνικά του τον περιμένουν.



THEODOOR VAN THULDEN (1606-1669), Αφροδίτη και Άδωνης, Λάδι σε μουσαμά © Λεβέντειος Πινακοθήκη, Λευκωσία

Η σχέση αυτή ανατρέπει παράδοξα τους ρόλους των δύο φύλλων -με αφετηρία ίσως το περίφημο, και ευρέως γνωστό, έργο του Σαίξπηρ Αφροδίτη και Άδωνης- ενώ η αιματηρή κατάληξή της, δεν αφήνει καμία αμφιβολία για την θανάσιμη δύναμη της Αφροδίτης. Στην οπερατική σκηνή, ο John Blow περί το 1683, σε ένα από τα σημαντικότερα έργα της περιόδου, φέρνει την Αφροδίτη και τον Άδωνη να ενσαρκώνουν, μέσα από την μουσική, την συμφορά που συσφίγγει το δέσιμο των δύο εραστών, προτού τον καταλύσει για πάντα. Άλλα, μήπως για την τόσο τραγική αυτή κατάληξη ευθύνεται κυρίως η ίδια η θεά; Αν ο κάπρος αποτελεί ενσάρκωση του ζηλόφθονου Άρη, τότε η παράδοξη Αφροδίτη ορίζει τον αφανισμό του εραστή της. Και στίχοι του Σαίξπηρ, σκληροί με την θεά, την παρομοιάζουν με τον αγριόχοιρο - την παρουσιάζουν επικίνδυνη, αδηφάγα: «Αν τέτοια δόντια είχα κι εγώ, τ' ομολογώ/ πως με μανία φιλώντας τον, πρώτη εγώ να τον σκοτώσω θα έμελλε». Στο φόντο, ίσως όχι απρόσμενα, η Κύπρος παραμένει μια σιωπηλή σταθερά - η θεά, θρηνούσα, επιστρέφει στο νησί της για να κλάψει τον άκαιρο θάνατο του Άδωνη (όπως ακριβώς καλλωπίζεται στην Πάφο προτού κινήσει να πλανέψει τον Τρώα βοσκό της, τον Αγχίση, πατέρα του ήρωα Αινεία).

Η έκθεση παράλληλα πραγματεύεται την εικόνα της Αφροδίτης στον ρόλο της γυναίκας, και της γυναίκας στον ρόλο της Αφροδίτης. Η θεά στολίζεται ως γυναίκα σε σκηνές που την θέλουν, όπως το έργο κατά πρότυπο του Boucher, να κάθεται μπροστά στον καθρέφτη, ενώ παράλληλα, οι γυναίκες παραβάλλουν εαυτούς με το εξιδανικευμένο πρόσωπο της θεάς, εξού και την μορφή της συναντάμε συχνά σε αντικείμενα που συνδέονται με τον γυναικείο καλλωπισμό. Με την χαρακτηριστική διακοσμητική κοκεταρία του Ροκοκό, την συναντούμε κατά κόρον στις διακοσμητικές και εφαρμοσμένες τέχνες, με την φιγούρα της να στολίζει ιδίως αντικείμενα προορισμένα για γυναικεία χρήση, ως αναφορά στη γυναικεία σαγήνη - χαρακτηριστικές είναι οι πολύτιμες ταμπακιέρες και τα κατάκοσμα ρολόγια από τις συλλογές του Μουσείου του Λούβρου που παρουσιάζονται στην έκθεση. Παντού, η Αφροδίτη αποτελεί ενσάρκωση της θηλυκότητας, όπως όταν παρουσιάζεται στο κατεξοχήν γυναικείο αξεσουάρ, την βεντάλια -χαρακτηριστικά είναι τα εξαιρετικά δείγματα από το Μουσείο της Βεντάλιας του Greenwich. Έτσι απαθανατίζεται και σε κωμικούς στίχους του 18ου αιώνα, να παραδίδει τα εργαλεία της γυναικείας χάρης στις ομόλογές της.

Από την Αναγέννηση κι έπειτα αληθινές γυναίκες αποτέλεσαν μοντέλα για τις απεικονίσεις της Αφροδίτης στην τέχνη - όπως στο εξαιρετικό γυμνό του Carlo Cignani από το Βρετανικό Μουσείο. Αν όμως η Αφροδίτη αποτελεί το έναυσμα, αλλά και το πρόσχημα για την απεικόνιση του γυναικείου γυμνού, ταυτόχρονα, η κυριαρχία του γυμνού, συνοδεύεται από έμμονες συζητήσεις για τη γυναικεία ομορφιά στην αληθινή ζωή. Πλήθος πρακτικών εγχειριδίων γράφονται, και εικονογραφούνται, ειδικά για τις γυναίκες, με συμβουλές για το πώς να σμιλέψει κανείς ένα πραγματικό γυναικείο σώμα κατά το πρότυπο της Αφροδίτης - ενός ιδανικού μοιραία ανέφικτου. Στο πέρας της ιστορίας, η ιδέα της Αφροδίτης έπλασε τα γυναικεία σώματα κατ' εικόνα της, αλλά και το αντίθετο: οι καλλιτέχνες, στο όνομα της Αφροδίτης, κατασκεύασαν ένα υπόδειγμα του εξιδανικευμένου γυναικείου κορμιού.
Το ότι η Αφροδίτη έχει στο πέρασμα των αιώνων αποτελέσει για τους καλλιτέχνες μια απαράμιλλη ευκαιρία να επιδεικνύουν το γυναικείο σώμα είναι ίσως αυτονόητο. Όμως και εκεί εμπεριέχεται το στοιχείο του παράδοξου. Γιατί στον αρχαίο κόσμο, το να δει κανείς την θεά γυμνή, προμήνυε συμφορά για κάθε θνητό. Μόνο μέσα απ' την «αμφίεση» της τέχνης, που επέτρεπε να απολαύσει ο θεατής την σμιλευμένης μορφής της θέας αποδομένη στο μάρμαρο, μπορούσε κανείς (στον ρόλο του ηδονοβλεψία) να απολαύσει ατιμώρητα τα απαγορευμένα κάλλη της θεάς του έρωτα. Κι όμως, στο πέρασμα του χρόνου, το απαγορευμένο σώμα της Αφροδίτης μεταμορφώθηκε, μέσα από αιώνες δυτικής τέχνης στην πιο προσφιλή αφορμή για την απεικόνιση του γυναικείου γυμνού. Ωστόσο, η σχέση με τον θεατή, στον ρόλο του ως ηδονοβλεψία παραμένει. Το ζωγραφισμένο σώμα της Αφροδίτης μεταμορφώνεται σε πρότυπο: σε ιδανικό, σε κανόνα - ποθητό και συνάμα ανέφικτο. Όπως την βλέπουμε μέσα από το ανδρικό βλέμμα, ενσαρκώνει τον πόθο - μάλιστα, με τα μάτια της συχνά αποστραμμένα ή κλειστά, όταν απεικονίζεται κοιμωμένη, γίνεται παθητικός αποδέκτης αυτού ακριβώς του ανδρικού βλέμματος. Ευάλωτη, είναι διαθέσιμη στα περιπλανώμενα μάτια του κάθε περαστικού. Κοιμισμένη, εκτίθεται στο λάγνο βλέμμα των σατύρων, όπως και στο δικό μας - έτσι την βλέπουμε στο εξαιρετικό έργο κατά το πρότυπο του Τισιανού.

Διαχρονική, αλλά ταυτόχρονα παράδοξα μεταβαλλόμενη, η Αφροδίτη αλλάζει στο πέρασμα του χρόνου, ώστε να απηχεί και τις αντιλήψεις της κάθε εποχής για τη γυναίκα. Στον 19° αιώνα, για παράδειγμα, την βλέπουμε να ενσαρκώνει και πάλι τον ρόλο της μοιραίας γυναίκας, να γίνεται γοητευτική και επικίνδυνη, δίνοντας νέα υπόσταση σε ιστορίες όπως εκείνη του Tannhauser, όπου η Αφροδίτη εμφανίζεται ως ολέθρια ενσάρκωση της λαγνείας, την μορφή της βλέπουμε να κυριαρχεί στο έργο μνημειώδες έργο της Πινακοθήκης Atkinson.

Ο 19ος αιώνας είναι και αυτός που θα μας δώσει τις δύο «Αφροδίτες» του Renoir της Λεβεντείου Πινακοθήκης αλλά και το Γυμνό με Ανθισμένο Κλαδί του Gustave Courbet, ένα αριστούργημα που ταξιδεύει στην Κύπρο από το Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης. Ένα έργο που παρά την κλασική του πόζα εικονίζει ένα απρόσμενα γήινο μοντέλο, δοσμένο με την σάρκα μιας πραγματικής, κοπέλας. Απηχεί έτσι έναν κόσμο στον οποίον η Αφροδίτη, μοιάζει να αναδύεται από φουρτουνιασμένα νερά, όπου οι ζωγράφοι της «μοντέρνας ζωής» εγκαταλείπουν τη στιλπνή ακαδημαϊκή απόδοση μιας εξιδανικευμένης θεάς του έρωτα για να δημιουργήσουν στη θέση της μια «μοντέρνα» Αφροδίτη με σάρκα και οστά. Ο κάπως «αποστειρωμένος» ερωτισμός της θεάς Αφροδίτης, από την ασφαλή απόσταση που της προσδίδει η πορσελάνινη, ροδόχρωμη επιδερμίδας της και οι παραπομπές στην κλασσική αρχαιότητα αντιπαραβάλλεται βίαια, με την αληθινή απόδοση της σάρκας «πραγματικών» γυναικών, που η ωμή συγχρονικότητά τους τις καθιστούσε ακόμη πιο σοκαριστικές. Η γυμνή γυναικεία μορφή φέρνει το αστικό πρότυπο της έντιμης honnete femme απέναντι στην επιλήψιμη «άλλη». Απογυμνωμένη από την υψηλή μυθολογική κάλυψη της Αφροδίτης, που επέτρεπε στον (άντρα) θεατή να απολαμβάνει την ηδονή της γυμνής σάρκας υπό το πρόσχημα αρχαιοελληνικών αναφορών, τα τολμηρά αυτά γυμνά του Ρεαλισμού και του Ιμπρεσιονισμού απεικονίζουν ουσιαστικά τη γυμνή αλήθεια των σύγχρονων ερωτικών ηθών. Μετατρέποντας ξανά τον θεατή σε ηδονοβλεψία, ενσαρκώνουν μια άβολη πραγματικότητα: μια κοινωνία στην οποία η Αφροδίτη δεν είναι θεά αλλά το μοντέλο ή η ερωμένη του καλλιτέχνη, η εργαζόμενη κοπέλα, ράφτρα, καπελού ή πωλήτρια - και το φάσμα της ταλαντεύεται αβέβαια ανάμεσα στην ευυποληψία και τον σκιώδη κόσμο του demi-monde.

Αυτός είναι ο κόσμος της διαβόητης Νανάς του Ζολά - όπου η πρωταγωνίστρια ενσαρκώνει επί σκηνής τον ομώνυμο ρόλο της Ξανθής Αφροδίτης, μόνο για να μεταμορφωθεί στη χρυσόμυγα που αναδύεται από τον υπόκοσμο για να τραφεί από την κοινωνία: ζοφερό προμήνυμα της σκοτεινής Αφροδίτης, όπως θα αντικριζόταν μέσα από το βλέμμα των μοντερνιστών στις παραμονές του 20ου αιώνα. Εκεί που μια «άλλη» Αναδυόμενη Αφροδίτη της μοντέρνας ποίησης που ξεσκεπάζει τον πρωτόγονο φόβο που αποσιωπάται στη Θεογονία του Ησίοδου: τολμά να αποκαλύψει εκείνο το άγχος που υποβόσκει στην ίδια τη σύλληψη της θεάς που γεννιέται, παράδοξα, ανάμεσα στο πάθος για την ομορφιά και τον τρόμο του ευνουχισμού.

Αυτή η σκοτεινή πλευρά της Αφροδίτης απαθανατίστηκε από τον εξοχότερο ίσως των καταραμένων ποιητών - τον Αρθούρο Ρεμπώ, με τη βίαια «Αναδυόμενη Αφροδίτη» του 1870 - φιγούρα μαγνητική («ειδεχθώς ωραία») και συνάμα αποκρουστική. Μια άλλη πλευρά της ιστορίας που ανιχνεύεται τόσο στην ποίηση όσο και στη ζωγραφική είναι φορτωμένη με απόηχους του ιμπεριαλισμού και της αποικιοκρατίας: είναι η «Μαύρη Αφροδίτη», που παρουσιάζεται γοητευτική, επικίνδυνη και πλανεύτρα όπως στα Άνθη του Κακού του Baudelaire: η ύπαρξή της, μαρτυρία ενός κόσμου ανελέητης εκμετάλλευσης, αποδίδεται από τον Godfried Donkor στο πιο σύγχρονο έργο της έκθεσης. Ένα έργο που εικονίζει την Γέννηση της Αφροδίτης «αλλιώς» - εδώ η σάρκα κυριαρχεί για να απεικονίσει τις καταναγκαστικές σχέσεις που επέφερε η δουλεία, με θύμα την γυναίκα.

Αν είναι αυτή η σκοτεινή πλευρά της Αφροδίτης που απηχείται στα σκοτεινά οράματα της μοντέρνας ποίησης, η εικονογραφία της θεάς γενικότερα κυρίως ενσαρκώνει την θριαμβευτική δύναμη της Αφροδίτης, να διαφεντεύει θεούς κι ανθρώπους, και να τους οδηγεί, κατά βούληση, στην ευδοκία ή την καταστροφή. Μπορεί να είναι αυτή η έννοια της ισχύος, της δύναμης αυτής που αποτελεί την πιο χαρακτηριστική σταθερά στις εικόνες και τα κείμενα που εικονίζουν την Αφροδίτη ως παράδοξη, πολυπρόσωπη θεά. Η ίδια δύναμη επηρεάζει και το νησί της, τουλάχιστον μέσα απ' τα διάσημα λόγια του Pierre de Ronsard, Γάλλου ποιητή του 16ου αιώνα, που καλεί τη θεά να υπερασπιστεί την πατρίδα της σε ώρα ανάγκης, αντλώντας από τις γνώριμες πηγές που συνδέονται με εκείνη, αλλά βάζοντας τον Τούρκο εισβολέα στη θέση του Άρη, επικαιροποιώντας έτσι και αναβιώνοντας την εικόνα του έρωτα που υπερνικά τον πόλεμο. Όπως υπογραμμίζουν οι στίχοι του Ronsard, μπορεί η Αφροδίτη να είναι το πιο διαδεδομένο κλισέ της Κύπρου, μα καθώς το αποτυπώνει η «Δέηση στην Αφροδίτη» (και, αισίως, η έκθεση αυτή), είναι πάντα επίκαιρη, πάντα απρόβλεπτη και πάντα πολυπρόσωπη και παράδοξη.

Οι επιμελήτριες
Λουκία Λοΐζου Χατζηγαβριήλ - Διευθύντρια της Λεβεντείου Πινακοθήκης | Μυρτώ Χατζάκη - Επιμελήτρια της Συλλογής του Παρισιού