Τέχνη και γεωπολιτική

ΠΑΡΑΘΥΡΟ Δημοσιεύθηκε 15.2.2018

Στη νέα έκθεση του NiMAC [Δημοτικό Κέντρο Τεχνών Λευκωσίας, Συνεργασία: Ίδρυμα Πιερίδη] δέκα καλλιτέχνες από την Αλβανία, την Ελλάδα, την Τουρκία και την Κύπρο, μαζί με έναν Βρετανό καλλιτέχνη τουρκοκυπριακής καταγωγής, παρουσιάζουν βίντεο, φωτογραφίες και εγκαταστάσεις που απεικονίζουν αφηγήσεις και ποιητικά αποκυήματα φαντασίας, σε μια συλλογική εξέταση του τοπίου και της μνήμης, της αμνησίας και του εθνικισμού, της ταυτότητας και της αντίστασης, του κατακερματισμού και του εκτοπισμού, της αποξένωσης και της λαχτάρας για μέρη που ίσως δεν υπάρχουν. Μιλήσαμε με την επιμελήτρια της έκθεσης Cathryn Drake για το σκεπτικό πίσω από την έκθεση καθώς και για την καλλιτεχνική δραστηριότητα στην Κύπρο σήμερα.

Τι ενέπνευσε αυτή την έκθεση; Γιατί αυτή τη χρονική στιγμή;
Έχοντας ζήσει σε αυτή τη γεωγραφική περιοχή και μαθαίνοντας από πρώτο χέρι πως όλα αυτά τα πολιτισμικά διαφορετικά κράτη έθνη υπήρξαν τόσο στενά δεμένα και συνυφασμένα μεταξύ τους για τόσους αιώνες, αλλά την ίδια στιγμή έλαβαν σημαντικά μέτρα για να ξεχωρίσουν την κουλτούρα τους το κάθε ένα από το άλλο υπό όρους Ανατολής και Δύσης, μουσουλμανικής και χριστιανικής, συνειδητοποίησα ότι ήταν μια κατάσταση που είχε πολλά να κάνει με τα πιο επείγοντα ζητήματα του σήμερα - όχι μόνο εδώ, αλλά παντού.

Έρχομαι από τις Ηνωμένες Πολιτείες, ένα τεράστιο έδαφος που συνδέεται με μια κοινή γλώσσα και σε μεγάλο βαθμό με μια ενσωματωμένη κουλτούρα. Αυτό που με εντυπωσίασε περισσότερο είναι το κοινό χαρακτηριστικό πέρα από τα εθνικά σύνορα. Θυμάμαι να περιμένω να βγω από ένα πλοίο από την Ιταλία στην Αλβανία και να καταλαβαίνω τις ελληνικές λέξεις στη συνομιλία μιας οικογένειας, αλλά στη συνέχεια να συνειδητοποιώ ότι υπάρχει άλλη γλώσσα αναμεμειγμένη με πολύ φυσικό τρόπο. Μου είπαν ότι ήταν Αλβανοί πολίτες που ζούσαν κοντά στα σύνορα της Ελλάδας. Υπήρξε αυτή η μαζική έξοδος από την Αλβανία όχι μόνο νότια προς την Ελλάδα αλλά και προς την Ιταλία μετά την πτώση του κομουνισμού και τώρα η ροή αναστρέφεται καθώς Ιταλοί μετακινούνται στην Αλβανία για να πάρουν θέσεις εργασίας σε τηλεφωνικά κέντρα. Μπορώ να επικοινωνήσω πολύ εύκολα μιλώντας στα ιταλικά όταν ταξιδεύω εκεί.

Η ιδέα της εθνικής ταυτότητας γίνεται όλο και πιο προβληματική καθώς η Μέση Ανατολή εκρήγνυται και ο πληθυσμός της διασκορπίζεται για να μετοικίσει σε δυτικές χώρες, ενώ οι μεταναστευτικές πολιτικές γίνονται όλο και πιο αυστηρές. Έτσι, ένα άτομο που γεννήθηκε από Τούρκους γονείς στη Γερμανία είναι πραγματικός Γερμανός;

Από την άλλη, είδα το ντοκιμαντέρ "Σάντα Μαρίνα" της Μαρίνας Γιώτη, η οποία πήρε συνέντευξη από γυναίκες προγόνους της για την αναγκαστική μετανάστευσή τους στην Ελλάδα από τη Μικρά Ασία κατά τη διάρκεια της ανταλλαγής πληθυσμών, και αφηγήθηκαν το πόσο άσχημα αντιμετωπίστηκαν ως πρόσφυγες, έστω και αν είχαν το ίδιο πολιτιστικό υπόβαθρο και εθνικότητα.

Πώς επιλέξατε τους συμμετέχοντες καλλιτέχνες;
Η πρώτη έκθεση, που διοργανώθηκε από τo Ίδρυμα Ιζολιάτσια στο Κίεβο της Ουκρανίας, προέκυψε από μια συνάντηση με τον καλλιτέχνη Leonard Qylafi στο στούντιό του στα Τίρανα. Βρήκα τις ιδέες που πραγματεύεται στους πίνακες και στα βίντεό του διαφωτιστικές, ιδιαίτερα όσον αφορά τα συναισθήματά του σχετικά με την κομουνιστική ανατροφή του - ότι οι αναμνήσεις του μεγαλώνοντας κάτω από το καθεστώς ήταν πιο πολύ θετικές παρά αρνητικές, σε αντίθεση με την αντικομουνιστική προπαγάνδα με την οποία μεγάλωσα εγώ. Επίσης έμαθα ότι στη χώρα του δεν υπάρχει σχεδόν καμία υποδομή για τη σύγχρονη τέχνη - κάτι που εξηγεί το γεγονός ότι σχεδόν όλοι οι γνωστοί Αλβανοί καλλιτέχνες ζουν είτε στην Ιταλία είτε στη Γερμανία. Έτσι, αν και δεν ήμουν επιμελήτρια, σκέφτηκα ότι το έργο του άξιζε να βγει προς τα έξω.

Τότε το Ίδρυμα Ιζολιάτσια ενδιαφέρθηκε να κάνει μια έκθεση πάνω σε ένα ευρύτερο θέμα, με τον περιορισμό ότι δεν θα μπορούσαν να εισαχθούν έργα στη χώρα καθώς θεωρείται ότι βρίσκεται σε εμπόλεμη κατάσταση. Έτσι, η προφανής επιλογή ήταν το βίντεο, καθώς και φωτογραφίες που θα μπορούσαν να εκτυπωθούν ή οτιδήποτε άλλο θα μπορούσε να παραχθεί εκεί, όπως η εγκατάσταση του Πέτρου Ευσταθιάδη, η οποία προέκυψε από την επίσκεψή μας σε μια τεράστια, φανταστική αγορά την πρώτη μας μέρα στην πόλη.

Έτσι άρχισα να ρωτάω και να ψάχνω για καλλιτέχνες που επικεντρώνονταν σε βίντεο και η αντιπρόσωπος του Πέτρου Ευσταθιάδη, Χριστίνα Ανδρουλιδάκη, μου είπε ότι έκανε αυτά τα βίντεο που δεν είχε δείξει ποτέ. Όταν τα είδα τρελάθηκα - δεν εξέφραζαν τίποτα θεματικό, αλλά υπήρχε μέσα τους κάτι οικουμενικά ανθρώπινο και χιουμοριστικό και ταυτόχρονα αρκετά συγκεκριμένο σε έναν τόπο. Η επιλογή του Αλί Καζμά ήταν φυσική: έχει έντονο μάτι για λεπτομέρειες και οι ταινίες του εκφράζουν πάρα πολλά για την ανθρώπινη κατάσταση με μια οικονομία μέσων.

Πιστεύω στον νόμο της έλξης, με την έννοια ότι γενικά βρίσκω ότι όταν ψάχνεις για κάτι, ακόμα κι αν δεν ξέρεις τι ακριβώς είναι, εμφανίζεται στον δρόμο σου. Είναι οι συνομιλίες με τους καλλιτέχνες που ανακαλύπτεις στην πορεία, που οδηγούν στη σταδιακή εξέλιξη της έκθεσης σε ένα δυνητικά εκπληκτικό σύνολο. Αυτός ο αλχημικός μετασχηματισμός απαιτεί πίστη στη διαδικασία ανταλλαγής.

Κάθε δημιουργικό έργο είναι ένα ταξίδι ανακάλυψης και η διαδικασία αποτελεί βασικό μέρος του τελικού προϊόντος ως συνεκτική έκφραση αφηρημένων εννοιών που είναι σε μεγάλο βαθμό απροσδιόριστες. Αυτό είναι σημαντικό να το θυμάται κανείς, γιατί ο κίνδυνος είναι να τεθεί ένα θέμα και να επιλεχθούν έργα που είναι είτε πολύ κυριολεκτικά είτε απλοϊκά. Η ομορφιά της εικαστικής τέχνης είναι ότι μπορεί να διεγείρει αισθήσεις, να μεταδώσει και να δημιουργήσει συναισθήματα που δεν μπορούν να μεταφέρουν οι λέξεις μιας πρότασης.

Πώς βρεθήκατε να δουλεύετε με καλλιτέχνες στην Κύπρο; Γιατί σας ενδιαφέρει η επιμέλεια μιας έκθεσης εδώ;
Η Κύπρος είναι ένα προφανές πλαίσιο για τα θέματα που αντιμετωπίζονται στην έκθεση και, όπως συνέβη με τόσα πολλά άλλα πράγματα στη ζωή μου, η γνωριμία μου με τον διευθυντή του NiMAC Γιάννη Τουμαζή ήταν απόλυτα ευτυχής. Οι εκθέσεις που παρουσιάζει στο Κέντρο Τεχνών πολύ συχνά ασχολούνται με παρόμοια θέματα και αυτό ήταν ένα σημείο εκκίνησης για την εξερεύνηση των Κυπρίων καλλιτεχνών. Αργότερα επισκέφθηκα το Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης Point, όπου η Αντρέ Ζιβανάρη προωθεί την καριέρα πολλών Κυπρίων καλλιτεχνών και δημιουργεί έναν διάλογο με τη διεθνή σκηνή. Δεν είναι εύκολο να βρεθείς ξαφνικά σε ένα μέρος και να καταλάβεις αμέσως τι συμβαίνει και ήμουν αρκετά τυχερή που με προσκάλεσαν για να δω την πρόσφατη έκθεση νέων καλλιτεχνών "Modus Operandi 17" που διοργάνωσε το Φυτώριο, που ήταν το σημείο εκκίνησης στο να ανακαλύψω πάνω σε τι δουλεύουν καλλιτέχνες στην Κύπρο αυτή τη στιγμή. Ο Κυριάκος Σπύρου πήρε μερικούς από εμάς σε μια περιοδεία σε στούντιο καλλιτεχνών στη Λεμεσό, όπου γνώρισα τον Άδωνη Αρχοντίδη και η Μαρία Στάθη γενναιόδωρα διευκόλυνε τις συναντήσεις μου με άλλους τρεις καλλιτέχνες, οι οποίοι κατέληξαν να συμμετέχουν στην έκθεση, τους Σάββα Χριστοδουλίδη, Βίκυ Περικλέους και Ελένη Φύλα.

Αυτό που θεωρώ το πιο ενδιαφέρον σχετικά με την Κύπρο είναι ότι υπάρχει τόση διαφορετικότητα, αλλά και τόση και ομοιότητα στα όρια μιας τόσο μικρής περιοχής. Και ότι οι άνθρωποι από τις δύο διαφορετικές κουλτούρες νιώθουν δεμένοι μεταξύ τους - βρίσκονται άλλωστε στην ίδια κατάσταση, αφού πολλοί από αυτούς είχαν εκδιωχθεί από τα σπίτια τους. Αυτό που τους χωρίζει περισσότερο είναι κυριολεκτικά τα φυσικά σύνορα, εμποδίζοντας τους κοινούς θεσμούς και επομένως τους αγωγούς επικοινωνίας. Ήταν πολύ ενθαρρυντικό να δούμε τα τεράστια πλήθη των Τουρκοκυπρίων που διαδήλωσαν πρόσφατα κατά της κατάργησης της ελευθερίας του λόγου από το καθεστώς του Ερντογάν.

Στο κείμενό σας για την έκθεση θέτετε το ερώτημα: "Η σύγκρουση προκαλεί τον σχηματισμό των συνόρων ή το αντίστροφο;". Έχετε απάντηση σε αυτή την ερώτηση;
Βεβαίως πρόκειται για ρητορική ερώτηση και η απάντηση είναι ότι πιθανότατα λειτουργεί και με τους δύο τρόπους. Συχνά φαίνεται ότι τα σύνορα καθορίζονται με σκοπό τη δημιουργία συγκρούσεων, τη διαίρεση των πληθυσμών εννοιολογικά ώστε να υπάρχει έλεγχος επί των πόρων και των εδαφών. Μέρος αυτού του ελέγχου είναι το να εξαναγκάζονται ομάδες ανθρώπων να πιστεύουν σε μια συγκεκριμένη θρησκεία, να μιλούν μια συγκεκριμένη γλώσσα ή να ταυτίζονται με μια συγκεκριμένη πολιτιστική αφήγηση και πατρίδα. Πρόκειται για ένα θέμα που αξίζει να διερευνηθεί ακόμη κι αν είναι μόνο για την κατανόηση της δυναμικής των γεωπολιτικών πολιτικών και της επίδρασής τους στη συλλογική ψυχολογία των πληθυσμών.

Πώς θα επηρεάσει ο σχεδιασμός της έκθεσης τον τρόπο με τον οποίο ο θεατής αντιλαμβάνεται έκαστο έργο;
Ελπίζω ότι οι επισκέπτες θα βρεθούν βυθισμένοι στα έργα τέχνης καθώς θα περιηγούνται οργανικά μέσα σε χώρους πλημμυρισμένους από εφήμερες κινούμενες εικόνες μέσω φυσικών και φωνητικών εγκαταστάσεων με την αίσθηση θεατρικών σκηνικών, ενώ θα βιώνουν τις διάφορες αισθήσεις και κόσμους συνολικά, φέρνοντας στον νου άπειρες συνδεδεμένες πραγματικότητες.

Τον περασμένο Μάρτιο γράψατε ένα άρθρο στο Artnet για την εικαστική σκηνή στην Κύπρο, με τίτλο "Why Cyprus Is Europe's Most Exciting Art Hub Right Now". Εξακολουθείτε να τη θεωρείτε ζωντανή, δεδομένου ότι οι περισσότεροι από τους χώρους που αναφέρατε στο άρθρο έχουν πλέον κλείσει ή δεν είναι ενεργοί σε τακτική βάση;
Η καλλιτεχνική σκηνή εδώ είναι απίστευτα ζωντανή, λαμβάνοντας υπόψη το μικρό μέγεθος της χώρας. Στην πραγματικότητα είναι στη φύση των χώρων που διαχειρίζονται οι ίδιοι οι καλλιτέχνες (artist-run spaces) να έχουν ενσωματωμένη μια βαθμιαία έκλειψη: είναι συνήθως πειραματικοί και περιπλανώμενοι, καταλαμβάνοντας συχνά προσωρινά διαθέσιμους φυσικούς χώρους. Επίσης, η παραγωγή συναρπαστικής τέχνης και ακόμη και εκθέσεων συχνά σχετίζεται αντιστρόφως με τον αριθμό των εμπορικών χώρων σε ένα μέρος. Για παράδειγμα, θεωρώ ότι η Νάπολη είναι η πιο ενδιαφέρουσα πόλη για τη σύγχρονη τέχνη στην Ιταλία, παρά το γεγονός ότι πολλές από τις γκαλερί της έχουν μετακινηθεί βόρεια στο Μιλάνο, όπου πραγματοποιείται το μεγαλύτερο μέρος της εμπορικής δραστηριότητας. Ωστόσο, έχει πραγματικά ενεργά ιδρύματα που χρηματοδοτούνται από φανταστικούς συλλέκτες που διατηρούν εντυπωσιακό όγκο δραστηριότητας και παραγωγής.

Οι λόγοι για τους οποίους χώροι που διαχειρίζονται καλλιτέχνες έχουν σταματήσει πρόσφατα τη λειτουργία τους ή δραστηριότητά τους έχει επιβραδυνθεί στην Κύπρο έγκεινται κυρίως στο γεγονός ότι οι καλλιτέχνες που τους διευθύνουν έχουν προχωρήσει σε άλλες ευκαιρίες, οι οποίες προέκυψαν πιθανότατα από την έντονη δέσμευσή τους σε αυτούς τους χώρους και από δραστηριότητες οι οποίες προήλθαν έπειτα από δική τους πρωτοβουλία, ή στο γεγονός ότι έχουν αποφασίσει να αφιερώσουν χρόνο για να αναπτύξουν τη δουλειά τους. Η Μαρίνα Ξενοφώντος από τους Νεωτερισμούς Τουμάζου είναι σε residency στο Rijksakademie και, ενώ ο χώρος έχει κλείσει, η κολεκτίβα εξακολουθεί να υπάρχει και εργάζεται επί του παρόντος σε ένα βιβλίο. Ο Πήτερ Εραμιάν, του Θκιο Ππαλιές, είναι σήμερα σε residency στο Ashkal Alwan της Βηρυτού και μετά την επιστροφή του ο Στέλιoς Καλλινίκου, ο συνεργάτης του στον χώρο, θα πάει σε residency στο Kunstlerhaus Bethanien, στο Βερολίνο. Ο χώρος Volks δεν προοριζόταν ποτέ για να είναι μόνιμος, καθώς καταλάμβανε έναν χώρο πρώην γκαράζ που ήταν σε μια ενδιάμεση κατάσταση.

Η αλήθεια είναι ότι ανοίγουν περισσότεροι νέοι χώροι καλλιτεχνών: ο καλλιτέχνης Χριστόδουλος Παναγιώτου μόλις άνοιξε το The Island στη Λεμεσό και τον Μάρτιο ο Φάνος Κυριάκου και η Ναταλί Γιαξή θα ξεκινήσουν το Party Contemporary, η Ραΐσσα Αγγελή και η Νάγια Σάββα θα ανοίξουν το Drive Drive, και τα δύο στη Λευκωσία. Ο Τάσος Στυλιανού θα ανοίξει ακόμα έναν χώρο στη Λεμεσό.

Στην έκθεση συμμετέχουν οι καλλιτέχνες Άδωνης Αρχοντίδης, Πέτρος Ευσταθιάδης, Mustafa Hulusi, Ali Kazma, Βίκυ Περικλέους, Leonard Qylafi, Έφη Σαββίδη, Στέφανος Τσιβόπουλος, Ελένη Φύλα και Σάββας Χριστοδουλίδης

+ Η έκθεση "Η Παρουσία της Απουσίας ή η Θεωρία της Καταστροφής" εγκαινιάζεται στις 16 Φεβρουαρίου στις 8 μ.μ. στο Nimac ([Δημοτικό Κέντρο Τεχνών Λευκωσίας, Συνεργασία: Ίδρυμα Πιερίδη]. Θα διαρκέσει μέχρι τις 14 Απριλίου 2018. Ωράριο λειτουργίας, Τρίτη-Σάββατο 10 π.μ.-9 μ.μ.