Πριν από μερικές εκδόσεις, σε αυτές τις σελίδες, φιλοξενήσαμε μια συνέντευξη της διευθύντριας της Λεβέντειου Πινακοθήκης, Λουκίας Λοΐζου Χατζηγαβριήλ, που μετέφερε τη φράση ενός μουσειολόγου: «Τα μουσεία είναι ό,τι πιο βέβαιο σε καιρούς αβέβαιους». Η 18η Μαΐου έχει οριστεί ως Διεθνής Ημέρα Μουσείων και είθισται να γιορτάζεται με εκδηλώσεις και δραστηριότητες στα μουσεία όλου του κόσμου. Η φετινή χρονιά αποτελεί εξαίρεση, καθώς τα περισσότερα μουσεία εξακολουθούν να παραμένουν κλειστά λόγω των περιοριστικών μέτρων για την αντιμετώπιση της πανδημίας του κορωνοϊού. Γι' αυτό και στη συντριπτική τους πλειοψηφία τα μουσεία μεταφέρουν τους εορτασμούς τους ψηφιακά, στο διαδίκτυο και τα μέσα κοινωνικής τους δικτύωσης.

Είθισται κάθε χρονιά να ορίζεται ένα θέμα βάσει του οποίου τα μουσεία καλούνται να «χτίσουν» τις δράσεις τους για αυτή την μέρα. Θέμα του φετινού εορτασμού είναι «Μουσεία για την Ισότητα: Ποικιλομορφία και Κοινωνική Συνοχή» και μέσα από αυτό δίνεται έμφαση στην κοινωνική αξία των μουσείων και στον ρόλο τους ως σημεία σύνδεσης των ανθρώπων.

Κοινωνική συνοχή

«Δεν υπάρχει στιγμή καλύτερη από την παρούσα για να αποδείξουν τα μουσεία ότι μπορούν να συμβάλλουν στις πολιτικές, κοινωνικές και πολιτιστικές πραγματικότητες της σύγχρονης κοινωνίας.»

Αρκετά μουσεία στην Κύπρο επέδειξαν αφενός δυνατότητες ευελιξίας, αφετέρου προθυμία προσαρμογής στα δεδομένα της πανδημίας όπως διαμορφώθηκαν για όλα τα μουσεία του κόσμου όλο αυτό το διάστημα. Το Δημοτικό Κέντρο Τεχνών Λευκωσίας, η Λεβέντειος Πινακοθήκη, το Πολιτιστικό Ίδρυμα της Τράπεζας Κύπρου με τα δύο μουσεία του, το Κέντρο Εικαστικών Τεχνών και Έρευνας [CVAR], το Μουσείο Παραμυθιού, το Κυπριακό Μουσείο έκαναν και συνεχίζουν να κάνουν αναρτήσεις ή/και διαδικτυακές δράσεις μέσα από τις οποίες καλούν το κοινό να συμμετέχει, κρατώντας το απασχολημένο και υποστηρίζοντας το #ΜένουμεΣπίτι.



Αν ένα μουσείο ξεχώρισε, ωστόσο, και κατάφερε αυτές τις μέρες «του κορωνοϊού» να αποκαλύψει την κοινωνική του αξία και να αποτελέσει σημείο σύνδεσης των ανθρώπων, είναι το Μουσείο Παραμυθιού. Που μέσα από μια μαραθώνια διαδικτυακή δράση αφήγησης παραμυθιών δύο φορές τη μέρα για όλο αυτό το διάστημα του #ΜένουμεΣπίτι, κατάφερε να κερδίσει κοινό όχι μόνο από την Κύπρο αλλά από όλο τον κόσμο, με έναν τόσο απλό τρόπο: διαβάζοντας παραμύθια. Εμμέσως πλην σαφώς, το Μουσείο Παραμυθιού επιβεβαίωσε -ως αδιαπραγμάτευτη- την πίστη του στο μοναδικό έκθεμά του, τα παραμύθια που, εν τέλει, αποτελούν πράγματι ισχυρό συνεκτικό στοιχείο ιδιαίτερα για τα παιδιά.

Σαφώς μπορεί να ασκηθεί κριτική στο Μουσείο για την απολιτίκ στάση του μέσα από την επιλογή των «αφηγητών» του κάθε φορά (και δεν αναφέρομαι στους πολιτικούς που συμμετείχαν), αυτό ωστόσο δεν αφαιρεί από την επίτευξη του στόχου: να φέρει μαζί ένα μεγάλο, πολυποίκιλο κοινό, από όποιο κοινωνικοοικονομικό υπόβαθρο κι αν προερχόταν.



Πολιτιστική ποικιλομορφία

«Μέσα από τις συλλογές τους, τις εκθέσεις, τις ποικίλες εκπαιδευτικές και πολιτιστικές δραστηριότητες που οργανώνουν, αλλά και τις καινοτόμες πρωτοβουλίες που αναλαμβάνουν, τα μουσεία προβάλλουν την κοινωνική και πολιτιστική ποικιλομορφία και δημιουργούν εργαλεία υποστήριξης για την αντιμετώπιση προκαταλήψεων και την επίλυση κοινωνικών προβλημάτων.»

Κάνουν τα κυπριακά μουσεία όλα αυτά τα πράγματα;

Μάλλον όχι.

Κάθε χρόνο, με αφορμή τη διαφορετική θεματολογία του ICOM για τη Διεθνή Μέρα Μουσείων, καταλήγουμε στη δυσάρεστη διαπίστωση ότι τα μουσεία στη χώρα μας αδυνατούν να παρουσιάσουν τη λοξή ματιά στην κυπριακή ιστορία.

Με κλειστά τα μουσεία για αυτή τη χρονιά (ως ημερομηνία για το άνοιγμά τους έχει οριστεί η 1η Ιουνίου), η φετινή θεματολογία αποτελεί μια χαμένη ευκαιρία για τα μουσεία στην Κύπρo. Από την άλλη, ποια από αυτά θα μπορούσαν να ανταποκριθούν στους στόχους της; Ποια παρουσιάζουν την ποικιλομορφία των κοινοτήτων που συναποτελούν τη σύγχρονη κυπριακή κοινωνία; Ποια είναι τα ίδια στη σύστασή τους ποικιλόμορφα (οι συλλογές τους, οι άνθρωποι που εργάζονται σ' αυτά, οι δράσεις τους); Ποια παρέχουν εργαλεία για να ξεπεράσουμε τις προκαταλήψεις; Ποια δεν είναι μονοδιάστατα; Ποιο μουσείο στην ελληνοκυπριακή κοινότητα μπορεί να «μιλήσει» σε επισκέπτες που δεν είναι Ελληνοκύπριοι; Ποιο μουσείο τιμά την ισότητα των φύλων και του σεξουαλικού προσανατολισμού;



Η χρονιά του Χατζηγεωργάκη

Με το έμπα του 2020, έσκασε μύτη η είδηση ότι ο Αρχιεπίσκοπος Κύπρου διεκδικεί την Οικία Χατζηγεωργάκη Κορνέσιου. Για τουλάχιστον ένα δεκαπενθήμερο, στη δημόσια κυπριακή σφαίρα υπήρχαν συζητήσεις για ένα μουσείο όπως... δεν ξανάγιναν.

Η Οικία Χατζηγεωργάκη Κορνέσιου είναι ένα ιδιαίτερα αγαπητό μουσείο. Δεν υπάρχει καταγεγραμμένη έρευνα αλλά η προφορική μαρτυρία λέει ότι οι μαθητές των σχολείων το χαίρονται περισσότερο από κάθε άλλο μουσείο στη χώρα.

Είναι, όμως, σημαντικό και για έναν άλλο λόγο: είναι το μοναδικό στην ελληνοκυπριακή κοινότητα που μιλά για την οθωμανική περίοδο στο νησί. Όχι μόνο αυτό αλλά τα τελευταία χρόνια -και είναι προς τιμή του Τμήματος Αρχαιοτήτων- πραγματοποιούνται σε αυτό το μουσείο δράσεις που αποκαλύπτουν «κρυφές» ή έστω άγνωστες ή λιγότερο φωτισμένες πλευρές της ιστορίας μας. Σιγά σιγά γινόμαστε υποψιασμένοι για την κυριαρχία του Χατζηγεωργάκη, τα πλούτη του δεν είναι πια τόσο εντυπωσιακά γιατί μαθαίνουμε ότι προήλθαν από φόρους που γονάτιζαν τους ήδη φτωχούς χωρικούς.

Επομένως, η Οικία Χατζηγεωργάκη Κορνέσιου είναι ένα μουσείο που θα τιμούσε δεόντως έναν από τους στόχους της φετινής Διεθνούς Μέρας, καθώς μέσα από τα εκθέματα και τις ιστορίες που αφηγείται, φωτίζει νέες οπτικές και προσεγγίσεις και παρέχει εργαλεία για την αναγνώριση και την υπέρβαση των προκαταλήψεων.

Από τις αρχές Ιανουαρίου, άραγε τι μέτρα λήφθηκαν για τη θεσμική θωράκιση της Οικίας Χατζηγεωργάκη Κορνέσιου; Και με αυτήν ως αφορμή, τι μέτρα λήφθηκαν για τη θεσμική κατοχύρωση / προστασία όλων των μουσείων; Τι σκέψεις έγιναν για τη λειτουργία τους με όρους σύγχρονους; Αφήνονται να λειτουργήσουν με όρους σύγχρονους; Ιδιαίτερα τα κρατικά, τους παρέχεται η δυνατότητα εξέλιξης;

Μάλλον όχι.

Ωστόσο, και μονοδιάστατο να είναι ένα μουσείο, αρκεί η ελάχιστη εξασφάλιση εργαλείων αμφισβήτησης για να το κάνει ενδιαφέρον. Αυτό επιτυγχάνεται, ίσως, μέσα από εκπαιδευτικά προγράμματα. «Το Μουσείο είναι Σχολείο» διατείνεται ένα έργο του Luis Camnitzer πάνω στην πρόσοψη του Solomon R. Guggenheim Museum της Νέας Υόρκης.

Τα μουσεία είναι, παρ' όλα τα τρωτά τους, πολύτιμοι φορείς γνώσεων. Και τοποθετήσεις όπως «Εν μέσω πανδημίας αγοράσαμε μουσείο» δεν τα τιμούν. Ούτε βοηθούν.