Συνέντευξη στον Γιώργο Κακούρη

Κάποτε η Ευρώπη μάς θυμίζει τον ρόλο που μπορεί να παίξει ως, αν μη τι άλλο, ηθικός φάρος για τις γειτονικές της χώρες, παρά τις σκιές που δημιουργούν τα επαναλαμβανόμενα λάθη της και οι αμαρτίες στο εσωτερικό της. Στις 12 Δεκεμβρίου, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο παρέδωσε σε δύο άδειες καρέκλες το βραβείο Ζαχάρωφ για την ελευθερία της σκέψης, το οποίο χρωστά το όνομά του στον Σοβιετικό πυρηνικό φυσικό και υπερασπιστή των ανθρωπίνων δικαιωμάτων Αντρέι Ζαχάρωφ.

Οι καρέκλες άνηκαν στον Ιρανό σκηνοθέτη Τζαφάρ Παναχί, ο οποίος τελεί υπό κατ΄ οίκον περιορισμό και την δικηγόρο υπεράσπισης αρκετών αντικαθεστωτικών διαδηλωτών, Νασρίν Σοτούντεχ, η οποία πλήρωσε την εξάσκηση του επαγγέλματός της με φυλάκιση έξι ετών. Για να παραλάβουν το βραβείο, οι δύο βραβευθέντες όρισαν πέντε προσωπικότητες, μεταξύ των οποίων ο σκηνοθέτης Κώστας Γαβράς και η νομπελίστρια δικαστικός Σίριν Εμπάντι, οι οποίοι και διάβασαν τα μηνύματά τους ενώπιον της ολομέλειας του Ευρωκοινοβουλίου που καταχειροκρότησε τους Παναχί και Σοτούντεχ.

Ήταν μια κίνηση θετική εκ μέρους του Ευρωκοινοβουλίου, που φιλοδοξεί να αναδείξει το Ζαχάρωφ σε βραβείο που θα αντιπροσωπεύει όλη την ΕΕ. Όμως, η συχνά απούσα Ευρώπη, σηκώνει πολλή κριτική, όπως εξήγησε στο "Π" παραστατικά και με καθαρή σκέψη ο Κώστας Γαβράς.

Αρκούν συμβολικές κινήσεις όπως αυτή της απονομής του Βραβείου Ζαχάρωφ για να αλλάξουν τα πράγματα στο Ιράν;Υπάρχει η γνώμη πως με τις κυρώσεις πλήττεται περισσότερο ο λαός παρά η κυβέρνηση της χώρας. Σίγουρα πρόκειται για συμβολική κίνηση, η οποία όμως έχει μεγάλο βάθος κατά τη γνώμη μου. Το ότι το Κοινοβούλιο της Ευρώπης των 27 έδωσε αυτό το βραβείο, ήταν κατά κάποιο τρόπο ένα σκαμπίλι στην κυβέρνηση του Ιράν. Του λένε πως αυτό που κάνετε είναι άδικο, είναι απαράδεκτο. Φυσικά αυτό διαρκεί για τρεις ημέρες, μια εβδομάδα, ένα μήνα. Εκεί που μπορεί να βοηθήσει, είναι να δώσει σε όλους τους ευρωβουλευτές να καταλάβουν πως κάτι συμβαίνει στο Ιράν, το οποίο είναι πολύ αρνητικό και πως πρέπει να συνεχίσουν, να πάρουν αποφάσεις πολύ πιο δυνατές, πολύ πιο αποτελεσματικές.
Αν και δεν έχω τις λύσεις, μου φαίνεται πως μια απαραίτητη πρώτη κίνηση θα ήταν να ελευθερώσουν τους πολιτικούς κρατούμενους γιατί σήμερα, για παράδειγμα, ένας δικηγόρος που αντιπροσώπευε έναν φυλακισμένο καταδικάστηκε σε δεκατρία χρόνια φυλάκιση - ποινή που παίρνει κάποιος όταν έχει σκοτώσει!

Με το βραβείο τιμήθηκαν οι Παναχί και Σοτούντεχ επειδή τόλμησαν να πουν πως κάτι πρέπει να αλλάξει στη χώρα τους όσον αφορά τα ανθρώπινα δικαιώματα. Θα μπορούσε κάποιος να πει πως υπάρχει μια κάποια αντιστοιχία με την Ευρώπη, όπου τα ανθρώπινα δικαιώματα παραμελούνται έμμεσα καθώς ο κόσμος οδηγείται στη φτώχεια;
Δεν θα μπορούσε απλά, πρέπει να το πει! Για να έρθουμε σε κάτι που μας αφορά εμάς τους Έλληνες, πρέπει να πούμε πως αν και φυσικά αυτό που έγινε στην Ελλάδα ήταν ένα μεγάλο λάθος των Ελλήνων πολιτικών, ήταν συγχρόνως και μεγάλο λάθος της ΕΕ. Ήξεραν πως το δάνειο ολοένα μεγάλωνε και δεν έκαναν τίποτα.

Αν όμως ο στόχος της αλλαγής είναι καθαρός σε χώρες όπως το Ιράν, τι γίνεται σε χώρες δυτικές όπου κατ' όνομα τουλάχιστον υπάρχει ελευθερία του λόγου;
Είναι εκεί που ζούμε την κωμωδία της δημοκρατίας. Μιλάμε για δημοκρατία αλλά στο παρασκήνιο παίρνονται τεράστιες αρνητικές αποφάσεις. Εδώ φυσικά μιλάμε για ένα ζήτημα ακόμα πιο δύσκολο καθώς αφορά την Ευρώπη, την κάθε χώρα και τους λαούς τους. Επίσης, το ότι ψηφίζουμε ακόμα τους ίδιους αρνητικούς πολιτικούς, είναι ευθύνη του λαού. Αλλά και η ευθύνη της Ευρώπης βρίσκεται στο ότι η Ένωση δέχεται χώρες όχι πλήρως δημοκρατικές. Στην Ουγγαρία, για παράδειγμα, δεν υπάρχει η ελευθερία των ΜΜΕ. Στην Ελλάδα, η δημοκρατία λειτουργούσε λανθασμένα επί χρόνια, όπως για παράδειγμα στις πελατειακές σχέσεις. Η Ευρώπη μπορούσε να επιμένει να αλλάξουν τα πράγματα στη χώρα αλλά δεν το έκανε. Θέλω να πω πως αυτόν τον ρόλο, η Ευρώπη δυστυχώς δεν τον παίζει και δεν μιλάω μόνο για αυτά τα δύο κράτη. Και η Ευρώπη θα μπορούσε παράλληλα να κάνει παρεμβάσεις στο εξωτερικό, αλλά να βάλει τάξη και στο "σπίτι" της.

Ο Παναχί προκάλεσε το καθεστώς δείχνοντας την πραγματικότητα πέρα από την κρατική προπαγάνδα. Πώς μπορεί αντίστοιχα ο κινηματογράφος στη Δύση να προκαλέσει καθεστώτα και κατεστημένα;
Αυτό που κάνει ο Παναχί είναι να δείχνει τη ζωή όπως είναι. Δείχνει τη ζωή των παιδιών, τη ζωή των ανθρώπων, τη ζωή των γυναικών και τους περιορισμούς που αντιμετωπίζουν - τίποτα περισσότερο, χωρίς ανοικτή κριτική, απλά με την πραγματικότητα. Κι αυτό αποτελεί μια τρομερή κριτική. Η τέχνη γενικά και ο κινηματογράφος ειδικότερα, γιατί είναι ένα μέσο πολύ λαϊκό και το οποίο πολύ εύκολα ταξιδεύει. Ο ρόλος του δεν είναι να αλλάξει την κοινωνία αλλά να δείξει πώς είναι η κοινωνία. Κι ύστερα οι άνθρωποι είναι που αποφασίζουν αν θέλουν να την αλλάξουν ή όχι.
 

Στη νέα σας ταινία, "Το Κεφάλαιο", ασχολείστε με την Ευρώπη και την οικονομία. Τα όσα συμβαίνουν όμως δεν είναι πράγματα που τα γνωρίζει ήδη ο κόσμος;
Νομίζετε πως τη γνωρίζει αληθινά; Έχει εικόνες γενικές νομίζω. Η ταινία δεν μιλά για την καθημερινότητα του κόσμου. Μιλά για τον ρόλο που παίζουν μερικοί άνθρωποι από τη στιγμή που φτάνουν στην κορυφή της οικονομικής εξουσίας και έχουν δύο πρόσωπα - εκείνο που παρουσιάζουν παντού κι εκείνο που κρύβουν. Για παράδειγμα, οι τράπεζες είναι από τη μία εκείνο που βλέπουμε κάθε μέρα, εκείνο που μας λένε οι διευθυντές και οι πρόεδροί τους, και από την άλλη εκείνα που κάνουν και δεν μας τα λένε. Ουσιαστικά αυτή τη σχέση που δεν γνωρίζουμε προσπαθεί να δείξει η ταινία.

Χρειάζεται η τέχνη και ο κινηματογράφος να είναι πολιτικά και κοινωνικά προκλητικά, να προκαλούν συζητήσεις; Ναι, όλα είναι πολιτικά. Αυτό που κάνουμε τώρα είναι πολιτική. Φυσικά και πρέπει να δημιουργήσει ο κινηματογράφος την όρεξη για συζήτηση, για ερωτήσεις. Και φυσικά, δεν έχει τις απαντήσεις. Δεν μπορεί να έχει τις απαντήσεις. Τις απαντήσεις πρέπει να τις βρουν οι πολιτικοί, αυτοί που διαλέγουμε για να φτιάξουν τη ζωή μας, ή αυτοί που ψηφίζουμε. Ξέρετε τι έλεγε ο Κάφκα για τη λογοτεχνία; Έλεγε πως η λογοτεχνία είναι μια μπουνιά στο πρόσωπο. Νομίζω ο κινηματογράφος πρέπει να είναι μια μπουνιά στο πρόσωπο.   

Το μήνυμα του Τζαφάρ Παναχί στο Ευρωκοινοβούλιο

"Είναι αργός θάνατος για έναν σκηνοθέτη να μην μπορεί να φτιάξει ταινίες"
Πρώτα απ' όλα, θα ήθελα να ζητήσω συγγνώμη που δεν βρίσκομαι μαζί σας σήμερα, αν και θα το ήθελα. Βέβαια, δεν είμαι σίγουρος ποιος θα έπρεπε να ζητά συγγνώμη σε αυτή την περίπτωση - εγώ ή κάποιοι άλλοι!
Γι' αυτό θα ήθελα να εκφράσω την ευγνωμοσύνη μου στους ιδρυτές και τους διοργανωτές του βραβείου και να χαιρετήσω τη συνεισφορά του Αντρέι Ζαχάρωφ, του οποίου ο αγώνας για τα ανθρώπινα δικαιώματα και τις ελευθερίες μας αποτελεί σήμερα την αφορμή να μιλάμε για τους ανθρώπους και τα βασικά τους δικαιώματα.
Όταν καταδικάστηκα, δύο χρόνια πριν, ένας φίλος με ρώτησε αν είχα καταλάβει ποιο ήταν το ακριβές μήνυμα της ποινής μου. Σύμφωνα με τον φίλο μου, το μήνυμα ήταν πως έπρεπε να φύγω από τη χώρα μου και να μην επιστρέψω ξανά. Ακόμα δεν ξέρω κατά πόσον αυτή η ερμηνεία είναι η σωστή. Αν, όμως, είναι, δεν κατάλαβα ποτέ γιατί θα έπρεπε να εγκαταλείψω τη χώρα που αγαπώ τόσο πολύ. Η αγάπη αυτή ξεπερνά τα γεωγραφικά όρια.
Αυτό που με εμπνέει ως σκηνοθέτη είναι η κοινωνία στην οποία ζω. Το έργο μου είναι αποτέλεσμα της προσωπικής μου αντίληψης της ζωής και της εμπειρίας σε μια συγκεκριμένη κοινωνία, στη χρονική περίοδο που ζω. Να τρέξω ή να ζήσω με μια δαμόκλειο σπάθη πάνω από το κεφάλι μου; Αυτό ήταν το ερώτημα. Αποφάσισα να μείνω, αν και γνώριζα πως πλέον δεν θα μπορούσα να πάρω την κάμερά μου στην καρδιά της κοινωνίας και να κάνω το μόνο πράγμα που ξέρω να κάνω: ταινίες. Είναι αργός θάνατος για έναν σκηνοθέτη να μην μπορεί να φτιάξει ταινίες. Και ήξερα πως θα είχα να αντιμετωπίσω τις συνέπειες κάθε φορά που, προσπαθώντας να αποτρέψω αυτόν τον αργό θάνατο, δημιουργούσα με αγωνία και στα κρυφά, σε ένα κλειστό μυστικό δωμάτιο.
Το ερώτημα πλέον είναι γιατί οι κυβερνήσεις, οι παντοδύναμες κυβερνήσεις, γίνονται όλο και λιγότερο ανεκτικές. Η ιστορία είναι η αφήγηση μιας μικρής ομάδας που εξαθλιώνει τη ζωή των πολλών, χρησιμοποιώντας τις πλέον απαράδεκτες δικαιολογίες: φυλετικές διαφορές, διαφορές στο φύλο, στη γλώσσα, τη θρησκεία και τις πολιτικές πεποιθήσεις.
Δυστυχώς οι αρχές στη χώρα μου έχουν γίνει τόσο μισαλλόδοξες, που δεν αντέχουν ούτε έναν ανεξάρτητο δημοσιογράφο ή σκηνοθέτη. Μόλις πρόσφατα, ο μπλόγκερ Σατάρ Μπεχεστί, του οποίου το ιστολόγιο είχε οκτώ επισκέπτες, φυλακίστηκε και μερικές μέρες μετά, η οικογένειά του κλήθηκε να παραλάβει τη σορό του... Είχε γράψει για τη μοίρα του άτυχου φοιτητή Αμίρ Τζαβαντιφάρ και άλλων που συνελήφθησαν μετά τις διαδηλώσεις διαμαρτυρίας πριν από μερικά χρόνια. Πολλοί δικηγόροι φυλακίστηκαν επειδή υπερασπίστηκαν τους φυλακισμένους διαδηλωτές - η Νασρίν Σοτούντεχ είναι το κυριότερο παράδειγμα.
Μπορούμε δυστυχώς να μιλούμε για τέτοια ακραία περιστατικά στο Ιράν και πολλές άλλες χώρες, όμως δεν είναι αυτός ο σκοπός μου σήμερα.
Αυτή τη στιγμή οι φόβοι μου ξεπερνούν την ανησυχία μου για τα βασικά μας ανθρώπινα δικαιώματα. Φοβάμαι τον πόλεμο και θέλω να περιγράψω αυτό τον φόβο μου με μια εικόνα. Φανταστείτε έναν κόσμο όπου κάθε μορφή καλλιτεχνικής έκφρασης έχει εξαφανιστεί και το μόνο που μένει είναι όπλα, παρατεταγμένα απέναντι σε σαστισμένους ανθρώπους.
Η εικόνα ίσως δεν μοιάζει ρεαλιστική, όμως μπορεί να γίνει πραγματικότητα και αυτό πρέπει να το καταλάβουμε. Μιλάω γι' αυτό γιατί σήμερα το φάσμα του πολέμου πλανάται πάνω από τον κόσμο μας τόσο απειλητικά όσο δεν το έχουμε ξαναδεί και οι παγκόσμιες δυνάμεις γίνονται όλο και λιγότερο ανεκτικές και μοιάζουν σχεδόν συνειδητά να προωθούν έναν πιο άσχημο κόσμο.
Η μισαλλοδοξία και μετά ο πόλεμος μπορούν να προετοιμάσουν τον δρόμο για αυτό τον κόσμο. Ίσως ο Αντρέι Ζαχάρωφ είχε φανταστεί και αυτός κάτι παρόμοιο και "μη ρεαλιστικό" όταν αποφάσισε να αντισταθεί στον πόλεμο και τον κίνδυνο της βόμβας υδρογόνου. Πρέπει να θυμόμαστε πως ακόμα και ένας μικρός πόλεμος μπορεί να οδηγήσει σε πολλούς, μεγαλύτερους στο μέλλον. Και αν αυτό συμβεί, τα ανθρώπινα δικαιώματα δεν θα σημαίνουν πια το παραμικρό.