Συνέντευξη στον Μανώλη Καλατζή/Φωτογραφία : Γιάννης Βαστάρδης

Τι μπορεί να γράψει κάποιος για τη τέχνη του Αλέκου Φασιανού όταν τα έχουν πει όλα δύο ποιητές. Ο Louis Aragon χρειάστηκε μόνο 10 λέξεις: "Ω, Φασιανέ, εσύ μας έμαθες έναν καινούργιο τρόπο ν' αγαπάμε".Ο νομπελίστας Οδυσσέας Ελύτης υπήρξε πιο περιγραφικός: "Δύο είναι οι δυνάμεις που διεκδικούνε τον πρώτο ρόλο στη διαμόρφωση ενός έργου τέχνης, η σοφία και η σπάθα του Mεγαλέξανδρου. Σπάθα του Φασιανού δεν εστάθηκε, όπως σε τόσους άλλους, η τεχνική του, αλλά ο μύθος των παιδικών του χρόνων. Kαι σοφία-ασπίδα του, η επιμονή να τον διατηρεί και να τον αναπτύσσει με τρόπο ανένδοτο, σαν αμπόλιαστη αγριοτριανταφυλλιά".

Γνώθι σ'αυτόν

Πώς μπορεί να ξεκινήσει η καλλιτεχνική δημιουργία; Είναι ταλέντο, έμπνευση, κατάρτιση, τεχνική;

Αυτό είναι το μυστήριο της τέχνης. Δεν έχει αρχή ούτε τέλος. Στην αρχή δεν ξέρεις τι κάνεις. Σε οδηγεί ένα ένστικτο και λες έτσι μπορώ να ζωγραφίσω εγώ, δεν μπορώ να ζωγραφίσω αλλιώς. Είχε πει ο ζωγράφος Henri Matisse: "Θεέ μου, γιατί δεν μπορώ να ζωγραφίσω σαν όλο τον κόσμο;". Ζωγράφιζε όπως μπορούσε αυτός. Νομίζω ότι έτσι είναι η αλήθεια της τέχνης, να δημιουργείς όπως μπορείς εσύ και όχι όπως σου έχουν μάθει κάποιοι σε κάποια σχολή.

Εσάς σας έχουν ρωτήσει γιατί ζωγραφίζετε με αυτόν τον ιδιαίτερο τρόπο;

Όταν με ρωτήσανε κάποτε, απάντησα ότι εγώ είμαι αυτοδίδακτος και δεν μου τα μάθανε σε καμία σχολή. Η ιδέα δεν έχει σχήμα πριν, είναι "άσχημη". Μετά αποκτά σχήμα και όταν φτιάχνεις κάτι, κατανοείς στη συνέχεια τι είναι, όπως το κατανοεί και ο κόσμος. Το έργο στη συνέχεια σου προσδίδει έναν χαρακτήρα. Το παν είναι να είσαι αληθινός και να έχεις το γνώθι σαυτόν. Ήταν ένα παράγγελμα στους Δελφούς που διέδωσε ο Σωκράτης.

Στολές, βιολί και Παρίσι

Βλέποντας τα πρώτα έργα σας διαπίστωσα πως προϊόντος του χρόνου άλλαζε η θεματογραφία σας μέχρι τα πρόσφατα έργα.

Ζωγράφιζα ανθρώπους με στολές. Είχα στολές στο σπίτι μου γιατί ο πατέρας μου ήταν αξιωματικός της μουσικής...

Έτσι ίσως εξηγείται ότι σπουδάσατε βιολί.

Ναι, με είχε πάει στο Ωδείο Αθηνών ο πατέρας μου και έμαθα βιολί. Στα πρώτα έργα μου ζωγράφιζα μουσικούς με στολές και όργανα. Μου αρέσανε. Μετά πήγα στο Παρίσι αλλά δεν επηρεάστηκα. Τότε όλοι έκαναν αφηρημένη τέχνη και μου έλεγαν ότι αυτά που έκανα ήταν παραστατικά και δεν συμβάδιζαν με την εποχή. Μετά από λίγα χρόνια άλλαξαν και έκαναν παραστατικά και πάλι μου έλεγαν πως τα δικά μου έργα δεν ήταν αρκετά παραστατικά... Η απάντησή μου ήταν ότι δεν θα κάνω ό,τι θέλουν οι γκαλερί, θα κάνω τα δικά μου.

Το ότι μεταφέρατε στη Γαλλία τη δική σας οπτική για την τέχνη σάς δυσκόλεψε;

Τι να έκανα; Έτσι ήξερα να ζωγραφίσω. Δεν μπορούσα να ζωγραφίσω σαν τους άλλους. Μετά γίνεται φυσικό, αλλά πρώτα πρέπει να καταλάβεις τον εαυτό σου και να αντιστέκεσαι στα ρεύματα που υπάρχουν. Τότε δεν είσαι ρεύμα, αλλά είσαι μοναδικός και κάνεις αυτό που θέλεις εσύ και όχι αυτό που θέλουν οι άλλοι.

Τα πολλά χρόνια που ζήσατε στο Παρίσι δεν σας επηρέασαν ώστε να περάσουν οι εικόνες μέσα από τα έργα σας;

Με επηρέασαν οι ζωγράφοι. Μπορώ να σου πω ότι έχω επηρεαστεί από 70 καλλιτέχνες, αρχαίους και σύγχρονους, αλλά αυτό δεν φαίνεται.

Σε πολλούς πίνακές σας υπάρχουν στοιχεία της αρχαίας ελληνικής τέχνης. Αγγεία, κίονες κλπ. Είναι εικόνες οικείες όπως οι στολές;

Μου άρεσαν τα αρχαία αγγεία γιατί απεικόνιζαν ανθρώπους ως σκιές. Θα μπορούσε κάποιος να πει ότι μοιάζουν με το θέατρο σκιών. Η σκιά είναι πολύ μεγάλο πράγμα. Μπορείς να της δώσεις τόνους και μπορείς να φτάσεις σε πολύ μεγάλη λεπτομέρεια. Πολλές φορές ζωγράφιζα στο δωμάτιο όπου έμενα στο Παρίσι και ξυπνούσα και έβλεπα αυτές τις σκιές που είχα φτιάξει και νόμιζα πως ήταν άνθρωποι που είχαν μπει μέσα. Φοβόμουν με τα ίδια μου τα έργα. Είμαι ανθρωπιστής στη ζωγραφική. Τον άνθρωπο δεν πρέπει να τον κάνεις όπως είναι, αλλά όπως τον βλέπεις εσύ. Όπως όταν ταξιδεύεις με ένα πλοίο και από μακριά βλέπεις ένα νησί και όλα φαίνονται επίπεδα. Βλέπεις ένα μπλε και όσο πλησιάζεις τότε διακρίνεις την ώχρα στα βουνά. Όταν φωτίζονται από τον ήλιο νομίζεις πως είναι ντεκουπαρισμένα με ψαλίδι.

Ζωγραφίζω τη ζωή μου

Η δική σας αντίληψη για τον άνθρωπο ή τη φύση ήταν εύκολο να γίνει κατανοητή από τους ανθρώπους που παρακολουθούσαν την τέχνη σας;

Σιγά-σιγά έγινε αντιληπτή. Ζωγράφιζα έναν άνθρωπο που αποχαιρετούσε ένα πλοίο με ένα μαντηλάκι. Αυτό συγκινεί. Όλοι οι άνθρωποι έχουν μια εμπειρία με ένα πλοίο που έρχεται ή φεύγει, γιατί τα γεγονότα επηρεάζουν τους ανθρώπους. Επίσης ένα ερωτευμένο ζευγάρι που λέει ο ένας στον άλλο σ' αγαπώ. Το λένε όλοι, αλλά ο καθένας το λέει διαφορετικά και το βιώνει μοναδικά ως δική του υπόθεση.

Στερεότυπα όπως ένα ποδήλατο, μια γραβάτα, ένα μαντήλι, άνθρωποι με μαλλιά που ανεμίζουν είναι στοιχεία βιωματικά;

Τι να ζωγραφίσω; Παλιά υπήρχαν μόνο ποδήλατα, δεν υπήρχαν αυτοκίνητα στην Ελλάδα. Μετά, με το σχέδιο Μάρσαλ που έστελνε βοήθεια η Αμερική άρχισαν να έρχονται διάφορα πακέτα. Θυμάμαι ένα πακέτο που είχε μέσα διάφορα ρούχα, όπως φαρδιά παντελόνια και κάτι πολύχρωμα πουκάμισα χαβανέζικα... Είχαν στείλει ό,τι παλιό είχαν για βοήθεια. Αυτά τα ρούχα φορούσαμε και παίρναμε τα ποδήλατα και πηγαίναμε βόλτα ώς τη Βουλιαγμένη. Βάζαμε και στα ποδήλατα ένα χαρτονάκι για να κάνει θόρυβο... Αυτά με επηρέασαν. Αυτός ο ποδηλάτης ήταν σαν ον φανταστικό και μυθικό, θα έλεγα. Εγώ δεν έμαθα να οδηγάω αυτοκίνητο για αυτόν τον λόγο, γιατί δεν είχαμε αυτοκίνητα τότε. Όλα αυτά είναι βιώματα.

Ο πόλεμος και η κατοχή ήταν επίσης βιώματα.

Είχα κάνει κάποια αντιπολεμικά έργα αλλά μετά τα σταμάτησα. Δεν μπορεί να έχουμε συνέχεια πόλεμο. Είχα κάνει κάποια έργα με πιστόλια, επηρεασμένος από την κατοχή και τον εμφύλιο πόλεμο. Μετά έκανα ανθρώπους με πουλιά και με πράγματα που βλέπεις στη φύση. Δεν έχει σημασία και ένα πράγμα να κάνεις. Ο Μοράντε έκανε συνέχεια μπουκάλια. Ζούσε σε ένα σπίτι με τις δυο αδελφές του και τακτοποιούσε όλη του τη ζωή τα μπουκάλια. Αυτά έβλεπε, αυτά ζωγράφιζε.

Ο Ερμής στο μπαλκόνι

Η μυθολογία τι ρόλο έπαιξε στην επιλογή των θεμάτων σας;

Η μυθολογία σε βοηθάει γιατί διαπλάθει το μη πραγματικό είναι σου. Μια φορά ακούστηκε ένας θόρυβος μεγάλος στη λεωφόρο Μεσογείων. Είχαν συγκρουστεί δύο αυτοκίνητα. Θυμάμαι ήταν Αύγουστος και πεταχτήκανε οι άνθρωποι στα μπαλκόνια για να δουν τι έγινε. Βγήκε ένας άνθρωπος με το μαγιό στο μπαλκόνι και είπα "α, ο Ερμής". Η φαντασία και η μυθολογία δημιουργούνται από ένα πραγματικό στοιχείο, όπως οι γίγαντες που σήκωσαν το όρος Πήλιο και τους πολέμησαν και τους νίκησαν στη γιγαντομαχία οι θεοί γιατί ήθελαν να φτάσουν στον Όλυμπο. Προφανώς υπήρξε ανύψωση του βουνού από κάποιο σεισμό και νόμισαν ότι κάποιοι γίγαντες σήκωσαν το βουνό. Αυτό έγινε μύθος και πέρασε στη μυθολογία.

Σήμερα όμως είναι εύκολη η δημιουργία μύθων;

Σήμερα είναι όλα καταγεγραμμένα σε εφημερίδες και κομπιούτερ και δεν μπορούμε να φτιάξουμε μύθους. Σήμερα για όλα υπάρχουν εξηγήσεις, ενώ παλαιά γινόταν μια προσωποποίηση γεγονότων και μετατρέπονταν σε μύθους για να διατηρηθούν στη μνήμη.

Τα μαλλιά του Αβεσσαλώμ

Συζητώντας με τον συνάδελφο και φίλο σας Γιώργο Σταθόπουλο, μου έλεγε ότι ο ίδιος δεν αναμένει έμπνευση για να δημιουργήσει. Πηγαίνει καθημερινώς στο ατελιέ του όπως κάθε εργαζόμενος και ζωγραφίζει.

Η έμπνευση είναι μεγάλο πράγμα. Τι έλεγε ο Όμηρος; "Άνδρα μοι έννεπε, μούσα, πολύτροπον..." Παρακαλεί τη μούσα να τον εμπνεύσει για να περιγράψει τον άνδρα που τόσα έπαθε και τόσα πέρασε. Και ο Ησίοδος στα Έργα και Ημέρες παρακαλεί τις Ελικωνιάδες μούσες να τον εμπνεύσουν.

Ο παππούς σας ήταν παπάς και φαντάζομαι συνέβαλε στη διαμόρφωση της καλλιτεχνικής σας προσωπικότητας.

Ιερουργούσε στους Αγίους Αποστόλους στην Πλάκα. Η εκκλησία δεν είχε βυζαντινές εικόνες αλλά κάποιες δυτικότροπες, οι οποίες δεν μου άρεσαν γιατί ήταν άσχημες. Είχε όμως και κάποιες βυζαντινές εικόνες, φορητές, που είχαν χρυσά και έδιναν φως. Στο ιερό υπήρχαν υπόγεια από κάτω κι εγώ ως παιδί νόμιζα πως εκεί ήταν ο Θεός. Αυτό που με ενέπνευσε περισσότερο ήταν ο τρόπος που έψελναν και η τελετουργία. Με έπαιρνε μαζί του ο παππούς μου στα ευχέλαια και διάβαζα τους Αποστόλους, τους οποίους έμαθα απέξω.

Πώς αποτυπώνεται αυτός ο επηρεασμός στα έργα σας;

Για παράδειγμα, τα μακριά μαλλιά είναι από τον γιο του Δαυίδ, τον Αβεσσαλώμ, που είχε επαναστατήσει κατά του πατέρα του. Ο Δαυίδ είχε δώσει διαταγές να τον πιάσουν αλλά να μην τον σκοτώσουν. Ο Αβεσσαλώμ όπως έτρεχε μπλέχτηκαν τα μαλλιά του σε ένα κλαδί και τον σκότωσαν. Τότε ο Δαυίδ έγραψε τους ψαλμούς: "Υιέ μου, υιέ μου...". Εγώ ζωγράφιζα ανθρώπους με μακριά μαλλιά και με ρωτούσαν από πού προέκυψε, αφού τότε στα σχολεία είχαμε όλοι κοντά μαλλιά. Ήταν ο Αβεσσαλώμ και αντί για άλογο εγώ τον έβαζα σε ποδήλατο.

Χαρακτηριστικά στοιχεία στους πίνακές σας, εκτός από τα μαλλιά, είναι τα μαντήλια, οι γραβάτες και τα κασκόλ που ανεμίζουν.

Με είχε ρωτήσει ένας έπαρχος στη Σύρο για έναν πίνακα, πώς τα μαλλιά ανέμιζαν προς τη μία πλευρά και η γραβάτα από την άλλη;Του είπα ότι πρόκειται περί ανεμοστρόβιλου. Αυτή ήταν η εξήγηση.

Η τέχνη δεν είναι για λίγους

Έχετε την τύχη να κερδίσετε την αναγνώριση για πολλά χρόνια, παρά το ότι οι περισσότεροι ζωγράφοι αναγνωρίζονται όταν πια αποδημήσουν εις Κύριον.

Παλιά ζούσανε λίγο. Ο Van Gogh μόνο λίγα χρόνια ζωγράφισε, από τα 31 ώς τα 36, και πέθανε. Προοριζόταν για ιερέας και μετά άρχισε να ζωγραφίζει, αλλά δεν πρόλαβε να γίνει γνωστός. Το ίδιο και ο Paul Cezanne, που πέθανε από πνευμονία.

Στο Παρίσι έμενα σε ένα δωμάτιο που από κάτω ήταν το εστιατόριο όπου έτρωγε ο Modigliani. Ροζαλί λεγόταν το εστιατόριο. Μου είχε πει η κόρη της Ροζαλία ότι είχε βρει στην κάβα ένα έργο του Modigliani αλλά είχε μουχλιάσει και είχε καταστραφεί. Ο Modigliani πήγαινε και έτρωγε και επειδή δεν είχε να πληρώσει άφηνε έργα του.

Είστε ένας από τους καλλιτέχνες με μεγάλη παραγωγή έργου και αυτό κάποιοι σας το προσάπτουν ως αρνητικό στοιχείο.

Δεν πειράζει. Έχω έμπνευση και κάνω συνέχεια έργα. Και ο Picasso δεν έκανε πολλά έργα; Οι ζωγράφοι της Αναγεννήσεως έκαναν ολόκληρους τοίχους.

Η τέχνη απευθύνεται σε λίγους;

Όχι. Απευθύνεται σε πολλούς. Τα ωραία έργα αρέσουν σε όλους. Πλήθη επισκέπτονται το Βατικανό για να δουν τα έργα του Michelangelo στην Capella Sistina. Όσο περισσότεροι, τόσο καλύτερα. Αξίζει ο καλλιτέχνης να απευθύνεται σε δύο ανθρώπους; Δεν αξίζει.