ΤΑΣΟΥΛΑ ΧΑΤΖΗΤΟΦΗ : Η Κύπρος παράδειγμα επαναπατρισμού κλεμμένων θησαυρών
Συνέντευξη στη Χρύστα Ντζάνη
Από την Αμμόχωστο στην Ολλανδία κι από κει στις γκαλερί και τις δημοπρασίες όλου του κόσμου, το ταξίδι της Τασούλας Χατζητοφή μετρά πολλά χιλιόμετρα προς τον ίδιο πάντα προορισμό: την επιστροφή των κλεμμένων πολιτιστικών θησαυρών της Κύπρου από τα κατεχόμενα και την εύρεση κι επιστροφή όλων των κλεμμένων θησαυρών στις χώρες της δημιουργίας του
Φτάνοντας στην Ολλανδία, νεαρή τότε πρόσφυγας, η Τασούλα Χατζητοφή συνήθιζε να προσεύχεται κάθε μέρα στις εικόνες που της έδωσε η μητέρα της όταν έφυγε από την Κύπρο. Μέχρι που μια μέρα πληροφορήθηκε ότι οι εικόνες στις οποίες προσευχόταν μικρή εδιατίθεντο προς πώληση στην ολλανδική αγορά.
"Έσπασε η εμπιστοσύνη μου. Αισθανόμουν προδομένη από τον νόμο της δικαιοσύνης όταν οι δικαστικές υποθέσεις έκλειναν υπέρ των κατόχων, και παρεξηγημένη από την ολλανδική κοινωνία. Έχασα την οικογένεια και το σπίτι μου στην Αμμόχωστο, το πατρικό μου λεηλατήθηκε, ενώ ταυτόχρονα λεηλατήθηκαν τα σημάδια της ύπαρξής μου και της καταγωγής μου ως να μην υπήρξαν ποτέ. Η αναζήτηση κυπριακών θησαυρών και ο επαναπατρισμός τους είναι στην ουσία για μένα η συνεχής προσπάθεια της επιστροφής της θρυμματισμένης ψυχής της Κύπρου στον τόπο που ανήκει" δηλώνει σήμερα στο "Παράθυρο" η κ. Χατζητοφή, ενόψει της αυριανής επίσημης παρουσίασης της πολυκομματικής κοινοβουλευτικής ομάδας που δημιουργείται στην Αγγλία για την προστασία της Πολιτιστικής Κληρονομιάς, τη γραμματεία της οποίας έχει αναλάβει το Walk of Truth. Στόχος, να καταστεί το Λονδίνο ασφαλές καταφύγιο για την απειλούμενη πολιτιστική κληρονομιά, μια εισήγηση που τέθηκε ήδη από το 2013 στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης στο συνέδριο του Walk of Truth και τη μοιράζονται σήμερα εκτός από το Λονδίνο η Γαλλία και η Ιταλία.
"Τα κειμήλια δεν είναι απλώς αντικείμενα. Είναι φορείς ταυτότητας, ιστορίας και πολιτισμού. Είναι τα δοχεία της ύπαρξής μας, του παρελθόντος και του μέλλοντος. Είναι ίσως τα μόνα σύμβολα αξιών που μπορούν να ενεργοποιηθούν ως πρεσβευτές ειρήνης και ομόνοιας" σημειώνει η κ. Χατζητοφή.
Με τη λεηλασία και την καταστροφή μνημείων και έργων τέχνης από το ISIL υπό το βλέμμα της διεθνούς κοινότητας, η κ. Χατζητοφή θέτει διεθνώς το ζήτημα των αγοραστών που δημιουργούν τη ζήτηση για την αγορά των παράνομων εμπορευμάτων, αλλά και την ανθρωπιστική διάσταση των προσφύγων από τη Συρία και το Ιράκ, που βιώνουν για δεύτερη φορά την απώλεια της ταυτότητάς τους, όταν βλέπουν κομμάτια της πολιτιστικής τους κληρονομιάς να πωλείται παράνομα και να στολίζεται στους τοίχους μιας γκαλερί ή ενός μουσείου κάπου στη Δυτική Ευρώπη. "Επιρρίπτοντας αποκλειστικά την ευθύνη στο ISIL, τείνουμε να αποκρύπτουμε το γεγονός ότι οι γειτονικές χώρες δεν κάνουν τίποτα για να σταματήσει η ροή των κλεμμένων θησαυρών και κατ' επέκταση το παράνομο εμπόριο έργων τέχνης από τη Συρία και το Ιράκ" αναφέρει.
Πολιτιστικοί ντετέκτιβ
Με στόχο την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς, το Walk of Truth, του οποίου ηγείται η κ. Χατζητοφή, ίδρυσε πρόσφατη τη νεοσύστατη πλατφόρμα Culture Crime Watchers Worldwide [CCWW], η οποία δίνει τη δυνατότητα στον καθένα να προσφέρει με τον δικό του τρόπο στον αγώνα κατά της καταστροφής της πολιτιστικής κληρονομιάς, να γίνει δηλαδή ένας "πολιτιστικός ντετέκτιβ", κάνοντας μεταφράσεις και ενημερώνοντας τα social media, τα blogs κ.λπ. Πλέον, το WoT έχει αναγνωριστεί ως πρωτοπόρο στην προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς, κάτι που οδήγησε τον David Barrowes και τον λόρδο Collin Renfrow να δημιουργήσουν το APPG [Αll-Party parliamentary group] για την Προστασία της Πολιτιστικής Κληρονομιάς και να αναθέσει στο WοT τη γραμματεία του. Η επίσημη τελετή έναρξης των εργασιών του APPG θα γίνει αύριο στο δημαρχείο του Λονδίνου υπό την αιγίδα του δημάρχου.
Το σύμβολο της σύλησης της πολιτιστικής κληρονομιάς της Κύπρου, το ψηφιδωτό του Αποστόλου Αντρέα από την εκκλησία της Κανακαριάς, εξακολουθεί να αγνοείται, όπως και πολλά άλλα έργα τέχνης που έχουν κλαπεί από εκκλησίες στα κατεχόμενα. Υπάρχουν ενδείξεις για τον εντοπισμό του;
Τον περασμένο Απρίλιο, σε ομιλία μου στο Μουσείο Victoria and Albert στο Λονδίνο, στο πλαίσιο ενός μεγάλου συνεδρίου στο οποίο συμμετείχε το Walk of Truth, το συγκεκριμένο ψηφιδωτό ήταν το σύμβολο με το οποίο παρουσιαστήκαμε και το εξαιρετικό αυτό έργο μοιράστηκε υπό μορφή αφίσας όχι μόνο για να θυμίζει τη σύληση της πολιτιστικής κληρονομιάς της Κύπρου, αλλά και του παγκόσμιου πολιτισμού που λεηλατείται και καταστρέφεται. Έκτοτε, ένα δίκτυο ντετέκτιβ και εμπειρογνωμόνων με προσέγγισαν ώστε να συμβάλουν στην αναζήτησή του. Σήμερα δρούμε ως ομάδα και έχουμε κάνει τεράστια πρόοδο στην προσπάθεια εντοπισμού του. Δεν μπορώ να δώσω περισσότερα στοιχεία, καταλαβαίνετε πόσο ευαίσθητο είναι αυτό το θέμα. Πρέπει να σας πω ότι το συγκεκριμένο ψηφιδωτό αποτελεί για εμένα κάτι πολύτιμο, καθώς ο αγώνας μου για διεκδίκηση των κλεμμένων θησαυρών μας άρχισε με αυτό.
Αν και οι επιστροφές κυπριακών θησαυρών είναι πολύ ενθαρρυντικές, εντούτοις πρόκειται για ένα πολύ μικρό ποσοστό των κειμηλίων που έχουν κλαπεί από τις εκκλησίες στα κατεχόμενα. Ελπίζετε ότι μπορεί να εντοπιστούν κι άλλες; Μετά από 41 χρόνια κατοχής της Κύπρου, έχουμε αρκετή εμπειρία στον χειρισμό που χρειάζεται για επαναπατρισμό των κλεμμένων θησαυρών. Όλες αυτές οι εμπειρίες έχουν καταγραφεί από τον οργανισμό μας, έχουν κωδικοποιηθεί και μετά από συνεργασίες που έχουμε αναπτύξει με πανεπιστήμια και εμπειρογνώμονες του εξωτερικού, πολλές από αυτές τις υποθέσεις χρησιμοποιούνται ως παραδείγματα και για άλλες χώρες, αυτό που εμείς διατυπώνουμε ως "lessons learned". Ήδη υποθέσεις που αφορούν την Κύπρο έχουν παρουσιαστεί σε συνέδρια στο Peace Palace του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης, στη Βουλή των Λόρδων στο Λονδίνο κ.ά. Με αυτόν τον τρόπο η Κύπρος παραμένει στο προσκήνιο και χρησιμοποιείται ως παράδειγμα για περιπτώσεις που αφορούν συμβάντα που λαμβάνουν χώρα σήμερα όπως στην Αίγυπτο, το Μάλι, τη Συρία. Αυτή τη στιγμή, και μετά τη δημιουργία του ιδρύματος Walk of Truth, o προσωπικός μου αγώνας έχει μοιραστεί με πολλούς άλλους στο πλαίσιο του παγκοσμίου δικτύου συνεργατών και εθελοντών, ευελπιστώντας ότι θα καρποφορήσουν οι προσπάθειες αυτές.
Σαράντα χρόνια μετά, υπάρχει ενδιαφέρον στο εξωτερικό για την επιστροφή των κυπριακών θησαυρών;
Η πικρή αλήθεια είναι πως δεν υπάρχει το ενδιαφέρον που θα θέλαμε εμείς. Την κυπριακή υπόθεση έχουν επισκιάσει πολύ πιο πρόσφατες υποθέσεις στις χώρες που ανέφερα πιο πάνω και τα ΜΜΕ επικεντρώνονται σε αυτές. Για να κρατήσουμε την κυπριακή υπόθεση στην επικαιρότητα, θα πρέπει να προβάλουμε την Κύπρο ως μια χώρα με τεράστια εμπειρία στον τομέα του επαναπατρισμού και να εμπνεύσουμε και άλλους λαούς. Αυτό ακριβώς που ανέφερα, η Κύπρος ως παράδειγμα για τις χώρες που αντιμετωπίζουν παρόμοια προβλήματα σήμερα.
Όταν γνωρίζουμε ότι ένα αντικείμενο έχει κλαπεί, πού και πώς αναζητείται;
Υπάρχουν διάφοροι οργανισμοί στους οποίους μπορεί να απευθυνθεί κάποιος για να δηλώσει κλεμμένους θησαυρούς, όπως οι Interpol, Europol κ.λπ. Στη συνέχεια πρέπει να ξεκινήσει μια διαδικασία παρακολούθησης στις διάφορες δημοπρασίες, εκθέσεις συλλεκτών και ανοικτές αγορές ανά τον κόσμο τη συλλογή πληροφοριών. Εφόσον εντοπιστεί, πρέπει να γίνει ταυτοποίηση και ανάλυση αυθεντικότητας από ειδικούς και την ίδια στιγμή να αναλυθεί η περίπτωση νομικά ώστε να διευκρινιστεί με ποιο τρόπο μπορεί μια χώρα να διεκδικήσει τους θησαυρούς της. Το μεγαλύτερο ίσως πρόβλημα είναι ότι δεν υπάρχει ένα ενιαίο νομικό πλαίσιο για όλες τις χώρες στον αγώνα διεκδίκησης κλεμμένων έργων τέχνης. Η Σύμβαση της Χάγης του 1954 για την προστασία των πολιτιστικών αγαθών σε περιόδους εμπόλεμων συρράξεων δεν έχει υπογραφεί από όλες τις χώρες. Αρκεί να σας πω ότι η συνθήκη τέθηκε σε πλήρη εφαρμογή από την Ολλανδία μόλις το 2007, μετά από παρέμβαση του WοT.
Ποιοι συμμετέχουν στο Walk of Truth;
Το Walk of Truth είναι μια διεθνής μη κυβερνητική οργάνωση που δραστηριοποιείται στην προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς, ευαισθητοποιώντας το κοινό και ενισχύοντας το ενδιαφέρον για την αξία των μνημείων και έργων τέχνης ως μέσου κατανόησης της ταυτότητας του κάθε λαού και της ιστορίας του. Συνεργαζόμαστε με ένα ευρύ δίκτυο εμπειρογνωμόνων στον τομέα της πολιτιστικής κληρονομιάς, νομικούς, ακαδημαϊκούς, ιστορικούς τέχνης, αστυνομικούς κ.λπ., οι οποίοι είναι έτοιμοι να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους, σε συνεργασία πάντα με τοπικές αρχές ή διεθνείς οργανισμούς όπως η Interpol και η UNESCO. Επιπλέον, μέσω της νεοσύστατης από το WοT πλατφόρμας με την ονομασία Culture Crime Watchers Worldwide [CCWW], δίνεται η δυνατότητα στον καθένα να προσφέρει με τον δικό του τρόπο στον αγώνα κατά της καταστροφής της πολιτιστικής κληρονομιάς, να γίνει δηλαδή ένας "πολιτιστικός ντετέκτιβ". Έτσι, όλοι μπορούν να συμμετέχουν και να συμβάλλουν με ποικίλους τρόπους από το να δίνουν πληροφορίες, να κάνουν μεταφράσεις, να ενημερώνουν τα social media, blogging κλπ. Συμβάλλοντας κατά της καταστροφής ή της εγκληματικής εκμετάλλευσης πολιτιστικών θησαυρών.
Το WoT συνεργάζεται με τις κυπριακές αρχές; Το Walk of Truth συνεργάζεται στενά με όλες τις αρχές, αλλά και με άλλους φορείς στον τομέα της πολιτιστικής κληρονομιάς. Συγκεκριμένα, η πλατφόρμα του Culture Crime Watchers Worldwide ήδη έλαβε τη στήριξη σημαντικών νομικών και αστυνομικών οργανισμών σε ευρωπαϊκό επίπεδο, έχοντας μάλιστα ξεκινήσει να δημιουργεί στενές συμμαχίες και συνεργασίες με τους σημαντικότερους ίσως θεσμούς που ασχολούνται με την καταπολέμηση της παράνομης διακίνησης, της εμπορίας και της καταστροφής πολιτιστικών θησαυρών. Η διεθνής κινητοποίηση που αρχίσαμε με τα συνέδρια στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης, στη Βουλή των Λόρδων, συνεχίζεται την ερχόμενη βδομάδα στο δημαρχείο του Λονδίνου. Συγκεκριμένα, η αναγνώριση του WoT ως πρωτοπόρου στον τομέα της προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς οδήγησε το APPG [Αll-party parliamentary group] να αναθέσει στο WοT τη γραμματεία στο συνέδριο που οργανώνει με θέμα την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς. Η ανακοίνωση για τη σύσταση της κοινοβουλευτικής αυτής ομάδας έγινε τον Σεπτέμβριο του 2015 και η επίσημη τελετή έναρξης των εργασιών της ομάδας θα γίνει στις 30 Νοεμβρίου [σ.σ. αύριο], στο δημαρχείο του Λονδίνου, υπό την αιγίδα του δημάρχου Boris Johnson. Η κοινοβουλευτική ομάδα επιδιώκει να ευαισθητοποιήσει το κοινό για τις τρομερές επιπτώσεις που επιφέρει η καταστροφή της πολιτιστικής κληρονομιάς στην αξιοπρέπεια του ανθρώπου.
Έχετε πει ότι το αρχείο σας είναι διαθέσιμο σε ερευνητές. Τι περιέχει; Υπήρξε ενδιαφέρον από ερευνητές στην Κύπρο ή αλλού;
Στο αρχείο του οργανισμού μας θα βρει κάποιος το ιστορικό τού επαναπατρισμού της κάθε υπόθεσης που αφορά την Κύπρο από τη δεκαετία του '80 μέχρι σήμερα. Το αρχείο περιέχει γύρω στα 5.500 έγγραφα που σχετίζονται με τη δράση ενάντια στη λεηλασία πολιτιστικών αγαθών, συμπεριλαμβανομένων των ανεκτίμητης αξίας εικόνων και ψηφιδωτών από την Κύπρο. Τα έγγραφα αυτά ρίχνουν φως στον τρόπο με τον οποίο λειτουργούν τα διεθνή κυκλώματα λαθρεμπορίου. Σε αυτά τα έγγραφα εντοπίζονται επίσης οι διαφορές μεταξύ των νομικών συστημάτων και της διαδικασίας που εφαρμόζει η κάθε χώρα σε σχέση με την κλοπή και εμπορία έργων τέχνης. Οι μελετητές και οι ερευνητές μπορούν να πάρουν πληροφορίες βασισμένες σε κυπριακές υποθέσεις και οι οποίες λειτουργούν ως παραδείγματα. Ήδη υπάρχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον και λαμβάνουμε συνεχώς αιτήματα για τη χρήση στοιχείων από το αρχείο μας σε θέματα μάλιστα που αφορούν το προσφυγικό ζήτημα και την κοινωνική ενσωμάτωση των μεταναστών.
Η πρότασή σας να φιλοξενήσει η Χάγη ένα "Μουσείο για την τέχνη υπό διωγμό" πού βρίσκεται;
Η ιδέα ενός τέτοιου μουσείου έχει προκαλέσει ιδιαίτερο ενδιαφέρον και σε άλλες χώρες της Ευρώπης. H Χάγη σαφώς είναι μια από τις πρώτες πόλεις που εξέφρασε την επιθυμία να αναλάβει τη δημιουργία ενός τόσο ξεχωριστού ιδρύματος. Ταυτόχρονα όμως το Λονδίνο, έχοντας ένα τεράστιο απόθεμα εμπειρίας σε όλα τα θέματα τέχνης, θα ήταν επίσης μια ιδανική τοποθεσία, όπως είπε ο δήμαρχος Boris Johnson σε συνάντηση που είχα μαζί του τον περασμένο Σεπτέμβριο. Αυτό το ασφαλές καταφύγιο, που προτείνεται από το Walk of Truth, θα μπορούσε να είναι ανοικτό για επισκέψεις και να αφηγείται στον κόσμο την ιστορία του. Οπωσδήποτε θα ήταν πολύ καλύτερο "σπίτι" για τους θησαυρούς που βρίσκονται υπό διεκδίκηση παρά ένα σκοτεινό θησαυροφυλάκιο της αστυνομίας. Σήμερα νιώθω ότι όλος αυτός ο αγώνας που έκανα και που συνεχίζεται με όλο αυτό το δίκτυο που έχει στηθεί γύρω μου έχει αποφέρει καρπούς. Ο κόσμος φαίνεται πως ακούει καθαρά τις προτάσεις του Walk of Truth, αφού η πρωτοβουλία μας για τη δημιουργία του Museum of Disputed Art έγινε πριν από την ανακοίνωση του πρωθυπουργού της Γαλλίας Φρανσουά Ολάντ για τη δημιουργία ενός ασφαλούς μέρους για τη συριακή τέχνη και τα καλλιτεχνήματα που λεηλατήθηκαν και εμπορεύονται στη διάρκεια των συγκρούσεων που προέκυψαν με τις λεηλασίες του ISIS. Το πρώτο προσωρινό σπίτι για τους "πρόσφυγες" θησαυρούς ήταν το Menil foundation στο Χιούστον των Ηνωμένων Πολιτειών, το οποίο φιλοξένησε τις τοιχογραφίες που κλάπηκαν από τον Άγιο Ευφημιανό από την κατεχόμενη Λύση, μετά από ενέργειες του τέως Αρχιεπισκόπου, Χρυσόστομου A'. Οι τοιχογραφίες έμειναν στο Χιούστον για 20 χρόνια και ήταν οι καλύτεροι πρεσβευτές της Κύπρου ανά τον κόσμο. Το παράδειγμα της Κύπρου ακόμα και εδώ μιμείται τώρα η Γαλλία, το Λονδίνο και άλλες χώρες ανά το παγκόσμιο θα ακολουθήσουν, πράγμα που με κάνει πολύ ευτυχή.
Η διεθνής κοινή γνώμη παρατηρεί με τρόμο την καταστροφή μνημείων και την πώληση κειμηλίων του συριακού πολιτισμού από τους τζιχαντιστές. Παρ' όλα αυτά δεν αναλαμβάνεται δράση. Πιστεύετε ότι η καταστροφή και κλοπή της πνευματικής περιουσίας δεν ενδιαφέρει τη διεθνή κοινή γνώμη και τις αρχές ώστε να δράσουν;
Δεν θα συμφωνήσω απόλυτα μαζί σας, γιατί παρακολουθώ ότι οργανώνονται συνέδρια, πανεπιστημιακές έρευνες, πολιτικές πρωτοβουλίες για μεταρρύθμιση νομοθεσίας κ.λπ., απλώς τέτοιες ενέργειες, για να καταλήξουν σε ένα επιθυμητό αποτέλεσμα, είναι χρονοβόρες. Τώρα, όσο ποτέ άλλοτε, υπάρχει έντονη ευαισθητοποίηση και είναι ξεκάθαρη πλέον η σύνδεση μεταξύ του ανθρώπου και του πολιτισμού του. Τι μπορεί να κάνει η διεθνής κοινότητα όταν μια ομάδα εξτρεμιστών ανατινάσσει μνημεία; Δεν είναι θέμα μη ενδιαφέροντος, αλλά είναι πλέον εξαιρετικά δύσκολο να παρέμβει σε τέτοιες πολεμικές συρράξεις.
Πώς ξεκίνησε η ενασχόλησή σας με την κλοπή των κυπριακών θησαυρών που οδήγησε στη δημιουργία του WoT;
Από τότε που εκδιώχθηκα από τον τόπο μου, την Αμμόχωστο, το 1974, επιθυμία και πάθος μου είναι η επιστροφή. Νεαρή τότε φοιτήτρια, πήγα στο Λονδίνο και στη συνέχεια στην Ολλανδία όπου ζω μέχρι σήμερα με την οικογένειά μου. Με κάθε ευκαιρία μιλούσα συνεχώς για τη χαμένη μου πατρίδα. Η αναζήτηση κυπριακών θησαυρών και ο επαναπατρισμός τους είναι στην ουσία για μένα η συνεχής προσπάθεια της επιστροφής της θρυμματισμένης ψυχής της Κύπρου στον τόπο που ανήκει. Τα κειμήλια δεν είναι απλώς αντικείμενα, είναι φορείς ταυτότητας, ιστορίας και πολιτισμού. Είναι τα δοχεία της ύπαρξής μας, του παρελθόντος και του μέλλοντος. Είναι ίσως τα μόνα σύμβολα αξιών που μπορούν να ενεργοποιηθούν ως πρεσβευτές ειρήνης και ομόνοιας. Έγινα στόχος των λαθρεμπόρων που νόμιζαν ότι μπορούσαν να με εξαπατήσουν, χωρίς να γνωρίζουν όμως ότι αυτό που έκαναν μου έδινε μεγαλύτερη δύναμη να συνεχίσω τον αγώνα μου. Όνειρό μου είναι να ανοίξω τον δρόμο για την κάθε "Τασούλα" στην Αίγυπτο, την Υεμένη, τη Συρία να κάνει το ίδιο, γιατί αυτή διαδρομή για εμένα ήταν η απελευθέρωσή μου. Το Walk of Truth δημιουργήθηκε ακριβώς για να στηρίξει αυτές τις ιδέες και για να μεταδώσει τις γνώσεις που αποκτήθηκαν από την αναζήτηση αυτών των κειμηλίων. Είναι για μένα σκοπός ζωής και ιερό καθήκον η προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς ως ενός από τα σημαντικότερα αγαθά για την επίτευξη ειρήνης. Μέσω αυτής της οδού, το κυπριακό δράμα παραμένει στην επικαιρότητα και, συγκρίνοντας τις αδικίες που έγιναν στην Κύπρο με άλλες χώρες, ελπίζω να συμβάλω έστω και λίγο στη δικαίωσή της.
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΑΚΟΜΗ
Πολιτική Δημοσίευσης Σχολίων
Οι ιδιοκτήτες της ιστοσελίδας parathyro.politis.com.cy διατηρούν το δικαίωμα να αφαιρούν σχόλια αναγνωστών, δυσφημιστικού και/ή υβριστικού περιεχομένου, ή/και σχόλια που μπορούν να εκληφθεί ότι υποκινούν το μίσος/τον ρατσισμό ή που παραβιάζουν οποιαδήποτε άλλη νομοθεσία. Οι συντάκτες των σχολίων αυτών ευθύνονται προσωπικά για την δημοσίευση τους. Αν κάποιος αναγνώστης/συντάκτης σχολίου, το οποίο αφαιρείται, θεωρεί ότι έχει στοιχεία που αποδεικνύουν το αληθές του περιεχομένου του, μπορεί να τα αποστείλει στην διεύθυνση της ιστοσελίδας για να διερευνηθούν. Προτρέπουμε τους αναγνώστες μας να κάνουν report / flag σχόλια που πιστεύουν ότι παραβιάζουν τους πιο πάνω κανόνες. Σχόλια που περιέχουν URL / links σε οποιαδήποτε σελίδα, δεν δημοσιεύονται αυτόματα.