Γράφει η Νάσα Παταπίου

Το μακρινό ταξίδι, η αλλαγή των κλιματολογικών συνθηκών, η αφόρητη ζέστη κατά το θέρος, η αλλαγή σιτηρεσίου και ασφαλώς οι επιδημίες όπως η μαλάρια ήταν οι αιτίες που οδηγούσαν στον θάνατο τους Βενετούς αξιωματούχους

Η Κύπρος κατά τα χρόνια της Βενετοκρατίας δεν ήταν μόνο τόπος εξορίας ληστών, δολοφόνων, σοδομιστών και άλλων, αλλά όπως τεκμηριώνεται από το αρχειακό υλικό, η μεγαλόνησος υπήρξε χώρος θανάτου πολλών Βενετών αξιωματούχων οι οποίοι έτυχε να υπηρετήσουν στην Κύπρο. Βέβαια, και πολλοί στρατιώτες που κατάγονταν από την Ιταλία και υπηρετούσαν ως μισθοφόροι στα κυπριακά στρατιωτικά σώματα έτυχε ν' αφήσουν στην Κύπρο την τελευταία τους πνοή καθώς και άλλοι άσημοι και ανώνυμοι, που έτυχε να φθάσουν ή να εγκατασταθούν εδώ. Εύλογα, όμως, ο θάνατος των ανθρώπων αυτών δεν απασχολεί τους Βενετούς αξιωματούχους κι έτσι μας γίνεται γνωστό μόνο το τέλος στρατιωτικών διοικητών, γενικών προνοητών, τοποτηρητών και συμβούλων, καπιτάνων της Αμμοχώστου, της Πάφου και της Κερύνειας και γενικά προσώπων με κάποια δημόσια θέση, ή κάποιο αξίωμα ή οικονομική επιφάνεια.
Είχαμε και άλλοτε καταγράψει στοιχεία για κάποιους Βενετούς αξιωματούχους, είτε στρατιωτικούς είτε διοικητικούς που πέθαναν και τάφηκαν στην πιο ανατολική αποικία της πατρίδας τους.

Το μακρινό ταξίδι, η αλλαγή των κλιματολογικών συνθηκών, η αφόρητη ζέστη κατά το θέρος, η αλλαγή σιτηρεσίου και ασφαλώς οι επιδημίες όπως η μαλάρια ήταν οι αιτίες που οδηγούσαν στον θάνατο τους Βενετούς αξιωματούχους. Κάποιοι, είτε γιατί έτυχε ως έμποροι ή ταξιδιώτες να γνωρίσουν πριν τον διορισμό τους την Κύπρο, φρόντιζαν -κυρίως εάν ήταν σε προχωρημένη ηλικία- με αίτημά τους ν' απαλλαγούν και να μην υπηρετήσουν στη μεγαλόνησο. Τέτοιες περιπτώσεις είναι ελάχιστες με χαρακτηριστική περίπτωση αυτή του Νικολάου Zen, που είχε διοριστεί το 1564 γενικός προνοητής και σύνδικος Κύπρου. Προσκόμισε δύο φορές ιατρικά πιστοποιητικά για την εύθραυστη υγεία του προβάλλοντας και το προχωρημένο της ηλικίας του και τονίζοντας ότι δεν θ' άντεχε στις υψηλές θερμοκρασίες της Κύπρου. Τελικά, τα κατάφερε και έτσι ματαιώθηκε ο διορισμός του στη μακρινή Κύπρο.

Οι υψηλοί πυρετοί

Τα στοιχεία τα οποία πληροφορούμαστε από το αρχειακό υλικό για τα αίτια θανάτων των Βενετών αξιωματούχων είναι κυρίως οι υψηλοί ή κακοήθεις πυρετοί (febbre maligna). Σύμφωνα με τα ιατρικά μέσα της εποχής, σε τέτοιες περιπτώσεις γίνονταν αφαιμάξεις, αλλά τις περισσότερες φορές χωρίς ουσιαστικό αποτέλεσμα και έτσι δεν μπορούσε ν' αποφευχθεί το μοιραίο.

Από αίτημα των εγγονών ενός Βενετού αξιωματούχου που υπηρέτησε στην Κύπρο, πληροφορούμαστε ότι άφησε την τελευταία του πνοή εν υπηρεσία στη μεγαλόνησο. Πρόκειται για τον Πέτρο Loredan, γενικό προνοητή και σύνδικο Κύπρου που φαίνεται ότι υπηρέτησε σ' αυτή τη θέση πριν ή και κατά το έτος 1537. Οι εγγονοί του Πέτρου Loredan με αίτημά τους προς τις βενετικές αρχές πέτυχαν ώστε το Συμβούλιο των Δέκα, με απόφασή του ημερομηνίας 29 Δεκεμβρίου 1537, να δώσει εντολή στη βενετική διακυβέρνηση της Κύπρου για καταβολή ενός υπολοίπου από τον μισθό του μεταστάντος, στους κληρονόμους του. Το υπόλοιπο από τον μισθό του προνοητή που δεν είχε καταβληθεί ανερχόταν στα πενήντα οκτώ δουκάτα και πέντε grossi, ποσό το οποίο τελικά εισέπραξαν οι εγγονοί του! Με επιστολή του ημερομηνίας 31ης Αυγούστου 1556 ο τοποτηρητής Κύπρου Ιωάννης Βαπτιστής Dona -πρόκειται για τον πατέρα του μετέπειτα δόγη Λεονάρδου Dona- ενημέρωνε τον δόγη και τη Σύγκλητο ότι είχε πεθάνει ο Ιάκωβος Αντώνιος Moro, καπιτάνος της Πάφου. Σ' αυτές τις περιπτώσεις, για να μην μείνει κενή η θέση, η βενετική διοίκηση της Κύπρου διόριζε προσωρινό αντικαταστάτη μέχρι να φθάσουν οδηγίες από τη μητρόπολη. Στην προκειμένη περίπτωση τοποθετήθηκε στη θέση του καπιτάνου Πάφου ο Ιωάννης Φραγκίσκος Salamon, ο οποίος υπηρετούσε έως τότε στην Κύπρο ως υπεύθυνος στο Δημόσιο Ταμείο (camerlengo).

Ο ίδιος τοποτηρητής, Ιωάννης Βαπτιστής Dona, δύο χρόνια αργότερα ανήγγελλε μ' επιστολή του, ημερομηνίας 25 Ιουλίου 1558, μαζί με τους συμβούλους τον θάνατο του Φραγκίσκου Boldu, καπιτάνου των Αλυκών Λάρνακος. Και σ' αυτή την περίπτωση είχε εκλεγεί στην κενή θέση ο υπεύθυνος του Δημοσίου Ταμείου (camerlengo) Alvise Priuli. Στις 27 Ιουλίου 1560 ο Βενετός τοποτηρητής Κύπρου Ιωάννης Renier μαζί με τους συμβούλους B. Morosini και Λουκά Foscari ενημέρωναν μ' επιστολή τους και με μεγάλη θλίψη ότι είχε πεθάνει από κακοήθη υψηλό πυρετό ο σύμβουλος Λαυρέντιος Pisani. Παρεμπιπτόντως, αναφέρουμε ότι ο προαναφερόμενος τοποτηρητής συνδέεται και με τη φυγάδευση ενός αρχαιολογικού θησαυρού από την Κύπρο. Όπως σημειώνει στην ιστορία του ο Φλώριος Βουστρώνιος, ο τοποτηρητής Renier το 1558 είχε αποστείλει στη Βενετία μια θαυμάσια σαρκοφάγο με αμαζονομαχία, που βρέθηκε στους Σόλους.

Μερικές φορές έχουμε πληροφορίες για τον θάνατο Κυπρίων φεουδαρχών όπως στην περίπτωση του Alvise Chartagenia. Ο Πέτρος Navagero, τοποτηρητής Κύπρου, και οι σύμβουλοι ενημέρωναν τις βενετικές αρχές στις 5 Μαρτίου 1563 ότι είχε πεθάνει ο Alvise Chartagenia, που είχε ισοβίως την επικαρπία κατά το ήμισυ από το χωριό Ψιλιθράκι της Καρπασίας. Ας σημειωθεί ότι το χωριό αυτό γειτνίαζε με το χωριό Γαστριά και έσβησε με την πάροδο των αιώνων. Ήταν εύλογη η πιο πάνω ενημέρωση γιατί αφορούσε τα οικονομικά της Γαληνοτάτης. Η βενετική διοίκηση της Κύπρου αμέσως μετά τον θάνατο του φεουδάρχη έκανε κατάσχεση του μισού αυτού χωριού και το εκμίσθωσε εκ νέου.

Σε μια επιστολή ενός στρατιωτικού διοικητή μάς αποκαλύπτεται πού και πότε πέθανε ο Βενετός καπιτάνος Αμμοχώστου Δομίνικος Trevisan. Στην ίδια επίσης επιστολή περιγράφεται με θαυμάσιο τρόπο η τελετή της κηδείας του. Πρόκειται για τον λοχαγό Παύλο del Quasto που είχε υπηρετήσει στην Αμμόχωστο, στην Κερύνεια και τέλος στη Λευκωσία όπου και είχε αιχμαλωτιστεί το 1570, μετά την πτώση της Λευκωσίας στην εξουσία των Οθωμανών. Ο Παύλος del Quasto σ' επιστολή του προς τον Marchio Michiel, πάλαι ποτέ καπιτάνο της Αμμοχώστου, αναφέρεται στον θάνατο του Δομίνικου Trevisan και σημειώνει ότι είχε συμβεί στις 10 Αυγούστου του έτους 1561. Περιγράφει, επίσης, όλη την τελετή της κηδείας λεπτομερώς και με μοναδικό τρόπο. Σημειώνει ότι συνόδευσαν το φέρετρο δέκα άλογα καλυμμένα με μαύρο ύφασμα και οι αναβάτες τους ήταν πένθιμα ντυμένοι και έφεραν ύπτιες σημαίες. Ακολουθούσαν επίσης στη νεκρική πομπή είκοσι τέσσερις στρατιώτες, που κρατούσαν λαμπάδες. Επίσης, καταγράφει ποίοι επίσημοι είχαν παραστεί στην κηδεία η οποία έλαβε χώρα στον καθεδρικό ναό του Αγίου Νικολάου.

Η τελευταία δεκαετία

Κατά την τελευταία δεκαετία της βενετικής κυριαρχίας στη μεγαλόνησο, εάν κρίνουμε από το αρχειακό υλικό, πυκνώνουν οι θάνατοι των εδώ Βενετών αξιωματούχων. Στην έκθεσή του για τη μεγαλόνησο, ο καπιτάνος Αμμοχώστου Λαυρέντιος Bembo, αφού πρώτα απαριθμεί ποιοι είχαν ήδη πεθάνει, σημειώνει στη συνέχεια ότι από τη βενετική διοίκηση της Κύπρου δεν είχαν απομείνει παρά ο υποτοποτηρητής G. Ghisi και ο υποσύμβουλος Mocenigo. Αναφέρεται στον θάνατο του γενικού προνοητή Αντώνιο Bragadin, του συμβούλου Benetto Contarini και του οικονομικού επιτρόπου Lando. Ίσως να μην φανταζόταν ότι και ο ίδιος θα αποχαιρετούσε τη ζωή στην Κύπρο, λίγους μόνο μήνες πριν από την επίθεση, το 1570, των Οθωμανών. Το 1569, ο Bembo είχε επαναδιοριστεί στη μεγαλόνησο ως γενικός προνοητής και σύνδικος. Στις 3 Σεπτεμβρίου 1566 ο υποτοποτηρητής G. Ghisi ανακοίνωνε μ' επιστολή του τον θάνατο του τοποτηρητή Pandolfo Guoro. Τον διαδέχθηκε το επόμενο έτος ο Νικόλαος Querini στην κενή θέση του τοποτηρητή, σε μια εποχή που αυξανόταν ο οθωμανικός κίνδυνος και η Λευκωσία οχυρωνόταν εκ νέου. Ο στρατιωτικός μηχανικός Ιούλιος Savorgnano εγκωμιάζει σ' επιστολή του τη συμβολή του Querini στην οχύρωση της πρωτεύουσας και σημειώνει ότι ο θάνατός του ήταν μεγάλη απώλεια. Προς τιμή του Querini, προτελευταίου Βενετού τοποτηρητή της Κύπρου, ένας προμαχώνας της βορειοδυτικής πλευράς των τειχών της Λευκωσίας φέρει το όνομά του.
Τέλος, μετά τη λήξη της θητείας του γενικού προνοητή Φραγκίσκου Barbaro, διορίστηκε ο Λαυρέντιος Bembo, που είχε αναχωρήσει μόλις τον Αύγουστο του 1567 πίσω στη Βενετία, μετά τη λήξη της διετούς θητείας του ως καπιτάνου Αμμοχώστου. Τον Φεβρουάριο του 1569 διορίστηκε γενικός προνοητής και σύνδικος Κύπρου και έμελλε να είναι ο τελευταίος Βενετός γενικός προνοητής που θα υπηρετούσε σ' αυτή τη θέση. Έφθασε στη μεγαλόνησο μαζί με τον στρατιωτικό διοικητή Astorre Baglioni, στις 4 Απριλίου 1569, και άρχισαν αμέσως να οργανώνουν την άμυνά της. Κατά τη διάρκεια μιας γενικής επιθεώρησης των κυπριακών στρατιωτικών σωμάτων, που είχαν πραγματοποιήσει οι δύο άνδρες σε όλη την Κύπρο, ασθένησαν βαριά κι επέστρεψαν στην πρωτεύουσα. Ο Baglioni αποθεραπεύτηκε ενώ η υγεία του Λαυρέντιου Bembo επιδεινώθηκε και έτσι υπέκυψε στις 30 Νοεμβρίου 1569. Δυστυχώς, δεν εντοπίσαμε κάποιο έγγραφο το οποίο ν' αναφέρεται με λεπτομέρειες στην ασθένεια, τον θάνατο και τέλος την κηδεία του. Βρισκόμαστε όμως σε μια κρίσιμη εποχή και επικίνδυνη αφού λίγους μήνες μετά τον θάνατο του Bembo θα εισβάλουν οι Οθωμανοί στην Κύπρο και θα την καταλάβουν...

Η βόρεια πύλη των τειχών της Λευκωσίας φέρει το όνομα Bemba, προς τιμήν του τελευταίου προνοητή, όπως βέβαια απαντά σε κάποιους συγγραφείς αυτόπτες μάρτυρες της άλωσης της Λευκωσίας, όπως για παράδειγμα στον Ιωάννη Σωζόμενο. Αλλού, απαντά απλώς ως πύλη του προνοητή. Ούτε το όνομα τελικά ούτε και το αξίωμα του Λαυρέντιου Bembo δεν επικράτησαν ως όνομα της βόρειας πύλης των τειχών της Λευκωσίας, αφού είναι ευρέως γνωστή ως πύλη της Κερύνειας...

 Ίσως κάτι να γνώριζε ο Βενετός τοποτηρητής Κύπρου Κάρολος Capello, που ενόσω υπηρετούσε στην Κύπρο φρόντισε και για το επιτύμβιο επίγραμμά του. Τελικά, πέθανε και αυτός το 1546 στη Λευκωσία και ετάφη στον καθεδρικό της Αγίας Σοφίας, όπως μας πληροφορεί ένας Γερμανός περιηγητής το 1566, που διέσωσε και το επιτύμβιο επίγραμμά του. Ο Βενετός αξιωματούχος κατανοώντας τη ματαιότητα της επίγειας ζωής θέλησε να χαραχθεί στον τάφο του ότι: "Ο θάνατος είναι καταφύγιο και απαλλαγή και μας διδάσκει την αιώνια γνώση...".