Γράφει η Νάσα Παταπίου

Ο πόλεμος κατά το θέρος του 1570 στη Λευκωσία υπήρξε ένα σημαντικό γεγονός όχι μόνο για την ίδια τη μεγαλόνησο, αλλά και για την ευρωπαϊκή Δύση, αφού με την έκβασή του εξέλιπε και το πλέον προωθημένο προπύργιο του χριστιανικού κόσμου στην Ανατολή

Η τουρκική εισβολή στην Κύπρο κατά τον Ιούλιο του 1974 και ό,τι επακολούθησε φέρνει στη μνήμη την πρώτη ουσιαστικά οθωμανική επίθεση κατά της μεγαλονήσου έναν άλλο Ιούλιο, κατά το θέρος του 1570, όταν η Οθωμανική αυτοκρατορία θέλησε να εντάξει στην επικράτειά της βίαια και με ανελέητο πόλεμο την Κύπρο. Συλλογιζόμαστε ότι η φύση, τα αίτια και οι συνέπειες του πολέμου, καθώς επίσης και οι διαπιστώσεις για την εναλλαγή μεταξύ πολέμου και ειρήνης στις ανθρώπινες κοινωνίες εκφράζουν πραγματικότητες της ζωής των ατόμων συγκεκριμένων εποχών, αντικατοπτρίζοντας παράλληλα πρότυπα ανδρείας, τόλμης ή και δειλίας στην οπτική του νικητή ή του ηττημένου.
Με την εξάπλωση των Οθωμανών και τις κατακτήσεις τους στη Μεσόγειο, οι οποίες διαδέχονταν η μία την άλλη κατά τον 16ο αιώνα, θα μπορούσε ίσως κάποιος να ισχυριστεί, χωρίς να θεωρηθεί υπερβολή, ότι η ίδια η Μεσόγειος είχε καταστεί οθωμανική λίμνη. Το γεγονός αυτό εγκυμονούσε σοβαρούς κινδύνους ότι μια νέα επίθεση των Οθωμανών έμελλε να επισυμβεί εναντίον της Κύπρου, που αποτελούσε πλέον το μόνο χριστιανικό προπύργιο στην Εγγύς Ανατολή. Η οθωμανική αυτοκρατορία μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης επιχείρησε επιτυχώς την κυριαρχία στη Μεσόγειο και στη Μέση Ανατολή, συμπεριλαμβανομένης κυρίως της στρατηγικής σημασίας νήσου Κύπρου, την οποία κατέλαβε το 1570-1571, μετά την πτώση της Αμμοχώστου και την ηρωική αντίσταση της πόλης σχεδόν για έναν χρόνο. Με την επίθεση των Οθωμανών εναντίον της μικρής, αν και μεγαλονήσου, Κύπρου, πυροδοτήθηκε για τη σωτηρία της, ή μάλλον για τη σωτηρία του χριστιανικού κόσμου, μια γενική σύρραξη της Ευρώπης κατά της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, που επηρέασε όλη τη λεκάνη της Μεσογείου. Ο πόλεμος της Κύπρου 1570-1571 υπήρξε αναμφίβολα ένα σημαντικό γεγονός όχι μόνο για την ίδια τη μεγαλόνησο, αλλά και για την ευρωπαϊκή Δύση, γιατί με την έκβασή του -την πτώση της Κύπρου στα χέρια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας- εξέλιπε και το πλέον προωθημένο προπύργιο του χριστιανικού κόσμου στην Ανατολή. Η δουλεία που επεβλήθη στους Έλληνες Κύπριους και ο εξανδραποδισμός ως συνέπεια της κατάκτησης μετέβαλαν σαφώς την πορεία της μεγαλονήσου, όπως και όλων των άλλων κρατών της περιοχής, γιατί αυτή όλη η κατάσταση υποδούλωσης σε ένα ολοκληρωτικό σύστημα διοίκησης, όπως το οθωμανικό, επηρέασε την εξέλιξη των κοινωνιών, της πόλης και των περιοχών του ελληνισμού, αφού έμειναν πίσω από τις επαναστάσεις και τις προόδους που ακολούθησαν στην Ευρώπη της Αναγέννησης, του Διαφωτισμού και της Βιομηχανικής Επανάστασης.

Αυτόπτες μάρτυρες

Τα γεγονότα κατά το καλοκαίρι του 1570 αποτυπώνονται ανάγλυφα στα έργα που συνέταξαν αυτόπτες μάρτυρες και οι οποίοι με τον έναν ή τον άλλο τρόπο είχαν βιώσει τα γεγονότα, έλαβαν μέρος στην υπεράσπιση της πόλης και είχαν υποστεί τις φοβερές συνέπειες του πολέμου. Ο καθένας με τον δικό του τρόπο και από τη δική του οπτική γωνία κατέγραψαν και μας κληροδότησαν τα όσα έζησαν κατά τον πόλεμο της Κύπρου 1570-1571 και στην προκειμένη περίπτωση κατά τη διάρκεια της πολιορκίας και της πτώσης της Λευκωσίας. Η πολιορκία της Λευκωσίας από τους Οθωμανούς διήρκεσε σαράντα δύο ημέρες και η πόλη έπεσε στις 9 Σεπτεμβρίου, ημέρα Σάββατο του έτους 1570, επί σουλτάνου Σελίμ Β'.

Οι αυτόπτες μάρτυρες των τραγικών σκηνών που εκτυλίχθηκαν όταν κυριεύθηκε η Λευκωσία αποτυπώνουν τις σφαγές, τους βιασμούς, τις λεηλασίες, τις αιχμαλωσίες και ό,τι άλλο φοβερό προκαλεί μια κατάκτηση, ένας πόλεμος. Σε κάθε μέρος δεν ακουγόταν παρά ένας ακατάπαυστος θρήνος δυστυχισμένων γυναικών που είχαν αποχωριστεί τους συζύγους τους, κραυγές των μικρών που είχαν αποσπαστεί βίαια από τις αγκάλες των μητέρων τους, στεναγμοί δυστυχισμένων πατέρων, οιμωγές κοριτσιών και αγοριών που αποχωρίστηκαν από τους γονείς τους. Όλοι ήταν δεμένοι πισθάγκωνα και υποχρεώνονταν να προχωρούν γρήγορα με κτυπήματα από ράβδους και λαβές σπαθιών και πολλοί είχαν πληγές ή μπορεί να τους έλειπε ένα χέρι. Όσοι αντιστέκονταν τους φόνευαν αμέσως. Οι νικητές έκοβαν τα κεφάλια των ηλικιωμένων γυναικών και για να δοκιμάσουν τα σπαθιά τους άνοιγαν τα κεφάλια των ανδρών που είχαν παραδοθεί. Αλίμονο σ' αυτούς που επιχειρούσαν να δραπετεύσουν, τους συλλάμβαναν και τους έκοβαν τα πόδια. Άρπαζαν τα βρέφη και τα εκσφενδόνιζαν στο έδαφος.Ο Angelo Calepio είδε τον αποτρόπαιο θάνατο της μητέρας του της Λουκρητίας. Την αποκεφάλισαν στην ποδιά της υπηρέτριάς της. Περπάτησε ο ίδιος καθώς ήταν αιχμάλωτος στους δρόμους της πόλης. Είδε τα αρχοντικά και τα μέγαρα κατειλημμένα, τα τρόφιμα όπως φασόλια, χοιρομέρια, καπνιστά χοιρινά στο έδαφος και άλλα είδη στους δρόμους. Όσα δεν μπορούσαν να πάρουν μαζί τους ή να τα φάνε τα ποδοπατούσαν και έσπαζαν στα κελάρια τα βαρέλια με το κρασί και το λάδι. Αναζητώντας θησαυρούς δεν υπήρχε τίποτε ανίερο που δεν έπραξαν. Η πόλη των αρχόντων, των φεουδαρχών και των ευγενών ανέδιδε μια τρομερή δυσωδία λόγω των πτωμάτων των ανθρώπων, αλλά και των χοίρων που κείτονταν κάτω από τον δυνατό ήλιο, ξεκοιλιασμένα, άλλα χωρίς χέρια και άλλα χωρίς κεφάλι.

Λάφυρα και σκλάβοι

Την επόμενη ημέρα της κατάληψης της πόλης πραγματοποιήθηκε μια μεγάλη αγορά και πλειστηριασμός των λαφύρων. Πρώτα πωλήθηκαν οι εμφανίσιμοι νέοι και νέες, ενώ οι άνδρες πωλήθηκαν σε πολύ χαμηλές τιμές. Πληρώθηκαν όμως περισσότερα χρήματα γι' αυτούς που ήταν κατάλληλοι για κωπηλάτες στις γαλέρες. Την ίδια μέρα μοίρασαν και τα λάφυρα και ο αυτόπτης μάρτυρας είδε με κατάπληξη να πωλούν ανεκτίμητους πολύτιμους λίθους σε εξευτελιστικές τιμές. Γνώριζαν τόσο λίγα για μαργαριτάρια και πολύτιμους λίθους, σημειώνει ο δομινικανός μοναχός, όσο γνώριζαν και τα γουρούνια. Μετά από αυτή τη μεγάλη αγορά επιδόθηκαν στους βιασμούς παιδιών και γυναικών και όσοι αντιστέκονταν βασανίζονταν και φονεύονταν.

Οι Οθωμανοί, γράφει ο Giovanni Podocataro, επιδόθηκαν σε κάθε είδους ωμότητα και παραβίασαν και κατέκλεψαν τους ιερούς ναούς με περισσή ασέβεια, έτσι που σε όλη εκείνη τη συμφορά το λιγότερο κακό από όλα εκείνα τα συμβάντα ήταν ο θάνατος. Όλα εκείνα τα δυστυχή, άγρια και σκληρά γεγονότα, τονίζει ο Κύπριος λόγιος του 16ου αιώνα, που μπορούν να διαδραματιστούν σε μια πόλη που καταλαμβάνεται διά της βίας, συνέβησαν στη Λευκωσία. Εμείς, οι λίγοι που απομείναμε, διωγμένοι από τα σπίτια μας, ενδεείς όλων των αναγκαίων πραγμάτων, έχοντας στερηθεί την πατρίδα μας, σταλθήκαμε ως σκλάβοι στις γαλέρες.

Περίπου τρεις μέρες μετά την πτώση της πόλης και αφού έληξε η λαφυραγώγηση, ο Mustafa πασάς έστειλε στην Κερύνεια τον αιχμάλωτο στρατιωτικό διοικητή Paolo dal Quasto, για να πείσει τους εκεί Βενετούς διοικητές να παραδώσουν την πόλη. O Paolo dal Quasto ως αιχμάλωτος δεμένος στο άλογό του, στο οποίο είχε κρεμασμένα και δύο κεφάλια Ιταλών στρατιωτών που φονεύθηκαν στη Λευκωσία, μετέφερε το μήνυμα. Οι διοικητές ζήτησαν από τον Mustafa να τους επιτρέψει να στείλουν αγγελιαφόρο στον Marc'Antonio Bragadin, γιατί όφειλαν πρώτα να πάρουν την άδειά του. Το μήνυμα έφθασε στην Αμμόχωστο, αλλά τελικά η Κερύνεια παραδόθηκε αμαχητί στους Οθωμανούς, πριν έρθει απάντηση. Είχε σταλεί, επίσης, με έναν χωρικό το κεφάλι του τοποτηρητή Dandolo στην Αμμόχωστο, τοποθετημένο σε έναν σάκο. Στην Αμμόχωστο είχε σταλεί και ο φεουδάρχης Tutio Costanzo μεταφέροντας το μήνυμα με το οποίο οι Οθωμανοί απαιτούσαν την παράδοση της Αμμοχώστου. Το κεφάλι του τοποτηρητή ετάφη στον καθεδρικό του Αγίου Νικολάου και η απάντηση τελικά των διοικητών της πόλεως ήταν ότι ανέμεναν τον εχθρό για να αναμετρηθούν μαζί του.

Συμπερασματικά, μετά τον αιφνιδιασμό της επίθεσης της 9ης Σεπτεμβρίου στον προμαχώνα Podocataro και στη συνέχεια στον προμαχώνα Constanzo και την εισχώρηση του εχθρού στην πόλη της Λευκωσίας, επακολούθησαν τα όσα θλιβερά, τραγικά και επώδυνα αναφέραμε. Η πόλη με τα αμύθητα πλούτη αμετάκλητα πέρασε στην εξουσία των Οθωμανών. Σε λίγο παραδόθηκε η Κερύνεια και οι διοικητές που βρίσκονταν στα βουνά του Τροόδους, υπεύθυνοι των στρατιωτικών σωμάτων και του πλήθους που ήταν συγκεντρωμένα εκεί, κατέβηκαν από τα βουνά, παραδόθηκαν και δήλωσαν υποταγή στον Μουσταφά πασά. Ασχέτως του εάν αντιστεκόταν ακόμη η Αμμόχωστος, η οποία τελικά θα περιέλθει μετά από έναν χρόνο στην εξουσία των Οθωμανών, ήδη η μεγαλόνησος από "βασίλειο" ως κτήση της Γαληνοτάτης, είχε μετατραπεί σε οθωμανική επαρχία. Ο πόλεμος της Κύπρου 1570-1571 ερήμωσε τη μεγαλόνησο, η γη έμεινε ακαλλιέργητη, μέγα μέρος του πληθυσμού χάθηκε, όσοι δεν σφαγιάστηκαν, αιχμαλωτίστηκαν και πουλήθηκαν στα σκλαβοπάζαρα της Ανατολής. Ωστόσο, οι υπόλοιποι κάτοικοι της μεγαλονήσου θα συνεχίσουν την ιστορική πορεία τους για περισσότερους από τρεις αιώνες υπό τον οθωμανικό ζυγό, με την ελπίδα της απελευθέρωσης, έστω, στο απώτερο μέλλον.

Ένα κεφάλαιο της "μεγάλης ιστορίας"

Σε μια ιστορική προοπτική, η πραγμάτευση του θέματος του πολέμου και της ειρήνης, ως πολιτικού, κοινωνικού και πολιτιστικού ζητήματος ή γεγονότος, αποτελεί το πλαίσιο ζυμώσεων που συνετέλεσαν στην ανθρώπινη πρόοδο, αναδεικνύοντας παράλληλα την καθημερινή επικαιρότητα και τις συνηθισμένες καταστάσεις που διαμορφώνονταν στο εσωτερικό των κρατών, αλλά και στις σχέσεις τους με άλλα κράτη. Ο πόλεμος, "εισβάλλοντας" στη ζωή των ατόμων με την αμεσότητα των επιπτώσεών του, επέφερε αρνητικές καταστάσεις, φρικαλεότητες και συμφορές που αποτυπώθηκαν ως γραπτές μαρτυρίες των πολιτισμών. Άλλωστε, κατά τον Fernand Braudel, τον μεγάλο λάτρη της Μεσογείου, της Εσωτερικής Θάλασσας, όπως ο ίδιος την αποκαλούσε, επάνω στη συνηθισμένη ζωή των μικρών νησιών προστίθεται κάποτε ένα κεφάλαιο της μεγάλης Ιστορίας. Ο πόλεμος της Κύπρου (1570-1571), θα λέγαμε, και ειδικά η πολιορκία και άλωση της Λευκωσίας υπήρξε όντως ένα κεφάλαιο της μεγάλης Ιστορίας.