του Ανδρέα Βραχίμη

Μεταξύ των χαρακτηριστικών γνωρισμάτων του Διαφωτισμού θα μπορούσαμε να κατατάξουμε μια γενική έμφαση στην ιδέα του κριτικού δημόσιου διαλόγου. Και ίσως μια συνθήκη κάτω από την οποία ο δημόσιος διάλογος καθίσταται δυνατός είναι η ανάπτυξη κάποιου είδους "δημόσιας σφαίρας". Πόσο εύκολο θα ήταν να φανταστεί κανείς σήμερα ένα περιοδικό (όπως π.χ. το παρόν) που να μπορεί να καλέσει τους αναγνώστες του να απαντήσουν στην ερώτηση "Τι είναι ο Διαφωτισμός; ". Πόσο εύκολο είναι να αγνοούνται πλήρως τέτοια θεμελιώδη ερωτήματα; Πόσο κρίσιμα είναι τέτοια ερωτήματα όσον αφορά τον σχηματισμό του δημόσιου διαλόγου; Πόσες κρίσιμες υποθέσεις για τον Διαφωτισμό ενεργούν στους τρόπους που συζητούμε δημόσια, π.χ. στις καθημερινές επικλήσεις εννοιών των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ή ακόμη και στην ίδιά μας τη χρήση της γλώσσας στον δημόσιο λόγο;

Τον Δεκέμβριο του 1783, το περιοδικό Berlinische Monatsschrift εξέδωσε μια σειρά από απαντήσεις από διάφορους σημαντικούς στοχαστές στην ερώτηση "Τι είναι Διαφωτισμός;". Μεταξύ αυτών ήταν η γνωστή απάντηση του Εμμανουήλ Καντ.1 Κατά τον Καντ, Διαφωτισμός είναι η πορεία της ανθρωπότητας προς την ενηλικίωση, η οποία συνοψίζεται στο μότο Sapere aude: τόλμα να γνωρίζεις. Ο Καντ υποστηρίζει πως η πλειοψηφία της ανθρωπότητας βρισκόταν μέχρι τώρα υπό τη διδαχή και επιτήρηση "προστατών", της (Ρωμαιοκαθολικής) εκκλησίας και της μοναρχίας μεταξύ άλλων. Σε αυτούς τους προστάτες, κατά τον Καντ, εναποτίθεται η δύναμη να "γνωρίζουν" όσα οι υπόλοιποι φοβούνται ή βαριούνται να γνωρίζουν για τον εαυτό τους. Με αυτό τον τρόπο εγκαθιδρύονται οι διάφορες δεσποτικές καταστάσεις πραγμάτων που έχουν κυριαρχήσει για το μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας της ανθρωπότητας. Αυτές τις καταστάσεις μπορούμε να τις ονομάσουμε ετερονομικές, σε αντιπαράθεση με την αυτονομία η οποία σταδιακά αναπτύσσεται σε μια κοινωνία όταν τα μέλη της τολμούν να σκέφτονται (αντί να σκέφτονται άλλοι στη θέση τους).

Η διαδικασία του Διαφωτισμού είναι αυτή η κίνηση προς την αυτονομία. Και έχει σημασία το ότι ο Διαφωτισμός, όπως τον βλέπει ο Καντ, είναι μια διαδικασία. Είναι μια διαδικασία και όχι απλώς ένα "κίνημα" του 18ου αιώνα. Μια διαδικασία από την οποία θα μπορούσε να υποστηρίξει κανείς ότι ακόμη δεν έχουμε βγει.
Πόσο χωράει το μότο sapere aude στον δημόσιο λόγο σήμερα;

* Το παρόν άρθρο γράφτηκε με αφορμή τη δημοσίευση του άρθρου «Περί Διαφωτισμού», στο Παράθυρο 07/09/2014]

1. Kant, I. [1784), "An answer to the question: What is enlightenment?", στο Practical Philosophy (μετάφραση και επιμέλεια Mary J. Gregor), Cambridge: Cambridge University Press, στο http://www.marxists.org/reference/subject/ethics/kant/enlightenment.htm