Γράφει η Νάσα Παταπίου

Για την κυπριακή οικογένεια των Σγουρόπουλων είχαμε ασχοληθεί και στο παρελθόν σε δημοσίευμά μας σχετικά με το χωριό Λάνια της Λεμεσού. Άγνωστα στοιχεία από αρχειακό υλικό για μια γυναίκα με περιπετειώδη ζωή, από την ίδια οικογένεια των Σγουρόπουλων, επαναφέρουν το ίδιο θέμα της οικογένειας αυτής στο σημερινό μας δημοσίευμα.

Ανατρέχοντας στο παρελθόν και στην ιστορία της οικογένειας των Σγουρόπουλων, παρατηρούμε ότι μέλη της απαντούν στις πηγές κατά τους 15ο και 16ο αιώνες. Πρέπει μάλλον η οικογένεια των Σγουρών και η οικογένεια των Σγουρόπουλων που συναντούμε στις πηγές της Κύπρου κατά την ίδια εποχή να ταυτίζονται. Πολύ πιθανόν η οικογένεια των Σγουρόπουλων να κατάγεται από το Βυζάντιο αφού κατά τον 15ο αιώνα υφίσταται ομώνυμη οικογένεια στην Κωνσταντινούπολη. Άλλωστε, όπως μνημονεύει ο χρονικογράφος μας Λεόντιος Μαχαιράς, μετά την πτώση της Πόλης στην εξουσία των Οθωμανών είχαν εγκατασταθεί στην Κύπρο και πολλές οικογένειες προσφύγων από τη βασιλεύουσα. Αναφέρουμε ενδεικτικά την οικογένεια Χαλεπά, ένα κλάδο της οικογένειας των Παλαιολόγων κ.ά.

Για πρώτη φορά το όνομα της οικογένειας απαντά κατά τα έτη της βασιλείας του τελευταίου Φράγκου βασιλιά της Κύπρου Ιακώβου Β' Lusignan. Αξίζει να σημειωθεί ότι και ο προσωπικός γιατρός του ίδιου βασιλιά ήταν ο Δημήτριος Σγουρόπουλος και πολύ πιθανόν να υπήρξε γενάρχης της ίδιας οικογένειας. Δύο μόλις χρόνια μετά την αποχώρηση της βασίλισσας Αικατερίνης Κορνάρο από την Κύπρο, η Δημοκρατία της Βενετίας έσπευσε να ικανοποιήσει το αίτημα, που είχε υποβάλει στις βενετικές αρχές ο γιος του προαναφερόμενου γιατρού του βασιλιά. Επρόκειτο για τον Ζένιο (Ευγένιο) Σγουρόπουλο που είχε ζητήσει για τις υπηρεσίες που είχε προσφέρει στο παρελθόν ο πατέρας του προς τον βασιλιά, να του παραχωρηθεί το μικρό χωριουδάκι Λάνια. Το αίτημά του εισακούσθηκε μετά και από συστάσεις της βασίλισσας Αικατερίνης Κορνάρο.

Νέα στοιχεία

Στο σημερινό μας δημοσίευμα, όπως ήδη αναφέραμε στην αρχή, επανερχόμαστε με θέμα την οικογένεια των Σγουρόπουλων και ιδιαίτερα τις περιπέτειες της Ελιζαμπέττας, ένεκα νέων στοιχείων εκδομένων αλλά και αρχειακών που έχουμε συγκεντρώσει. Ο Θωμάς Σγουρός υπηρετούσε στην Αμμόχωστο ως υπεύθυνος για την προμήθεια ειδών διατροφής (mactasipo). Μια επιπρόσθετη πηγή για τον φεουδάρχη της Λάνιας, Ζένιο Σγουρόπουλο, αναφέρει ότι το 1494 είχε αγοράσει ένα δούλο για να τον υπηρετεί, που ήταν ιδιοκτησία του δημοσίου. Το 1560, επίσης ένας Αλβίζε Σγουρόπουλος υπηρετεί στο φεουδαρχικό ιππικό λαμβάνοντας χρηματικό φέουδο ανερχόμενο στα εξήντα δουκάτα ως provisionato a cavallo. Σύμφωνα με όσα αναφέρει ο Φλώριος Βουστρώνιος, ο βασιλιάς Ιάκωβος Β' είχε παραχωρήσει στον ευνοούμενό του Νικόλαο Σγουρό το χωριό Αυγόρου.

Μέλη της οικογένειας των Σγουρόπουλων φαίνεται να κατοικούν στην πρωτεύουσα Λευκωσία, ωστόσο τα περισσότερα μέλη της ίδιας οικογένειας διαμένουν στην Αμμόχωστο. Σε ανέκδοτες πηγές έχουμε εντοπίσει πέντε μέλη της οικογένειας των Σγουρόπουλων της Κύπρου να μαρτυρούνται ως φεουδάρχες χωριών της χερσονήσου Καρπασίας, αλλά και του διαμερίσματος της Μεσαορίας. Το 1529, ο Ιωάννης Σγουρόπουλος και ο Ιάκωβος Σγουρόπουλος έλαβαν ως φέουδο τη Μελούσια στη Μεσαορία. Ο Νικόλαος Σγουρόπουλος, γιος του φεουδάρχη Κυπριανού Σγουρόπουλου, εκμίσθωνε την Κώμα του Γιαλού στην Καρπασία, που ανήκε στο βαϊλάτο (baliazzo), δηλαδή ομάδα χωριών του Αγίου Ανδρονίκου Καρπασίας ή Κανακαριάς, όπως αναφέρεται στις πηγές του 16ου αι. Το βαϊλάτο του Αγίου Ανδρονίκου περιελάμβανε τα χωριά Γιαλούσα, Πλατανισσό, Βασίλι, Κοιλάνεμος, Γαλάτεια και Κώμα του Γιαλού. Επίσης ο Φραγκίσκος Σγουρόπουλος ήταν φεουδάρχης του χωριού Έλισση της Καρπασίας, το οποίο γειτνίαζε με τον Άγιο Ανδρόνικο, αλλά με την πάροδο των ετών ερημώθηκε και δεν υφίσταται πλέον. Μεγάλος αριθμός βενετικών εγγράφων αναφέρεται στον πολυσχιδή βάιλο Καρπασίας Καλλέργη και μεταξύ άλλων καταγράφεται και η διαμάχη και μεγάλη έριδα που ξέσπασε μεταξύ του ιδίου και του φεουδάρχη χωριών της Καρπασίας, Νικόλαου Σγουρόπουλου. Ο εν λόγω φεουδάρχης στράφηκε δικαστικώς εναντίον του βαΐλου Καρπασίας διατυπώνοντας, το 1563, εναντίον του δεκατέσσερις καταγγελίες.

Τέλος, μια άλλη ανέκδοτη είδηση για έναν άλλο Σγουρόπουλο είναι η εξής. Το 1528, το Συμβούλιο των Δέκα είχε παραχωρήσει στον Μπερνάρδο Σγουρόπουλο για τις υπηρεσίες που είχε προσφέρει ένα ισόβιο εισόδημα, το οποίο προερχόταν από τον δασμό του ψωμιού που πωλούσαν στην πόλη της Λευκωσίας.

Μια Σγουροπούλα σκλάβα

Νέα και ενδιαφέροντα στοιχεία προκύπτουν από αρχειακή έρευνα σχετικά με ένα μέλος θηλυκού γένους της οικογένειας των Σγουρόπουλων, από την Αμμόχωστο. Πρόκειται για την Ελιζαμπέττα ή Ισαμπέττα Σγουρόπουλου και όπως πληροφορούμαστε από αρχειακό υλικό ήταν θυγατέρα του φεουδάρχη Κυπριανού Σγουρόπουλου, από την Αμμόχωστο. Η Ιζαμπέττα βίωσε τη φοβερή πολιορκία και παράδοση της Αμμοχώστου, του γενέθλιου τόπου της, και συνελήφθη αιχμάλωτη από τους Οθωμανούς το 1571. Έγγραφα σχετικά με την ίδια αλλά και με τον σύζυγό της, μας αποκαλύπτουν περισσότερα στοιχεία τόσο γι' αυτήν όσο και για την οικογένειά της.

Η οικογένεια του Κυπριανού Σγουρόπουλου ήταν πολυμελής, όπως μας γνωστοποιείται από έγγραφο που είχε συνταχθεί προς το τέλος του 16ου αιώνα, από τη θυγατέρα του Ιζαμπέττα. Εκτός από την Ελιζαμπέττα, ο Κυπριανός Σγουρόπουλος είχε ακόμη τέσσερις θυγατέρες που είχαν αιχμαλωτιστεί. Επίσης, πληροφορούμαστε από την ίδια πηγή ότι οι φεουδάρχες Νικόλαος και Φραγκίσκος, στους οποίους αναφερθήκαμε προηγουμένως, ήταν επίσης γιοι του Κυπριανού Σγουρόπουλου. Η Ελιζαμπέττα τονίζει υπεύθυνα στο έγγραφο αυτό ότι τόσο ο πατέρας όσο και οι δύο της αδελφοί είχαν αναγνωριστεί από όλους ως ευγενείς (nobili). Οι δύο άνδρες, Νικόλαος και Φραγκίσκος, υπηρετούσαν τη Γαληνοτάτη ως ιππείς (a cavallo) και υπερασπίστηκαν την Αμμόχωστο κατά τη διάρκεια της πολιορκίας της, το 1571, από τους Οθωμανούς. Η Ελιζαμπέττα, κατά την παράδοση της πόλης ήταν ήδη παντρεμένη με τον Μάρκο του Γάσπαρη Armiraglio. Το Armiraglio δεν αποκλείεται να είναι επίθετο ή πολύ πιθανόν να δηλώνει το επάγγελμα του Μάρκου Γάσπαρη. Εάν πρόκειται για επάγγελμα, τότε είναι βέβαιο ότι η ευγενούς καταγωγής Ελιζαμπέττα Σγουρόπουλου ήταν παντρεμένη με ένα διακεκριμένο πολίτη της Αμμοχώστου, εφόσον ο σύζυγός της ήταν διευθυντής ή υπεύθυνος στο λιμάνι, θα μπορούσαμε να πούμε.

Τα όσα ανέφερε στο ανωτέρω έγγραφο η Ελιζαμπέττα διαβεβαίωναν ενόρκως και ενυπογράφως σημαντικοί πολίτες της Αμμοχώστου και αρκετά γνωστοί στις πηγές της Βενετοκρατίας. Αυτοί ήταν ο Φραγκίσκος του Θεοχάρη Σαρακηνόπουλος, από την Αμμόχωστο, ο Ιερώνυμος Σαραντάφτερος, ο Κωνσταντίνος Ξενάκης και ο Πέτρος Μαράσκη. Η οικογένεια Σαρακηνόπουλου από την Αμμόχωστο αναφέρεται συχνά στις πηγές, γιατί τα μέλη της κατείχαν κάποιες υψηλές θέσεις. Ένας Νικόλαος Σαρακηνόπουλος ήταν επίτροπος της Κοινότητας της Αμμοχώστου κατά το 1563 και κατά τη διάρκεια της πολιορκίας υπερασπίστηκε την πόλη με ένα λόχο Ελλήνων, από το επιπρομαχώνιο της Αγίας Νάπας (cavaliero di Santa Napa) και φονεύθηκε από μια βολή αρκεβούζιου. Ο Φραγκίσκος του εγγράφου μας ήταν γιος του Θεοχάρη Σαρακηνόπουλου, του οποίου η κατοικία, όπως αναφέρεται σε ένα έγγραφο του 1563, λόγω των εργασιών στις οχυρώσεις της πόλης είχε κατεδαφιστεί και τελικά οι Βενετοί τον αποζημίωσαν. Ο Ιερώνυμος Σαραντάφτερος ήταν γνωστός έμπορος. Ο Κωνσταντίνος Ξενάκης μετά την πτώση της Κύπρου έζησε ως πρόσφυγας και δημιούργησε οικογένεια στην Πόλα της Ιστρίας. Πρόκειται για πατέρα του Δημήτριου αλλά και του Θεοφάνη, μετέπειτα αρχιεπισκόπου Φιλαδελφείας.

Στην Πόλα και στη Βενετία

Η Ελιζαμπέττα, αφού έζησε κάποια χρόνια αιχμάλωτη, απελευθερώθηκε στη συνέχεια με καταβολή λύτρων από τον σύζυγό της. Χωρίς το σπίτι και χωρίς την πατρίδα της ακολούθησε τον δρόμο που ακολούθησαν τότε και άλλοι Κύπριοι πρόσφυγες κυρίως στη Βενετία ή και σε άλλες περιοχές της βενετικής επικράτειας. Η Ελιζαμπέττα μαζί με τον σύζυγό της ήταν μεταξύ των πενήντα κυπριακών οικογενειών που είχαν αποφασίσει να εγκατασταθούν στην Πόλα της Ιστρίας, μετά από ενέργειες της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας της Βενετίας. Κατά την προτελευταία δεκαετία του 16ου αιώνα, ο σύζυγος της Ελιζαμπέττας είχε λάβει ως πρόσφυγας ενίσχυση από τη Δημοκρατία της Βενετίας, ανερχόμενη σε τετρακόσια δέκα δουκάτα για εγκατάσταση.

Όπως τεκμηριώνεται σε έγγραφο της ίδιας περιόδου με το προηγούμενο, η Ελιζαμπέττα έπεσε θύμα εξαπάτησης από κάποιον Κύπριο συμπατριώτη της. Ήταν έτοιμη να μεταβεί στην Πόλα της Ιστρίας και περίμενε να πάρει την κρατική χορηγία για την εγκατάσταση. Ο συμπατριώτης της όμως, Γιαννούτιος Ράμεσης, την έπεισε να υπογράψει ένα έγγραφο με το οποίο, όπως τη διαβεβαίωσε, θα έπαιρνε την κρατική χορηγία διαφορετικά θα την έχανε. Στόχος του, όπως αποδείχθηκε στη συνέχεια, ήταν να ακυρώσει με τις ενέργειές του την οικονομική ενίσχυση που έπρεπε να παραχωρηθεί στην Ελιζαμπέττα ώστε να εγκατασταθεί με τον σύζυγό της στην Πόλα της Ιστρίας. Στη συνέχεια, η Σγουροπούλα διόρισε δικηγόρο της τον Μπερναρδίνο de Fabris για να υπερασπιστεί τα συμφέροντα και τα δικαιώματά της, σχετικά με τη χορηγία για εγκατάσταση στην Πόλα.

Τελικά, για λόγους που δεν γνωρίζουμε, η Ελιζαμπέττα πρέπει να έζησε μάλλον ελάχιστο χρονικό διάστημα στην Πόλα και τη συναντούμε αργότερα να είναι εγκατεστημένη και να ζει στη Βενετία. Η Ελιζαμπέττα Σγουρόπουλου έζησε στην Αμμόχωστο και πολύ πιθανόν κατά διαστήματα στα χωριά της Καρπασίας, που ήταν φέουδα του πατέρα και των αδελφών της. Μετέπειτα γνώρισε την οδύνη και τα βάσανα του πολέμου, έχασε τους δικούς της που σκορπίστηκαν ή φονεύθηκαν στον πόλεμο, σύρθηκε αιχμάλωτη στην οθωμανική επικράτεια και όταν απελευθερώθηκε κατέφυγε στη Βενετία. Εκεί, με τον σύζυγό της και με τη βοήθεια του βενετικού κράτους θέλησαν να εγκατασταθούν μαζί με άλλους στην Πόλα της Ιστρίας, σε μια νέα πατρίδα για τους απάτριδες Κυπρίους...
Αχ! Ελιζαμπέττα, ασφαλώς δεν θα φανταζόσουνα ποτέ πως η προσφιλής πατρίδα σου, μετά αιώνες θα βίωνε εκ νέου τη φρικτή οδύνη του πολέμου, την προσφυγιά και τον ακρωτηριασμό των εδαφών της...

ΛΕΖΑΝΤΑ: Το χωριό Άγιος Ανδρόνικος Καρπασίας, φέουδο κατά τον 16ο αι. του Νικόλαου Σγουρόπουλου, αδελφού της Ελιζαμπέττας.