Στις πλούσιες βενετικές πηγές μάς αποκαλύπτονται ενδιαφέροντα στοιχεία σχετικά με τους φεουδάρχες, τα χωριά της Κύπρου, την παραγωγή σιτηρών και γενικά άλλων προϊόντων της μεγαλονήσου, τα οχυρωματικά έργα, τις πειρατείες και γενικά πληθώρα ειδήσεων για την Ιστορία μας. Ακόμη, στις βενετικές πηγές απαντούν χωριά τα οποία στη συνέχεια χάθηκαν ή χωριά που διασώζονται έως σήμερα και μνημονεύονται και σε προγενέστερες εποχές. Το ίδιο συμβαίνει και με κάποια τοπωνύμια τα οποία διασώζονται έως σήμερα ή άλλα τα οποία χάθηκαν στο πέρασμα του χρόνου. Αναφέρουμε ενδεικτικά το τοπωνύμιο Fiteftia, το οποίο γειτνιάζει με το χωριό Κρήτου Τέρρα, που έχουμε συναντήσει σε κάποια έγγραφα καθώς επίσης και τα τοπωνύμια στην κωμόπολη Ριζοκαρπάσου: Καψαλόβουνος, Ποταμιά, Ανάβρυση, Κοκκινόχωμα, τα οποία υφίστανται έως σήμερα. Ωστόσο δεν έχουμε εντοπίσει ακόμη το τοπωνύμιο στην περιοχή του Ριζοκαρπάσου με το όνομα ο Φραμός της Ροδάνας (Framos tes Rodanas). Επίσης δεν έχουμε εντοπίσει το τοπωνύμιο Μοfesia ή Motesia, το οποίο σχετιζόταν με κτήματα τα οποία παραχώρησε η βασίλισσα Αικατερίνη Κορνάρο σε μέλη της οικογένειας Flatro.

Εάν εξετάζαμε κάποια τοπωνύμια στην εντός των τειχών Αμμόχωστο καθώς και στην πόλη έξω από τα τείχη θα παρατηρούσαμε ότι κάποια υφίστανται τουλάχιστον από τον 16ο αιώνα, όπως συμπεραίνουμε από τις πηγές, ενώ άλλα χάθηκαν ή παραμένουν αταύτιστα. Για παράδειγμα, ένα τοπωνύμιο το οποίο συναντούμε κυρίως στις πηγές του πολέμου της Κύπρου σχετικά με την πολιορκία και παράδοση της Αμμοχώστου παραμένει αταύτιστο. Πρόκειται για το χωριό ή και τοπωνύμιο Άγιος Αλέξιος, έξω από τα τείχη της Αμμοχώστου. Ωστόσο ενώ συναντούμε τον Άγιο Αλέξιο στις εν λόγω πηγές, σε κανένα επίσημο βενετικό έγγραφο όπως είναι οι κατάλογοι των χωριών της Κύπρου, στους οποίους καταγράφεται και το πιο μικρό χωριουδάκι ή πραστιό, δεν απαντά. Πρέπει μάλλον να πρόκειται για κάποιο λάθος ή για κάποιο κατά παραφθορά τοπωνύμιο το οποίο αναπαράγεται στις πηγές από τον 16ο αιώνα. Ουσιαστικά αποτελεί ένα τοπωνύμιο μυστήριο, εκτός και εάν το ταυτίσουμε με τον Άγιο Λουκά.

Οι λόφοι των Εβραίων

Αντίθετα το τοπωνύμιο Αμμόλοφοι ή αλλού, όπως απαντά, Λόφοι των Εβραίων, το συναντούμε σε επίσημα βενετικά έγγραφα, σε εκθέσεις Βενετών αξιωματούχων και στις πηγές του πολέμου της Κύπρου, αλλά μπορεί τα ταυτιστεί και με τοπωνύμιο έξω από τα τείχη της Αμμοχώστου. Όπως έχει αποδειχθεί με βάση τις βενετικές πηγές, η ενορία στην οποία κατοικούσαν οι Εβραίοι της Αμμοχώστου βρισκόταν στα νότια της πόλης προς την πύλη την ονομαζόμενη της Λεμεσού ή Πύλη της Ξηράς, δίπλα ακριβώς από τον πύργο της Ιουδαϊκής (Torre della Giudecha), ή πύργο της Αγίας Νάπας, όπως ονομαζόταν διαφορετικά. Οι λόφοι των Εβραίων, σύμφωνα με το σχεδιάγραμμα του Μario Kartaro καθώς και σ' ένα άλλο τοπογραφικό σχέδιο, βρίσκονταν προς τα νοτιοδυτικά έξω από τα τείχη της πόλης. Ας σημειωθεί ότι στο σχεδιάγραμμα του Στέφανου Gimbellino, το τοπωνύμιο σημειώνεται πιο νότια στο εξωτερικό της οχύρωσης της πόλης ως ένα ύψωμα, το οποίο αναφέρεται ως οι Λόφοι των Εβραίων (Colle degli Hebrei).

Oι Λόφοι των Εβραίων μνημονεύονται και στην έκθεση του καπιτάνου Αμμοχώστου Lorenzo Bembo. Φαίνεται ότι στον δρόμο που κατέληγε στην πύλη προς τα νότια της πόλης βρίσκονταν οι Αμμόλοφοι και δημιουργούσαν πρόβλημα, γι' αυτό ο καπιτάνος Αμμοχώστου επιθυμούσε να τους ισοπεδώσει, για να κάνει πιο ελεύθερη την πρόσβαση της Πύλης της Ξηράς ή της Λεμεσού. Με βάση τις πηγές αντιλαμβανόμαστε ότι οι Λόφοι οι ονομαζόμενοι των Εβραίων πρέπει να ταυτιστούν με το τοπωνύμιο Αμμόλοφοι (Monti de Sabioni) όπου υπήρχε κοιμητήριο των Εβραίων.

Ο Πέτρος Valderio, τελευταίος επί Βενετοκρατίας βισκούντης Αμμοχώστου, αναφέρεται στη διήγησή του για την πολιορκία και παράδοση της Αμμοχώστου και στους Αμμόλοφους (monti dei Sabbioni), που θα μπορούσαν μάλλον να ταυτιστούν με τους λόφους των Εβραίων. Ο Valderio συγκεκριμένα σημειώνει τα εξής σχετικά: Όταν στις 10 Σεπτεμβρίου 1568 είχαν εμφανιστεί εξήντα τέσσερις οθωμανικές γαλέρες στο ακρωτήριο Γκρέκο, ο διοικητής της πόλης θέλησε να καλωσορίσει και να στείλει δώρα στους Οθωμανούς με εξέχοντες κατοίκους της Αμμοχώστου. Αυτή η τακτική ήταν πολύ συνηθισμένη κατά τη Βενετοκρατία γιατί ήταν ένας τρόπος οι Βενετοί να κρατούν ισορροπίες με τους Οθωμανούς αφού υπήρχε κίνδυνος να επιτεθούν στη μεγαλόνησο. Οι Οθωμανοί, αφού έλαβαν τα δώρα και συνομίλησαν με τους εκπροσώπους της πόλης, ζήτησαν έναν οδηγό για να στείλουν εκπροσώπους τους να επισκεφθούν την πόλη. Έτσι, όπως διηγείται ο Valderio, οι εκπρόσωποι της πόλης πριν αναχωρήσουν είχαν αποχαιρετήσει τους Οθωμανούς κοντά στην περιοχή των Αμμόλοφων εκεί όπου βρίσκονται οι τάφοι των Εβραίων (sepolture degli Ebrei), δηλαδή το κοιμητήριό τους. Όταν δύο χρόνια μετά οι Οθωμανοί εισέβαλαν στην Κύπρο, κατέκτησαν τη Λευκωσία και άρχισαν να πολιορκούν την Αμμόχωστο ο Valderio αναφέρεται και πάλι στη σχετική διήγησή του στο τοπωνύμιο Αμμόλοφοι. Πολύ συχνά, όπως σημειώνει, οι εχθροί έφθαναν με το ιππικό τους έως τον Πύργο της Χήνας, στον Άγιο Δημήτριο και στον Άγιο Αλέξιο, στη Χρυσοσπηλιώτισσα αλλά και στους Αμμόλοφους για να πλήξουν την πόλη και να αρχίσουν να την πολιορκούν.

Επίσης αργότερα, όταν οι Οθωμανοί άρχιζαν να κατασκευάζουν οχυρά για να κτυπούν την πόλη, γίνεται μνεία και πάλι στους Αμμόλοφους. Οι Οθωμανοί είχαν τότε κάνει οχυρά στον Άγιο Γεώργιο και από εκεί έπλητταν τον πύργο Ανδρούτση, ένα οχυρό στην περιοχή των Αμμόλοφων, ένα άλλο που έπληττε την περιοχή του Σωτήρος (San Salvador) καθώς και άλλα. Στη συγκεκριμένη περίπτωση το τοπωνύμιο αναφέρεται δύο φορές αλλά όχι απλώς ως Αμμόλοφοι ούτε λόφοι των Εβραίων, αλλά ως Αμμόλοφοι του Curazer (Monti de' Sabbioni del Corazer). Οι Αμμόλοφοι του Curazer πρέπει να ταυτίζονται με τους Αμμόλοφους των Εβραίων. Αξίζει να αναφέρουμε εδώ ότι η λέξη curazzer ή coraser σημαίνει επάγγελμα, δηλαδή αυτόν που κατασκευάζει μεταλλικούς θώρακες, αλλά απαντά και ως επίθετο μίας τότε σημαντικής οικογένειας στην Κύπρο. Κατά τη Βενετοκρατία συναντούμε στις πηγές πολύ συχνά αναφορές για μέλη της οικογένειας Corazer. Μετά την κατάκτηση της Κύπρου από τους Οθωμανούς, κάποια μέλη της οικογένειας Corazer διαπρέπουν ως έμποροι στη Βενετία. Πολύ πιθανόν κάποιος Curazer να κατείχε κάποια έκταση στην περιοχή των Αμμόλοφων των Εβραίων, δηλαδή κοντά στο κοιμητήριό τους.

Ο καπιτάνος Lorenzo Bembo

Στην ανέκδοτη έκθεση του Βενετού καπιτάνου Αμμοχώστου Lorenzo Bembo, ο οποίος υπηρέτησε στη θέση αυτή από το 1565 έως το 1567, αναφέρεται στους Λόφους των Εβραίων. Ο Bembo ως καπιτάνος Αμμοχώστου σκέφτηκε μεταξύ άλλων να ισοπεδώσει τους εν λόγω λόφους και ιδού με ποιο τρόπο, όπως ο ίδιος καταγράφει το 1567 στην έκθεσή του για την Κύπρο. Υπάρχουν, όπως γράφει, έξω από την Πύλη της Ξηράς της Αμμοχώστου, την αποκαλούμενη Πύλη της Λεμεσού, όχι πολύ μακριά από την πόλη, μερικοί λόφοι πετρώδεις, οι οποίοι ονομάζονται Λόφοι των Εβραίων. Οι λόφοι αυτοί, κατά την άποψη του Bembo, θα πρέπει να ισοπεδωθούν ώστε να προσφέρουν καλύτερη πρόσβαση στην πόλη. Επειδή έπρεπε για το έργο αυτό να εξευρεθεί ένας τρόπος οικονομικός, ο καπιτάνος γράφει τα εξής σχετικά στην έκθεσή του. Εισηγείται στις βενετικές αρχές για την εκτέλεση αυτού του έργου, εάν συμφωνούν βέβαια με την πρότασή του, να δώσουν εντολή ώστε όποιος κάτοικος της Αμμοχώστου θα οικοδομούσε οτιδήποτε στην πόλη, να μην έκοβε πέτρες από οποιοδήποτε άλλο μέρος παρά μόνο από τους λόφους των Εβραίων. Έτσι με αυτόν τον τρόπο πολύ σύντομα οι λόφοι αυτοί θα ισοπεδώνονταν χωρίς καμιά δαπάνη της Γαληνοτάτης, ενώ οι ιδιώτες με μεγάλη άνεση θα ευεργετούνταν. Βέβαια, δεν γνωρίζουμε στη συνέχεια τι είχε γίνει, αφού όλα τα παραπάνω διατυπώνονται το 1567 και τον Ιούλιο του 1570 τα οθωμανικά στρατεύματα είχαν ήδη εισβάλει στην Κύπρο και πολύ σύντομα κατέλαβαν τη Λευκωσία και σε ένα έτος την Αμμόχωστο.

Οι βουνάρες του Αγίου Μέμνονα

Αναμφισβήτητα οι Αμμόλοφοι των βενετικών πηγών πρέπει οπωσδήποτε να ταυτιστούν με το τοπωνύμιο Βουνάρες του Αγίου Μέμνονα. Ο Άγιος Μέμνωνας βέβαια δημιουργήθηκε πολύ μεταγενέστερα αφού τον 16ο αιώνα δεν απαντά ούτε ως τοπωνύμιο ούτε ως οικισμός. Τουλάχιστον τότε, δηλαδή κατά τον 16ο αιώνα, η περιοχή στην οποία αναπτύχθηκε μάλλον κατά τον 18ο αιώνα ο οικισμός του Αγίου Μέμνονος ονομαζόταν Αμμόλοφοι από τους αμμώδεις λόφους που υπήρχαν εκεί.

Ασφαλώς χρειάζεται περαιτέρω έρευνα για την ακριβή ταύτιση του τοπωνυμίου Λόφοι των Εβραίων και Αμμόλοφοι. Τόσο το χρονικό διάστημα από τον 16ο αιώνα (στον οποίο ανάγονται οι πηγές μας) έως σήμερα, όσο και η κατεχόμενη από το 1974 πόλη της Αμμοχώστου, καθιστούν για ευνόητους λόγους ακόμη πιο δύσκολη την επί τόπου έρευνα.

Παραμένει ωστόσο σημαντικό το γεγονός ότι στο δημοσίευμά μας αυτό συγκεντρώσαμε όλες τις πηγές, εκδομένες και ανέκδοτες, σχετικά με τα τοπωνύμια Αμμόλοφοι, Λόφοι των Εβραίων, Αμμόλοφοι του Curazer και, άσχετα εάν ταυτίζονται ή όχι τα τοπωνύμια αυτά μεταξύ τους, καταθέσαμε τις πηγές αυτές στο εύρωστο σε πλούτο ταμείο της κυπριακής Ιστορίας.

ΛΕΖΑΝΤΑ: Ο Άγιος Μέμνωνας πίσω από το συρματόπλεγμα. ΦΩΤΟ (c)Ανδρέας Φούλιας