Γράφει η Νάσα Παταπίου

Στον κύριο Βάσο Καραγιώργη για τη δική του Σαλαμίνα!

Κατά τις πρώτες δεκαετίες του 16^ου αιώνα είχε σταλεί ήδη από πολύ νεαρή ηλικία στην Κύπρο -χωρίς να διευκρινίζεται ακριβώς γιατί- ένας Βενετός με το όνομα Πέτρος-Παύλος dalla Scalla. Ο Πέτρος-Παύλος μεγάλωσε ουσιαστικά στην Αμμόχωστο και όταν έφθασε σε ώριμη ηλικία νυμφεύθηκε μια Αμμοχωστιανή με το όνομα Αντωνία. Το ζεύγος απέκτησε τέσσερις θυγατέρες και ένα γιο με το όνομα Μαρτίνος. Η Αμμοχωστιανή Αντωνία φαίνεται να είχε κάποια καλλιέργεια αλλά και αγάπη προς τον γενέθλιο τόπο της και να γνώριζε ότι πρόδρομος οικισμός της Αμμοχώστου ήταν η γειτονική αρχαία Σαλαμίνα. Πρέπει να γνώριζε μάλλον και την ιστορία της διάσημης βασίλισσας Κλεοπάτρας ή να είχε γνώση για τις βασίλισσες της Κύπρου που έφεραν το ίδιο όνομα. Έτσι στις δύο θυγατέρες της, με τη σύμφωνη γνώμη οπωσδήποτε του συζύγου της, έδωσε ονόματα ιταλικά ονομάζοντας τη μία Ρενιέρα και την άλλη Doralice, ενώ στις άλλες δύο χάρισε ιστορικά και με πολλή σημασία ονόματα. Στη μία δόθηκε το όνομα Κλεοπάτρα, αλλά δεν γνωρίζουμε εάν οι γονείς της ήθελαν να τιμήσουν τη διάσημη  βασίλισσα Κλεοπάτρα, την επονομαζόμενη ωραία, με την περιπετειώδη ζωή και την ακαταμάχητη γοητεία. Ίσως όμως και να της δόθηκε το όνομα αυτό προς τιμήν κάποιας άλλης Κλεοπάτρας, βασίλισσας της Κύπρου. Σημαντική και ενδιαφέρουσα είδηση ωστόσο αποτελεί το γεγονός ότι η Αντωνία και ο Πέτρος-Παύλος, την τέταρτη θυγατέρα τους την ονόμασαν Σαλαμίνα! Με αυτό τον τρόπο τιμούσαν την αρχαία και ένδοξη πόλη που γειτνίαζε με τη γενέτειρα των παιδιών τους Αμμόχωστο.

Το σχετικό βενετικό έγγραφο με την ιστορία της οικογένειας και κυρίως το όνομα Σαλαμίνα, που δόθηκε στη μία από τις τέσσερις θυγατέρες του ζεύγους, μας προκάλεσε ενθουσιασμό. Οι κάτοικοι της Κύπρου, λοιπόν, ήδη από τον 16^ο αιώνα και πριν ακόμη έρθουν στο φως με αρχαιολογικές ανασκαφές περισσότερα τμήματα της πόλης που ίδρυσε ο Τεύκρος, όπως αποδεικνύεται από το συγκεκριμένο έγγραφο, τιμούσαν την αρχαία πόλη δίνοντας και στις θυγατέρες τους το όνομά της. Σαλαμίνα, λοιπόν, ήταν η θυγατέρα του Βενετού Πέτρου-Παύλου και της Αμμοχωστιανής Αντωνίας. Με βάση τη βενετική αυτή πηγή για πρώτη φορά είχαμε πληροφορηθεί ότι το όνομα της Σαλαμίνας της Κύπρου έφερε μία κοπέλα και μάλιστα Αμμοχωστιανή!

Η ζωή της οικογένειας dalla Scalla κυλούσε μάλλον ήρεμα κι ευχάριστα στην Αμμόχωστο και τα παιδιά μεγάλωναν με οικογενειακή θαλπωρή στη βενετοκρατούμενη και πολύβουη λόγω του λιμανιού πόλη. Και οι τέσσερις θυγατέρες, όπως σημειώνεται στο έγγραφό μας, είχαν τελέσει όταν έφθασαν σε ώριμη ηλικία επιτυχημένους γάμους. Μία από αυτές, χωρίς να διευκρινίζεται ποια, ήταν παντρεμένη με ένα γιατρό (dottor di medicina) με το όνομα Bortolo Voleio, η άλλη θυγατέρα με έναν Αρμένιο με το όνομα Zuan Giordano, η τρίτη με έναν έμπορο και η τέταρτη, η Ρενιέρα, πέθανε δυστυχώς σε νεαρή ηλικία. Δεν γνωρίζουμε όμως ποιος ήταν ο σύζυγος της Σαλαμίνας. Ο πατέρας των κοριτσιών, ο οποίος πρέπει να είχε μάλλον κάποια θέση στη βενετική διοίκηση της πόλης, προικοδότησε τις θυγατέρες του ευπρεπώς και ως άρμοζε. Για τις υπηρεσίες του πατέρα τους, οι τέσσερις νέες είχαν λάβει από το Δημόσιο Ταμείο της Κύπρου ως δώρο εκατό δουκάτα.

Τι συνέβη κατά τον πόλεμο 1570-1571

Η επίθεση των οθωμανικών δυνάμεων κατά της Κύπρου το 1570 θα αλλάξει το σκηνικό της ζωής των κατοίκων της μεγαλονήσου και βέβαια της οικογένειας dalla Scalla. Οι Οθωμανοί τον Ιούλιο του 1570 θα αποβιβαστούν στις Αλυκές και πολύ σύντομα θα πολιορκήσουν την πρωτεύουσα Λευκωσία, η οποία τελικά θα πέσει στην εξουσία τους, στις 9 Σεπτεμβρίου του ιδίου έτους. Στη συνέχεια τα οθωμανικά στρατεύματα θα πολιορκήσουν την Αμμόχωστο, η οποία θα αντισταθεί έως τις αρχές  Αυγούστου του 1571 ελπίζοντας στην άφιξη βοήθειας από τη χριστιανική Δύση, η οποία τελικά δεν έφθασε. Η οικογένεια dalla Scalla βίωσε τα δεινά της πολιορκίας, τον φόβο και την αγωνία από τους απανωτούς βομβαρδισμούς από τον υπεράριθμο, σε σχέση με τους υπερασπιστές της πόλης, οθωμανικό στρατό και τη φοβερή πείνα. Ο διοικητής της πόλης δεν είχε τελικά άλλη επιλογή και μετά από σχετικές συσκέψεις και διαβουλεύσεις μεταξύ των ιθυνόντων, αφού ήρθαν πρώτα σε συνεννόηση με τους Οθωμανούς για τους όρους παράδοσης, αποφάσισε επισήμως να παραδώσει στον Λαλά Μουσταφά τα κλειδιά της πόλης.

Μεταξύ των ανθρώπων της ακολουθίας του Μαρκαντωνίου Bragadin, όταν είχε μεταβεί στη σκηνή του πασά για να παραδώσει τα κλειδιά της πόλης, ήταν και ο Πέτρος-Παύλος dalla Scalla. Ο άτυχος Πέτρος-Παύλος dalla Scalla σφαγιάστηκε ανηλεώς μαζί με όλη την ακολουθία του Μαρκαντωνίου Bragadin από τον Λαλά Μουσταφά, ο οποίος στον Βενετό διοικητή της πόλης επεφύλαξε τον μαρτυρικό δι’ εκδοράς θάνατο. Ο Πέτρος-Παύλος που είχε άγρια δολοφονηθεί από τον Λαλά Μουσταφά, όπως διαβεβαίωναν αργότερα στη Βενετία συμπολεμιστές του, είχε υπερασπιστεί γενναία την πόλη όπου έζησε και δημιούργησε οικογένεια, μαχόμενος τόσο από τους προμαχώνες των τειχών όσο και σε συμπλοκές με τον εχθρό έξω από τα τείχη.

Ποια όμως ήταν η τύχη των άλλων μελών της οικογένειας του Πέτρου-Παύλου dalla Scalla, όταν κατά την παράδοση της πόλης ο Λαλά Μουσταφά είχε παραβεί τους όρους τους οποίους είχε υπογράψει με τον Βενετό διοικητή Μαρκαντώνιο Bragadin; Όπως μαρτυρείται στη βενετική πηγή που έχουμε ανακαλύψει, με την παράδοση της πόλης όπως και πολλοί άλλοι στρατιώτες και Βενετοί υπήκοοι είχαν συλληφθεί αιχμάλωτοι και αλυσοδέθηκαν ως κωπηλάτες στις γαλέρες. Ο Λαλά Μουσταφά ωστόσο είχε υποσχεθεί δίνοντας εγγυήσεις για τη ζωή τους και ότι θα επέτρεπε σε όσους επιθυμούσαν να αναχωρήσουν από την Αμμόχωστο για την Κρήτη και στη συνέχεια για τη Βενετία. Μεταξύ των αιχμαλώτων ήταν και ο γιος της Αντωνίας και του Πέτρου-Παύλου dalla Scalla, Μαρτίνος. Η άτυχη Αντωνία, μετά τον σφαγιασμό του συζύγου της και την αιχμαλωσία του γιου της Μαρτίνου, καθώς και την αιχμαλωσία των γαμπρών της, έσπευσε μετά από λίγο καιρό να δραπετεύσει από την Κύπρο με τις τρεις θυγατέρες της. Καμιά λεπτομέρεια δεν παρέχεται στη βενετική πηγή πότε και πώς κατόρθωσαν να δραπετεύσουν και ν’ αναχωρήσουν έξω από την Κύπρο η Αντωνία και οι θυγατέρες της. Εάν κρίνουμε όμως από άλλες σχετικές πηγές της εποχής, η αναχώρηση γινόταν λαθραία με καράβια που αναχωρούσαν για τη Βενετία κατά τη διάρκεια της νύχτας, χωρίς να το αντιληφθούν οι Οθωμανοί. Επίσης υπήρχαν πρόσωπα που είχαν τη δυνατότητα να βοηθήσουν στη φυγάδευση ατόμων, όπως για παράδειγμα ο Καρμελίτης Avertano Pavia. Ο πατέρας Avertano Pavia είχε φυγαδεύσει με καράβι κατά τις βραδινές ώρες, όπως έχουμε πληροφορηθεί και από άλλη πηγή, τους άρχοντες Σκιπίωνα Καράφα, Πέτρο Παύλο Συγκλητικό και τις αρχόντισσες Έλενα Βουστρωνίου, Μαργαρίτα Μέξια και Mαρία-Περιστέρω Λασσέ. Φαίνεται ότι μάλλον ο Avertano Pavia είχε βοηθήσει και την Αντωνία με τις θυγατέρες της να δραπετεύσουν και να αναχωρήσουν για τη Βενετία, γιατί τον συναντούμε αργότερα στην πόλη των τεναγών να είναι μεταξύ των μαρτύρων που είχαν πιστοποιήσει ενόρκως για την ταυτότητα των τριών γυναικών.

Η άτυχη Κλεοπάτρα

Η πείνα και οι ταλαιπωρίες κατά την πολύμηνη πολιορκία της Αμμοχώστου, καθώς και οι κακουχίες κατά τη διάρκεια του ταξιδιού, ήταν προφανώς οι λόγοι για τους οποίους η άτυχη Κλεοπάτρα, μία από τις τρεις θυγατέρες της Αντωνίας, δεν άντεξε και άφησε την τελευταία της πνοή στο καράβι που τη μετέφερε έξω από την πατρίδα της, στη μακρινή Βενετία. Η Σαλαμίνα, όμως, με το ένδοξο όνομα της αρχαίας πόλης δίπλα από τον γενέθλιο τόπο της καθώς και η αδελφή της Doralice μαζί με τη μητέρα τους γλύτωσαν και έφθασαν, αν και σε άθλια κατάσταση, σώες στη Βενετία.

Με την άφιξή τους αναζήτησαν συμπατριώτες τους για να πιστοποιήσουν ενόρκως και εγγράφως ενώπιον νοταρίου τα στοιχεία τους, με την ελπίδα να λάβουν κάποια ενίσχυση και στήριξη, αφού δεν είχαν πλέον πού την κεφαλήν κλίναι. Μεταξύ των μαρτύρων ήταν και ο Καρμελίτης Avertano Pavia, ο οποίος, όπως προαναφέρθηκε, είχε προσφέρει σπουδαίο έργο ενισχύοντας και φυγαδεύοντας Κυπρίους από τη μεγαλόνησο που κινδύνευαν από τους Οθωμανούς. Ένας άλλος μάρτυρας ήταν ο Bernardin de Fabris, γιος του αείμνηστου Κωνσταντίνου de Fabris, που υπηρέτησε για χρόνια στην Κύπρο ως νοτάριος. Ένας τρίτος μάρτυρας ήταν ο συμπολίτης της Αντωνίας από την Αμμόχωστο, Κωνσταντίνος  Ξενάκης, γιος του αοίδιμου Δημήτριου Ξενάκη. Πρόκειται για τον πατέρα του μετέπειτα αρχιεπισκόπου Φιλαδελφείας Θεοφάνη Ξενάκη. Και οι τρεις μάρτυρες σημείωναν στην ένορκη δήλωσή τους, εκτός από τα στοιχεία ταυτότητας της Αντωνίας και των δύο θυγατέρων της, Σαλαμίνας και Doralice, ότι και οι τρεις γυναίκες βρίσκονταν σε άθλια κατάσταση και δεν είχαν ούτε τα στοιχειώδη προς το ζην.

Τι να έγινε αλήθεια η Αμμοχωστιανή Σαλαμίνα μετά την εγκατάστασή της στη Βενετία; Ίσως και να μην πληροφορηθούμε ποτέ για τη μετέπειτα διαδρομή του βίου της. Για την άλλη Σαλαμίνα, ωστόσο, μετά από αιώνες και όταν φάνηκε ότι η Κύπρος επιτέλους απέκτησε την ελευθερία της, τμήματά της μας αποκαλύφθηκαν χάρη στην αρχαιολογική σκαπάνη…

ΛΕΖΑΝΤΑ: Η αρχαία Σαλαμίνα της Κύπρου, της οποίας το όνομα έφερε τον 16ο αιώνα μια Αμμοχωστιανή.