Ανάμεσα στα πολλά στοιχεία βυζαντινής κληρονομιά, στο Ριζοκάρπασο περιλαμβάνεται ένας αποκριάτικος χορός με το όνομα Πιπέρι, ένα ακριτικό τραγούδι για τον Νικηφόρο Φωκά και ένα αρτοσκεύασμα

Η απομακρυσμένη και απομονωμένη κωμόπολη Ριζοκαρπάσου,
όπως εξάγεται από τις πηγές, έχει διατηρήσει πολλά στοιχεία βυζαντινής
κληρονομιάς. Άλλοτε κατά τις Αποκριές οι κάτοικοι του Ριζοκαρπάσου και εμείς ως
μικρά παιδιά τότε αναμέναμε τις γιορτές αυτές με ιδιαίτερη χαρά, αλλά εκτός από
τις μεταμφιέσεις οι γιορτές αυτές ήταν άμεσα συνδεδεμένες και με έναν
αποκριάτικο χορό, το Πιπέρι, στο οποίο θα αναφερθούμε στη συνέχεια. Πρόκειται
για έναν χορό, μια εκδήλωση της οποίας η ιστορία και οι ρίζες ανάγονται στα βυζαντινά
χρόνια. Αλλά και η ονομασία ολόκληρης της χερσονήσου πριν από την έναρξη της
Λατινοκρατίας κατά τα βυζαντινά χρόνια έφερε τη βυζαντινή ονομασία Ακρωτίκη.
Έκτοτε επεκράτησε το όνομα Carpassο, προφανώς
από το όνομα της αρχαίας παράκτιας πόλης Καρπασίας, όνομα το οποίο δόθηκε μετά
την καταστροφή της πόλης στον διάδοχο οικισμό Carpasso, δηλαδή στο Ριζοκάρπασο. Στις πηγές της Λατινοκρατίας (Φραγκοκρατίας και
Βενετοκρατίας) όλη η χερσόνησος της Καρπασίας αλλά και ο ακραίος οικισμός της,
το Ριζοκάρπασο, απαντούν στις φραγκικές και βενετικές πηγές ως Carpasso, γεγονός που προκάλεσε και εξακολουθεί να προκαλεί σύγχυση τόσο στους
ιστορικούς όσο και στους μελετητές της ίδιας περιόδου. Τρανό παράδειγμα
αποτελεί η παρερμηνεία της κομητείας del Carpasso, ως κομητείας Καρπασίας, γεγονός το οποίο δεν ευσταθεί, εφόσον σε σχετική
πηγή τεκμηριώνεται ότι η εν λόγω κομητεία περιελάμβανε μόνο ως κύριο οικισμό,
όπως αναφέρεται, το Carpasso, δηλαδή το
Ριζοκάρπασο, και δύο μικρούς βυζαντινούς οικισμούς, την Αναχίδα και τον Μαχαιριώνα,
που χάθηκαν με την πάροδο των χρόνων. Ωστόσο, σημειώνουμε ότι η Αγία Τριάδα
Αιγιαλούσης αποτελεί διάδοχο οικισμό του βυζαντινού οικισμού της Αναχίδας.
Τέλος, ας σημειωθεί ότι το τοπωνύμιο Ριζοκάρπασο απαντά για πρώτη φορά στις
πηγές μόλις κατά τις δύο τελευταίες δεκαετίες της βενετικής κυριαρχίας στη
μεγαλόνησο.

Όσον αφορά τη βυζαντινή κληρονομιά της ακραίας κωμόπολης
Ριζοκαρπάσου, εκτός από τον αποκριάτικο χορό, γνωστό σε μας τους Ριζοκαρπασίτες
ως Πιπέρι, υπάρχουν και άλλα στοιχεία τα οποία παρουσιάζουν ιδιαίτερο
ενδιαφέρον αλλά και ιστορική αξία. Μεταξύ άλλων, έχουμε ένα ακριτικό τραγούδι.
Το μνημείο αυτό της λαϊκής μούσας έχει καταγραφεί στο ίδιο το Ριζοκάρπασο και
το κατέγραψα και εγώ η ίδια συνομιλώντας με μια Ριζοκαρπασίτισσα και σπουδαία υφάντρα
της ριζοκαρπασίτικης σαγιάς, της περίφημης λαϊκής μας ενδυμασίας. Στο δημοτικό
αυτό τραγούδι γίνεται αναφορά στον Νικηφόρο Φωκά, ο οποίος, ως γνωστόν,
απάλλαξε τόσο την Κρήτη όσο και την Κύπρο από τους Άραβες. Ο Νικηφόρος Φωκάς αν
και ο ίδιος δεν έφθασε ποτέ στην Κύπρο, έφθασαν ωστόσο τα στρατεύματά του και
απάλλαξαν την Κύπρο από τις αραβικές επιδρομές. Η λαϊκή ριζοκαρπασίτικη μούσα μνημόνευσε
τον αυτοκράτορα ελευθερωτή της σε ένα ακριτικό τραγούδι. Και αυτός δεν ήταν κανένας
άλλος από τον Νικηφόρο Φωκά. Ο ανώνυμος ποιητής καλωσορίζει τον ένδοξο
βυζαντινό αυτοκράτορα και τον αποκαλεί θείο (μπάρμπα) επιθυμώντας να δηλώσει τη
στενή σχέση μαζί του.

Καλώς τον μπάρμπα τον Φωκά

τον μπάρμπα Νικηφόρο…

Τα βυζαντινά σιλίχνια

Εκτός από το δημοτικό τραγούδι με αναφορά στον Νικηφόρο
Φωκά, βυζαντινή κληρονομιά την οποία διατήρησαν οι κάτοικοι του Ριζοκαρπάσου
αποτελεί και ένα τοπικό παραδοσιακό αρτοσκεύασμα. Πρόκειται για το σιλίχνιο,
ένα λευκό σιμιγδαλένιο κουλούρι του οποίου το αλεύρι κοσκινιζόταν με μεταξωτό
κόσκινο. Το σιλίχνιο μού είναι πολύ γνώριμο και ως λέξη αλλά και ως
ριζοκαρπασίτικο αρτοσκεύασμα και άρρηκτα συνδεδεμένο με την εθιμική ζωή της
ακριτικής κωμόπολης. Ως αρτοσκεύασμα με το όνομα σιλίχνιο ή σιλίχνι απαντά
αποκλειστικά και μόνο στο Ριζοκάρπασο. Και ο ενθουσιασμός μου υπήρξε
απερίγραπτος όταν πριν από αρκετά χρόνια σε ένα συνέδριο στο οποίο είχα λάβει
μέρος είχε γίνει εκτεταμένος λόγος για το σιλίχνιο, το οποίο απαντά σε ένα
σημαντικό παπυρικό αρχείο της Ύστερης Αρχαιότητας. Ο Φαίδων Κουκουλές αναφέρει
ότι: «…ήδη από της Ρωμαϊκής εποχής του καθαρού άρτου δύο υπήρχον είδη εν
Ελλάδι. Εκ τούτων το πρώτο εκαλείτο σιλιγνίτης άρτος, το δε δεύτερον
σεμιγδαλίτης». Ο ίδιος επίσης αναφέρει ότι κατά τον Μεσαίωνα ο σιλιγνίτης άρτος
εκαλείτο σιλίγνιον ή σιλίγνιν. Τόσο ο σιλιγνίτης όσο και ο σεμιγδαλίτης άρτος
ονομάζονταν από το λευκό τους χρώμα και φωτοφόροι άρτοι ή υπέρλαμπροι. Ποια
ήταν όμως η χρήση του σιλιγνίου στο Ριζοκάρπασο και πώς συνδέεται με την
εθιμική ζωή των κατοίκων;

Στο Ριζοκάρπασο σε παλαιότερες εποχές στους γάμους
στόλιζαν τη μανάσσα -έτσι ονομαζόταν η έκθεση των προικιών- με κουλούρια τα
οποία ονόμαζαν σιλίχνια. Η ονομασία παραπέμπει στον σιλιγνίτην άρτον των
Βυζαντινών. Τα σιλίχνια αυτά, τα βυζαντινής καταγωγής ριζοκαρπασίτικα κουλούρια,
έχουν σταυρό στη μέση όπως έχουν σε άλλα μέρη της Κύπρου το κουλούρι του καλικάντζαρου
και το σταυροκούλουρο της λιχούσας (λεχώνας). Τα κουλούρια αυτά
χρησιμοποιούνται ως αποτρεπτικά του κακού και βέβαια ως ευλογία και ευχή για
έναν ευτυχή γάμο. Η βυζαντινή λέξη σιλίχνιο, την οποία φέρουν τα
ριζοκαρπασίτικα αυτά κουλούρια του γάμου με σταυρό, είναι σημαντικό να
τονίσουμε ότι απαντά σε παπυρικό κείμενο. Πρόκειται για το Αρχείο του Θέωνος,
ενός σημαντικού παπυρικού αρχείου της ύστερης αρχαιότητας που προέρχεται από
τον Αρσινοΐτη νομό της Αιγύπτου, το σημερινό Φαγιούμ, και το οποίο
χρονολογείται στον 6ο αιώνα μ.Χ. Συγκεκριμένα, ο πάπυρος διασώζει εντολή του
Θέωνος προς κάποιον καθαρουργό, δηλαδή αρτοποιό, ονόματι Ιούλιο. Σύμφωνα με
αυτήν την εντολή, ο Ιούλιος όφειλε να παραδώσει στους πρίορες (εκπροσώπους)
Θρακών είκοσι σιλίγνια.

«Πώς το τρίβουν το πιπέρι»

Όσοι γεννηθήκαμε και μεγαλώσαμε στο Ριζοκάρπασο πριν από τη
λαίλαπα του 1974, γνωρίζουμε ότι η αποκριά ήταν άμεσα συνδεδεμένη με τον
ανδρικό αποκριάτικο και ξέφρενο χορό, το Πιπέρι. Την Καθαρά Δευτέρα οι κάτοικοι
του Ριζοκαρπάσου από όλες τις ενορίες της κωμόπολης αυτής του Λεκού, Ανάβρυσης
και Αγίας Τριάδας συνέρρεαν στην πλατεία της ενορίας της Αγίας Τριάδας για να
διασκεδάσουν και να παρακολουθήσουν το Πιπέρι. Τα μικρά κορίτσια και οι νέες
συνήθιζαν να ντύνονται με σαγιές, τη λαϊκή ριζοκαρπασίτικη ενδυμασία ή
ντύνονταν με άσπρα μακριά φορέματα σαν νύφες. Στην πλατεία της Αγίας Τριάδας
κάθονταν συντροφιές και παρέες τρώγοντας τα συνηθισμένα νηστίσιμα της Καθαράς
Δευτέρας και διασκεδάζοντας. Μια ομάδα ανδρών μετά από φαγοπότι, γλέντι και
τραγούδι άρχιζαν να χορεύουν κυκλικά το Πιπέρι τραγουδώντας. Το Πιπέρι ήταν
χορός συρτός και οι χορευτές τραγουδούσαν επαναλαμβάνοντας: «Σωρευτείτε βρε
κοπέλια να σας μάθω μίαν τέχνην / πώς το τρίβουν το Πιπέρι / του διαβόλου οι
καλογέροι. Τρίβουν το και τρίβουν το / και πάλαι ξανατρίβουν το. Με τη μύτη
τους το τρίβουν…», και έτριβαν στο δάπεδο τη μύτη τους. Σε κάθε γυροβολιά και
σε κάθε επανάληψη του πιο πάνω τραγουδιού έπαιρναν θέση άλλα μέρη του σώματος
για το τρίψιμο του πιπεριού, όπως το κεφάλι, το γόνατο, ο αγκώνας, η παλάμη
αλλά και τα οπίσθια… Κάποιοι πληγωνόντουσαν με τον τρελό αποκριάτικο χορό, αλλά
συνέχιζαν να χορεύουν και να τραγουδούν και ο κόσμος τους χειροκροτούσε.
Διατηρώ στη μνήμη μου τις φυσιογνωμίες κάποιων χορευτών, τις φιγούρες που
έκαναν, ακόμη και τη χροιά της φωνής τους όταν τραγουδούσαν. Όλοι, ωστόσο,
έχουν αποδημήσει πλέον από τον γήινο αυτό κόσμο…

Το παραδοσιακό και σκωπτικό τραγούδι «Πώς το τρίβουν το
πιπέρι» χορεύεται και ακούγεται κατά την περίοδο της Αποκριάς από την Ήπειρο
έως την Πελοπόννησο και από την Πελοπόννησο έως τα νησιά του Αιγαίου. Στην
Κύπρο η κληρονομιά αυτή διατηρήθηκε στο Ριζοκάρπασο. Η τουρκική εισβολή μαζί με
τις καταστροφές που προκάλεσε και την απώλεια αγαπημένων δικών μας ανθρώπων και
συνανθρώπων μας, έπληξε, μεταξύ άλλων, και τις εκδηλώσεις που σχετίζονται με
την εθιμική ζωή μας. Η απώλεια του γενέθλιου τόπου μας που βρίσκεται υπό κατοχή
δεν μας επιτρέπει να πραγματοποιούμε όλες αυτές τις εκδηλώσεις, όπως και το
Πιπέρι την Καθαρά Δευτέρα. Οι πρόσφυγες Ριζοκαρπασίτες, ωστόσο, δεν λησμόνησαν
το έθιμο αυτό της Καθαράς Δευτέρας του οποίου οι ρίζες ανάγονται στο Βυζάντιο.
Κατά καιρούς έχουν πραγματοποιήσει εκδηλώσεις κατά την Καθαρά Δευτέρα
αναβιώνοντας τα έθιμα και τις παραδόσεις της ημέρας και κυρίως το Πιπέρι.

Η ιστορία έχει ενδιαφέροντα στοιχεία που αφορούν το
Πιπέρι και πώς δημιουργήθηκε το σκωπτικό τραγούδι και στη συνέχεια ο χορός που
το συνοδεύει. Ως γνωστόν, οι Βυζαντινοί χρησιμοποιούσαν πολύ τα μπαχαρικά και
ιδίως το πιπέρι στα φαγητά τους για περισσότερη νοστιμιά. Τα μπαχαρικά έφθαναν
από την Ασία σε ακατέργαστη μορφή. Στα μοναστήρια οι καλόγεροι συνήθιζαν να
τρίβουν το πιπέρι, δηλαδή να αλέθουν τους κόκκους του με χειροκίνητους μύλους
και να το πωλούν στη συνέχεια έτοιμο για κατανάλωση πιο ακριβά ώστε να έχουν
κάποιο κέρδος. Η εργασία αυτή ήταν επίπονη γιατί όχι μόνο χρειαζόταν να έχει
κάποιος αντοχή και δύναμη, αλλά προκαλούσε επιπλέον σε αυτόν που άλεθε το
πιπέρι προβλήματα στα μάτια και την αναπνοή. Γι’ αυτούς ακριβώς τους λόγους την
εργασία αυτή ήταν υποχρεωμένοι να την εκτελούν οι μοναχοί, που είχαν τιμωρηθεί
για κάποιο παράπτωμά τους. Έτσι δημιουργήθηκε το σκωπτικό τραγούδι «Το Πιπέρι»
από τα βυζαντινά χρόνια και αργότερα συνδέθηκε κατά την Τουρκοκρατία με τους
αρματολούς και τους κλέφτες. Κάποτε είχαν καταφύγει, σύμφωνα με μια διήγηση, σε
ένα μοναστήρι για να γλυτώσουν αρματολοί και κλέφτες και ντύθηκαν καλόγεροι και
έτριβαν με χειροκίνητους μύλους πιπέρι. Όταν έφθασαν έως τη μονή, οι Τούρκοι
αναζητώντας τους αρματολούς είδαν κάποιους μοναχούς να τρίβουν το πιπέρι. Ο
ηγούμενος τούς εξήγησε ότι επρόκειτο για καλόγηρους που είχαν διαπράξει
παραπτώματα και η τιμωρία τους ήταν να αλέθουν το πιπέρι και έτσι αναχώρησαν
και οι αρματολοί γλύτωσαν.

Η Ακρωτίκη, η βυζαντινή ονομασία της Καρπασίας, το σιλίχνιο, το γαμήλιο κουλούρι με σταυρό, το ακριτικό τραγούδι με αναφορά στον Νικηφόρο Φωκά και το Πιπέρι, ο αποκριάτικος χορός με το τραγούδι «πώς το τρίβουν το πιπέρι» είναι ελάχιστα και μόνο στοιχεία από το ατελεύτητο πολιτισμικό φορτίο της κωμοπόλεως Ριζοκαρπάσου…

Εικόνα: παλαιά αποκριάτικη φωτογραφία από το Ριζοκάρπασο. Ευχαριστίες για την παραχώρηση στους Μιχάλη Παντελή και Ηλία Μανιταρά.