Μια βενετική πηγή του 1562 φέρνει στο φως άγνωστα στοιχεία για τα συγκεκριμένα χωριά, τα οποία βρίσκονταν κάτω από τη δικαιοδοσία του Βενετού καπιτάνου Αμμοχώστου 

Όπως μαρτυρείται στις πηγές, μεγάλο μέρος πολύ σημαντικών και εύφορων χωριών της Κύπρου κατά τη Λατινοκρατία ανήκε στον βασιλιά του νησιού. Αργότερα, επί Βενετοκρατίας, τα ίδια χωριά πέρασαν στο Δημόσιο της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας. Μια βενετική πηγή του 1562 φέρνει στο φως άγνωστα στοιχεία για τα συγκεκριμένα χωριά, τα οποία βρίσκονταν κάτω από τη δικαιοδοσία του Βενετού καπιτάνου Αμμοχώστου. Ως γνωστόν η χερσόνησος της Καρπασίας και η περιοχή της Μεσαορίας υπάγονταν στην Αμμόχωστο και διοικούνταν από δύο Κύπριους, τους οποίους διόριζε ο καπιτάνος της Αμμοχώστου, στον οποίο και λογοδοτούσαν. Ο διοικητής της χερσονήσου της Καρπασίας έφερε τον τίτλο του βαΐλου και ο διοικητής της Μεσαορίας έφερε τον τίτλο του καπιτάνου της Μεσαορίας ή του καπιτάνου της Σίγουρης. O καπιτάνος της Μεσαορίας έφερε αυτό τον τίτλο, δηλαδή του καπιτάνου της Σίγουρης, εις ανάμνηση του κάστρου της Σίγουρης, πάλαι ποτέ μεσαιωνικού χωριού που γειτνίαζε με το Πραστιό της Μεσαορίας. Το φρούριο της Σίγουρης είχε οικοδομηθεί από τον Φράγκο βασιλιά Ιάκωβο Α? Lusignan, για να αντιμετωπίζει τους Γενουάτες που είχαν καταλάβει την Αμμόχωστο και έκαναν συχνά επιδρομές στο υπόλοιπο φραγκικό βασίλειο.

Το έγγραφο του 1562 περιέχει λοιπόν τα χωριά των διαμερισμάτων Καρπασίας και Μεσαορίας, τα οποία ήταν βασιλική ιδιοκτησία των Lusignan και στη συνέχεια πέρασαν στην ιδιοκτησία της Γαληνοτάτης. Το έγγραφο συντάχθηκε μετά από σχετική εντολή του καπιτάνου Αμμοχώστου, ο οποίος ζητούσε να πληροφορηθεί τον ακριβή πληθυσμό των φραγκομάτων σε κάθε χωριό, που ανήκε στο Δημόσιο. Την εργασία αυτή είχαν υποχρέωση και καθήκον να πραγματοποιήσουν οι δύο Κύπριοι αξιωματούχοι, δηλαδή ο βάιλος σε ό,τι αφορούσε τα χωριά της Καρπασίας και ο καπιτάνος της Σίγουρης σε ό,τι αφορούσε τα χωριά της Μεσαορίας. Οι φραγκομάτοι, δηλαδή οι ελεύθεροι καλλιεργητές, ήταν υποχρεωμένοι να εκτελούν κάποιες αγγαρείες, όπως κατασκευή δρόμων, εκτέλεση ακτοφρουρών, εργασίες για την οικοδόμηση ή επισκευή των οχυρώσεων και άλλες. Τις εργασίες αυτές ήταν υποχρεωμένοι να τις εκτελούν οι φραγκομάτοι και όχι οι πάροικοι, γιατί η τάξη των παροίκων υπόκειτο εξολοκλήρου στους αφέντες της. Εύλογα λοιπόν ο καπιτάνος Αμμοχώστου έπρεπε να γνωρίζει τον ακριβή αριθμό των φραγκομάτων των χωριών των δύο διαμερισμάτων, που ανήκαν στο Δημόσιο και υπάγονταν στη δικαιοδοσία του, για να εκτελούνται πλήρως όλες οι οφειλόμενες αγγαρείες εκ μέρους τους.

Βασιλικά χωριά στην Καρπασία

Στο έγγραφο του 1562 ως βασιλικά χωριά στην Καρπασία σημειώνονται συνολικά πέντε. Πρόκειται για τα χωριά Τρίκωμο, Άγιος Θεόδωρος, Μέλια, Άγιος Ανδρόνικος και Λεονάρισσο. Το χωριό Μέλια, το οποίο ήταν οικοδομημένο κοντά στο χωριό Τρίκωμο, χάθηκε με την πάροδο των ετών. Το χωριό Άγιος Ανδρόνικος μας είναι γνωστό ως βασιλικό χωριό και από άλλες πηγές, αλλά και από τα κείμενα των Κύπριων χρονικογράφων. Άλλωστε ως εύφορο μέρος και βασιλική ιδιοκτησία σχετίστηκε με τις τρεις βασίλισσες της Κύπρου Ελένη Παλαιολόγου Lusgnan, Καρλόττα Lusignan και Αικατερίνη Κορνάρο Lusignan. Ο τελευταίος βασιλιάς της Κύπρου Ιάκωβος Lusignan είχε παραχωρήσει τον Άγιο Ανδρόνικο στον ευνοούμενό του Ιωάννη Peres Fabrices.

Το χωριό Τρίκωμο ως βασιλική ιδιοκτησία ανήκε ήδη από τις αρχές του 14ου αιώνα στην πριγκίπισσα της Τύρου, τίτλο που έφεραν μέλη του φραγκικού βασιλικού οίκου της Κύπρου. Σύμφωνα με μία βενετική πηγή σχετική με μια δικαστική υπόθεση, το 1541 το χωριό Τρίκωμο, το οποίο ανήκε στο βενετικό Δημόσιο, είχε εκμισθωθεί στον φεουδάρχη Νικόλαο Benedetti. Δύο νεαροί βοσκοί, που ανήκαν στην τάξη των φραγκομάτων από το Τρίκωμο, είχαν πάει να βοσκήσουν τα πρόβατά τους σε ένα χωράφι, το οποίο ο φεουδάρχης Benedetti είχε φυτέψει με βαμβάκι. Το γεγονός αυτό είχε ως αποτέλεσμα ο φεουδάρχης να ξυλοκοπήσει τους δύο νεαρούς Τρικωμίτες, οι οποίοι στη συνέχεια τον κατήγγειλαν στον Βενετό καπιτάνο Αμμοχώστου Marchio Michiel. To Τρίκωμο ως βασιλική ιδιοκτησία (Tricomo de la Real) αναφέρεται το 1533 και σε επιστολή του Βενετού καπιτάνου Αμμοχώστου Μαρκαντώνιου Trevisan προς τις βενετικές αρχές, όταν η πανώλη -που είχε μεταδοθεί από τη γειτονική Συρία- είχε πλήξει τους κατοίκους του χωριού.

Υπό το στέμμα: Τα βασιλικά χωριά της Καρπασίας ήταν τα Τρίκωμο, Άγιος Θεόδωρος, Μέλια, Άγιος Ανδρόνικος και Λεονάρισσο

Τα δύο χωριά Άγιος Θεόδωρος και Μέλια ως βασιλικά είχαν παραχωρηθεί το 1464 στον οπαδό του βασιλιά Ιάκωβου Β? Lusignan, Gaetano Negron, γενουατικής καταγωγής. Με το ίδιο διάταγμα του βασιλιά είχαν παραχωρηθεί επίσης στον Gaetano Negron και άλλα δύο χωριά, τα Πατρίκι και Έλυση, επίσης στη χερσόνησο Καρπασίας. Τα χωριά αυτά συνέχισαν να ανήκουν στην ίδια οικογένεια έως το τέλος της βενετικής κυριαρχίας στην Κύπρο. Για τα ίδια χωριά μέλη της οικογένειας Negron είχαν οδηγηθεί το 1532 στα δικαστήρια για τη διεκδίκησή τους. Όσον αφορά τον πληθυσμό αυτών των χωριών σε φραγκομάτους, το Τρίκωμο είχε τους περισσότερους, αφού ανέρχονταν στους τριακόσιους σαράντα ένα. Ακολουθούσε ο Άγιος Ανδρόνικος Καρπασίας με διακόσιους πενήντα πέντε φραγκομάτους. Στη συνέχεια, ο Άγιος Θεόδωρος με εκατόν εβδομήντα οκτώ φραγκομάτους, η Μέλια με είκοσι έξι και το Λεονάρισσο με είκοσι τέσσερις. Συνολικά οι φραγκομάτοι στα χωριά της Καρπασίας που ανήκαν στο Δημόσιο ανέρχονταν το 1562 στους οκτακόσιους είκοσι τέσσερις.

Χωριά του Δημοσίου στη Μεσαορία

Στη Μεσαορία, σύμφωνα με το βενετικό έγγραφο του 1562, υπήρχαν συνολικά δεκατέσσερα χωριά τα οποία ανήκαν στο Δημόσιο. Τα χωριά αυτά ήταν τα Αγρίδια, η Μακράσυκα, η Λύση, η Παναγία, το Παραλίμνι, η Σωτήρα, η Πηγή, η Περιστερώνα, η Σίβουρη, η Σίντα, η Ακανθού, το Πέργαμος, οι Λαξιές και τα Κατάπετρα. Μεταξύ αυτών των δεκατεσσάρων χωριών πολυπληθέστερο σε φραγκομάτους ήταν το Παραλίμνι, με τετρακόσιους ογδόντα δύο ελεύθερους καλλιεργητές, δηλαδή φραγκομάτους. Μεγάλο πληθυσμό φραγκομάτων είχαν επίσης τα χωριά Λύση με διακόσιους πενήντα τέσσερις φραγκομάτους, η Ακανθού με διακόσιους σαράντα δύο και η Σωτήρα με διακόσιους είκοσι έξι. Έπονταν τα χωριά: Αγρίδια με διακόσιους φραγκομάτους, οι Λαξιές με εκατόν εξήντα έναν, η Πηγή με εκατόν πενήντα οκτώ, η Περιστερώνα με εκατόν πενήντα τέσσερις, τα Κατάπετρα με εκατόν σαράντα οκτώ και η Σίντα με εκατόν σαράντα. Σύμφωνα με τη βενετική πηγή που διαθέτουμε, σημειώνουμε τα εξής πληθυσμιακά στοιχεία σε φραγκομάτους στα άλλα τέσσερα χωριά της Μεσαορίας που ανήκαν στο Δημόσιο. Πρόκειται για τη Σίγουρη ή Σίβουρη με ογδόντα εννέα φραγκομάτους, την Παναγία με ογδόντα τρεις, το Πέργαμος με εξήντα τέσσερις και τη Μακράσυκα με πενήντα επτά φραγκομάτους. Τα βασιλικά χωριά του διαμερίσματος Μεσαορίας είχαν εύλογα τριπλάσιο πληθυσμό σε φραγκομάτους από αυτά της Καρπασίας, γιατί στο σύνολό τους ανέρχονταν στα δεκατέσσερα, ενώ αυτά της Καρπασίας ήταν μόνο πέντε.

Βασιλικά χωριά τα οποία εξέλιπαν

Πέντε χωριά από τα δεκατέσσερα της Μεσαορίας που ανήκαν στον βασιλιά και στη συνέχεια στο Δημόσιο χάθηκαν με την πάροδο των αιώνων. Αυτά ήταν τα Κατάπετρα, τα Αγρίδια, η Σίβουρη, η Παναγία και οι Λαξιές. Τα Κατάπετρα Μεσαορίας αναφέρονται σε πληθώρα πηγών κατά τη Βενετοκρατία, ωστόσο στην απογραφή του 1881 που είχαν διενεργήσει οι Άγγλοι ήδη το χωριό αυτό δεν υφίστατο. Το 1565 το ίδιο χωριό είχε είκοσι φραγκομάτους αρσενικού γένους. Στα Κατάπετρα κατά τη διάρκεια της πολιορκίας της Αμμοχώστου από τους Οθωμανούς έγινε μια επίθεση εναντίον τους από μια ομάδα υπερασπιστών της πόλης, οι οποίοι, αν και είχαν απώλειες, τελικά τους κατατρόπωσαν. Το χωριό Αγρίδια εξέλιπε επίσης κατά τα τέλη του 19ου αιώνα. Το 1565 είχε εξήντα κατοίκους ελεύθερους καλλιεργητές. Έως τη λήξη της βενετικής κυριαρχίας στο ίδιο χωριό κατείχαν μεγάλες εκτάσεις μέλη της οικογένειας Αμβρόσιου Εμμανουήλ. Η Σίγουρη ή Σίβουρη ήταν ένα σημαντικό χωριό κατά τη Λατινοκρατία και ήταν ακόμη πιο γνωστό για το φρούριό του, του οποίου τα τελευταία ίχνη κατέστρεψαν οι Άγγλοι αποικιοκράτες. Η Σίγουρη το 1565 είχε έναν σημαντικό αριθμό φραγκομάτων, που ανέρχονταν στους τριακόσιους δεκαεπτά. Το χωριό στη συνέχεια ερημώθηκε και από όσους κατοίκους είχαν απομείνει φαίνεται ότι οι περισσότεροι εγκαταστάθηκαν στο γειτονικό χωριό Πραστιό. Το χωριό Παναγία κοντά στη Λύση απαντά στις πηγές από το 1521 έως το 1565, αλλά το 1572 ερημώθηκε και εγκαταλείφθηκε. Οι κάτοικοί του μετακινήθηκαν στη γειτονική Λύση. Το 1565 η Παναγία είχε δεκαέξι φραγκομάτους. Κατά την περίοδο 1464 έως 1468 το εν λόγω χωριό μαζί με τη Λύση, ως χωριά βασιλικά, παραχωρήθηκαν σε οπαδούς και ευνοούμενους του βασιλιά Ιάκωβου Β? Lusignan. Το 1530 η Δημοκρατία της Βενετίας εκμίσθωσε τα δύο χωριά στον Αννίβα Μουσκόρνο για δεκαπέντε χρόνια αντί χιλίων επτακοσίων δουκάτων. Το χωριό Λαξιές, αν και το 1562 είχε εκατόν εξήντα έναν φραγκομάτους, τρία χρόνια μετά, το 1565, δεν είχε παρά μόνο δέκα. Το γεγονός αυτό καταμαρτυρεί ότι ήδη το χωριό άρχισε να ερημώνεται και οι κάτοικοί του, τουλάχιστον οι ελεύθεροι καλλιεργητές (francomati), σχεδόν το είχαν εγκαταλείψει.

Εάν προβούμε σε μια σύγκριση μεταξύ του πληθυσμού των φραγκομάτων στις βενετικές πηγές του 1562 και του 1565 για τα πέντε χωριά της Μεσαορίας και του ενός της Καρπασίας που εξέλιπαν, παρατηρούμε τα ακόλουθα: Το χωριό Μέλια Καρπασίας, που δεν υφίσταται, το 1561 είχε είκοσι έξι κατοίκους φραγκομάτους, αλλά το 1565 σχεδόν τριπλασιάστηκαν. Το γεγονός αυτό σημαίνει ότι κάποιοι φραγκομάτοι εγκαταστάθηκαν σε αυτό, αλλά μετέπειτα το εγκατέλειψαν αφού στη συνέχεια το χωριό εξέλιπε. Σε τέσσερα από τα πέντε χωριά της Μεσαορίας που χάθηκαν η κατάσταση είχε ως εξής: στα Αγρίδια από το 1562 έως το 1565 από τους διακόσιους φραγκομάτους που υπήρχαν έμειναν μόνο εξήντα, στο χωριό Λαξιές από τους εκατόν εξήντα έναν έμειναν δέκα, στο χωριό Κατάπετρα από τους εκατό σαράντα πέντε έμειναν είκοσι και στο χωριό Παναγία από τους ογδόντα τρεις έμειναν δέκα. Το γεγονός αυτό μαρτυρεί ότι ήδη μετά το 1562 οι κάτοικοι των εν λόγω χωριών άρχισαν να τα εγκαταλείπουν και να μετακινούνται σε άλλα. Όλα δηλαδή τα πιο πάνω χωριά είχαν μια απότομη πτωτική μείωση του πληθυσμού τους. Εν κατακλείδι, οι δύο βενετικές πηγές, του 1562 και του 1565, οι σχετικές με τον πληθυσμό των φραγκομάτων των χωριών Μεσαορίας και Καρπασίας που ανήκαν στο Δημόσιο, μας έδωσαν άγνωστα στοιχεία για κάποια από τα χωριά μας που υφίστανται και για κάποια που στο πέρασμα του χρόνου χάθηκαν...


Εικόνα: Το οικόσημο του φεουδάρχη Αλβίζε Benedetti, εκμισθωτή του Τρικώμου Καρπασίας, που ανήκε στο Δημόσιο.