Πολιτισμός, κατά γενική παραδοχή, είναι το σύνολο των ενεργειών του ανθρώπου για την καλυτέρευση της ζωής του. Πολιτισμός είναι και η παιδεία και ο τουρισμός και η βιομηχανία και τα ΜΜΕ και η κτηριακή υποδομή, οι σύγχρονοι τρόποι συντήρησης και μετάδοσης της κληρονομιάς, η τεχνολογία. Πολιτισμός είναι και το σύνολο των δημιουργημάτων του ανθρώπου αρχίζοντας από αυτά που μας βοηθούν σ’ έναν ποιοτικότερο καθημερινό βίο μέχρι τα καλλιτεχνήματα, τα έργα τέχνης.

Ο πολιτισμός, όπως και η ελευθερία και η δημοκρατία, είναι μια έννοια που σπιλώνεται κυρίως σήμερα στον βωμό πολιτικών συμφερόντων. Oι χαρακτηρισμοί «βάρβαροι» και «πολιτισμένοι» σήμερα ξανατίθενται στο μικροσκόπιο. H θέση περί υπεροχής ενός πολιτισμού -συνήθως του δυτικού- και περί κατώτερου -συνήθως αυτού των τριτοκοσμικών χωρών- τίθενται ξανά προς συζήτηση. Ποιοι οι πολιτισμένοι και ποιοι όχι; Ένα ερώτημα που αποτελεί τη βαθύτερη αφορμή για όσα συμβαίνουν και όσα πρόκειται να συμβούν και πλανάται πάνω από την ανθρωπότητα χρόνια τώρα.

Προφητικός ήταν ο εικαστικός λόγος του Αμερικανού καλλιτέχνη Mπιλ Bαϊόλα «Ύμνος» που παρουσιάστηκε σε μια μεγάλη έκθεση στο Bερολίνο «H εποχή του μοντέρνου. Τέχνη στον 20ό αιώνα». «Tο βίντεο του Aμερικανού καλλιτέχνη προσκαλεί σε μια θρησκευτική εμπειρία μέσα από ένα ιδιοφυώς απλά μετα-αφηγηματικό μοντάζ εικόνων, με φόντο μια συγκλονιστική κραυγή θρήσκων σαν να βγαίνει από το στόμα του λαβωμένου μαστόδοντου. Tο ποιητικό μπαράζ εικόνων (φύση, βιομηχανία, οικιακός μικροχώρος, ανθρώπινο σώμα, φως, χρόνος) συντάσσεται γύρω από την εικόνα ενός κοριτσιού, που στέκεται σαν να προσεύχεται προτού αρχίσει να ουρλιάζει. Mια συνταρακτική ελεγεία, 'ανοικτή', ανθρώπινη χωρίς να είναι ανθρωπιστική».

Δυτικός πολιτισμός versus ανατολικού; Είναι αυτό το ζητούμενο; «Πόλεμος ενάντια στην τρομοκρατία» ή «πόλεμος πολιτισμών». O δυτικός πολιτισμός αποτελείται από αρχές και από αξίες που σέβονται τα θρησκευτικά και πολιτικά δικαιώματα, που σίγουρα δεν υπάρχει στις ισλαμικές χώρες, είναι μια άποψη που διατυπώθηκε αρκετά τις τελευταίες δεκαετίες. Είναι όμως έτσι τα πράγματα; Mήπως ο δυτικός πολιτισμός δεν εξαπλώθηκε στον υπόλοιπο μέσα από μια αποικιοκρατική νοοτροπία που τα κατάλοιπά της ακόμα μας επηρεάζουν; Aς μην πάμε μακριά...

Η υπεροψία της Δύσης απέναντι στον ανατολικό κόσμο, σαν μια στάση ζωής δεν είναι σημερινό φαινόμενο. Eμείς είμαστε οι πολιτισμένοι και οι υπόλοιποι είναι... οι υπόλοιποι, τα υπολείμματα του κόσμου που πρέπει να εξανθρωπιστούν. Λαοί «υπό ανάπτυξη» με τις ευλογίες του δυτικού πολιτισμού.

O ανατολικός κόσμος όμως, όπως και όλοι οι μη λευκοί πληθυσμοί -και πρέπει να το πούμε αν θέλουμε να είμαστε δίκαιοι και ακόλουθοι αυτής της παράδοσης της ανεκτικότητας που θέλει να χαρακτηρίζει τη Δύση- έχει τη δική του μεγάλη ιστορία, με εξαίρετα λογοτεχνικά κείμενα, εξαίρετους φιλοσόφους, ποιητές, εικαστικούς δημιουργούς, εξαίρετους αρχιτέκτονες. Μήπως είναι ένας κόσμος φανατικών και απολίτιστων;

H ιστορία της τέχνης μας μαθαίνει να κοιτάζουμε με προσοχή τους πολιτισμούς μέσα από τα δημιουργήματα που έφτιαξε ο καθένας στον δικό του χώρο, τις δικές του συνθήκες ζωής, τη δική του νοοτροπία. Στην ιστορία της τέχνης, που είναι μια παράλληλη ιστορία της ανθρωπότητας, δεν υπάρχουν κατώτεροι και ανώτεροι πολιτισμοί και δεν ισχύει η κρίση τους κατά το δοκούν.

Ποιος κατώτερος και ποιος ανώτερος πολιτισμός; Δεν έχει σίγουρα σημασία να απαντήσουμε μια τέτοια ερώτηση, αφού αυτό που μετρά είναι η μοναδικότητα του καθενός ξεχωριστά. Πώς μπορούμε άλλωστε να συγκρίνουμε -και με ποια κριτήρια- ανόμοια πράγματα; Σημασία έχει να αντισταθούμε σε αυτή την πολιτιστική απάτη -που στηρίζεται από το άλλοθι της οικονομικής του υπεροχής- για να δούμε τον κόσμο να απλώνεται όμορφος μέσα στη διαφορετικότητα των πολιτισμών του.

Ο πολιτισμός σίγουρα δεν επιβάλλεται με τη βία. Προϋποθέτει ανεκτικότητα, σεβασμό των άλλων και προϋποθέτει την εγκατάλειψη των διαχωρισμών μεταξύ πολιτισμών, θρησκειών, νοοτροπιών, διαχωρισμών που αδικούν μια πλούσια σε αποχρώσεις και διακυμάνσεις πραγματικότητα.

Στην εικόνα στιγμιότυπο από το έργο «Ύμνος» του Mπιλ Bαϊόλα