Πόσες εκκλησίες και πόσα τοπωνύμια φέρουν σε ολόκληρη την Κύπρο το όνομα της μεγαλομάρτυρος Αγίας Ειρήνης και ποια είναι τα χωριά που πια δεν υφίστανται και έφεραν το όνομά της; 

Το όνομα της μεγαλομάρτυρος Αγίας Ειρήνης -της οποίας η μνήμη τιμάται στη 5 Μαΐου- όπως μαρτυρούν οι πηγές φέρουν πλήθος εκκλησιών και τοπωνυμίων στην Κύπρο. Επίσης σε παρελθόντες αιώνες, όπως αποκαλύπτεται σε αρχειακό υλικό, στη μνήμη της ίδιας αγίας ήταν κάποτε αφιερωμένα πέντε χωριά της μεγαλονήσου, ενώ σήμερα από τα πέντε αυτά χωριά υφίστανται μόνο δύο. Με αρωγό τις πηγές και πρωτίστως τις αρχειακές μαρτυρίες, θα ταξιδέψουμε πίσω στον χρόνο και θα αναφερθούμε στα τρία από τα πέντε χωριά, που χάθηκαν με την πάροδο των αιώνων. Τα άλλα δύο τα οποία υφίστανται είναι η Αγία Ειρήνη Κερύνειας, γνωστή κυρίως από τους θησαυρούς της που έφερε στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη, και το χωριό Αγία Ειρήνη στην επαρχία Λευκωσίας, κοντά στο χωριό Καννάβια. Ποια είναι όμως αυτά τα τρία χωριά που εξέλιπαν; Πού βρίσκονταν, σε ποια δηλαδή περιοχή της Κύπρου, με ποια γεγονότα σχετίζονται, ποιες πηγές μαρτυρούν την ύπαρξή τους; Πριν όμως αναφερθούμε στα τρία χωριά τα οποία έχουν εντελώς χαθεί και διασώζονται μόνο είτε σε παραδόσεις είτε σε κατάλοιπα ερειπίων, αξίζει να δούμε πόσες εκκλησίες και πόσα τοπωνύμια φέρουν σε ολόκληρη την Κύπρο το όνομα της μεγαλομάρτυρος Αγίας Ειρήνης.

Σε τρία χωριά της επαρχίας Αμμοχώστου υπάρχουν εκκλησίες αφιερωμένες στην Αγία Ειρήνη. Αυτά είναι το Πλατάνι, η Επτακώμη και το Φρέναρος. Στο χωριό Πλατάνι, το οποίο βρίσκεται εννέα χιλιόμετρα βόρεια του Λευκονοίκου, του οποίου οι κάτοικοι πρέπει να εξισλαμίστηκαν ίσως κατά τον 17 αιώνα, αναφέρεται ότι υπάρχει εκκλησία αφιερωμένη στην Αγία Ειρήνη. Πρέπει μάλλον να είναι ερειπωμένη. Στο Φρέναρος Αμμοχώστου, περίπου ένα χιλιόμετρο έξω από το χωριό, υπήρχε μικρή εκκλησία αφιερωμένη στην Αγία Ειρήνη, για την οποία δεν έχουμε δυστυχώς κανένα ιστορικό στοιχείο. Επειδή δεν μπορούσε να επισκευαστεί, κατεδαφίστηκε και πρόσφατα οικοδομήθηκε μικρή εκκλησία -μάλλον εξωκκλήσι- αφιερωμένη στην Αγία Ειρήνη. Ερειπωμένη επίσης εκκλησία υπάρχει και στο κατεχόμενο χωριό Επτακώμη της Καρπασίας.

Στο διαμέρισμα Κερύνειας υπάρχει εκκλησία της Αγίας Ειρήνης στο ομώνυμο χωριό, καθώς επίσης και στον Καραβά. Στην περιοχή της Λευκωσίας, στο ομώνυμο χωριό υπάρχει επίσης εκκλησία της Αγίας Ειρήνης, η οποία κτίστηκε τον 19ο αιώνα στη θέση παλαιάς βασιλικής. Στην επαρχία Πάφου σε πέντε χωριά τιμάται η Αγία Ειρήνη με εκκλησίες. Πρόκειται για τα χωριά Τίμη, Χολέτρια, Χούλου, Ελεδιώ και Μέσανα. Στην Τίμη υπάρχει ναός, στα Χολέτρια ερειπωμένη εκκλησία, στα Μέσανα εξωκκλήσι, στη Χούλου ερειπωμένη εκκλησία και στην Ελεδιώ ενοριακός ναός, ο οποίος κάποτε ήταν μονή. Εκκλησία αφιερωμένη στην Αγία Ειρήνη υπάρχει στα Περβόλια Λάρνακας και επίσης στον Κάτω Πύργο. Κοντά στο χωριό Παραμύθα Λεμεσού, του οποίου το όνομα έως τον 16 αιώνα αναφέρεται ως Παλαμήδα, υπάρχει επίσης μικρή μεσαιωνική εκκλησία αφιερωμένη στην Αγία Ειρήνη. Ναός επίσης της Αγίας Ειρήνης υπάρχει και στο χωριό Φαρμακάς. Υπάρχουν ακόμα και τοπωνύμια διάσπαρτα σε όλη την Κύπρο με το όνομα Αγία Ειρήνη. Τα τοπωνύμια αυτά απαντούν στις εξής περιοχές: Αχερίτου, Επτακώμη, Φρέναρος, Πλατάνι, Καραβάς, Κατύδατα, Λινού, Πάνω Πλάτρες, Παραμύθα, Χολέτρια, Κρίτου Τέρρα και Μέσανα.

Τα τρία χωριά που έσβησαν 

Ένα από τα χωριά που έσβησαν στο πέρασμα του χρόνου ήταν και το χωριό Αγία Ειρήνη, το αποκαλούμενο σε μία πηγή και ως Αγία Ειρήνη των Κορνάρων. Η Αγία Ειρήνη, η ονομαζόμενη των Κορνάρων, αναφέρεται σε όλους τους βενετικούς καταλόγους με τα χωριά της Κύπρου και ανήκε στο διαμέρισμα Λεμεσού. Στους δύο καταλόγους αναφέρεται ως San Erini, στον τρίτο κατάλογο Αγία Ειρήνη και στον τέταρτο κατάλογο της απογραφής του 1565 αναφέρεται ως Αγία Ειρήνη των Κορνάρων (San Erini de Corneri). Ήταν φέουδο των Κορνάρων του κλάδου των Κορνάρων της Επισκοπής (Cornaro della Piscopia), που κατείχαν όχι μόνο την Επισκοπή, αλλά και μεγάλες εκτάσεις γύρω από αυτήν, καλλιεργούσαν φυτείες ζαχαροκάλαμου και είχαν ζαχαρόμυλους. Επίσης ήταν φεουδάρχες της Αλεξανδρέττας, πρόδρομου οικισμού του Πύργου Τηλλυρίας, όπου διατηρούσαν και ένα ναυπηγείο.

Η Αγία Ειρήνη των Κορνάρων αναφέρεται άλλοτε στις πηγές ως χωριό και άλλοτε ως πραστιό, δηλαδή μικρό χωριό. Το 1565, η Αγία Ειρήνη των Κορνάρων είχε μόνο πέντε κατοίκους αρσενικού γένους, ελεύθερους καλλιεργητές. Το χωριό ήταν οικοδομημένο κοντά στην Παραμύθα και φαίνεται να εγκαταλείφθηκε το 1825. Κατάλοιπο του χωριού Αγία Ειρήνη της Λεμεσού ή Αγία Ειρήνη των Κορνάρων είναι ένα μεσαιωνικό εκκλησάκι αφιερωμένο στην Αγία Ειρήνη, το οποίο ανήκει ουσιαστικά στο χωριό Παραμύθα. Παρεμπιπτόντως να αναφέρουμε ότι το χωριό λέγεται Παραμύθα κατά παραφθορά του ονόματος του χωριού Παλαμήδα, που έφερε τουλάχιστον, σύμφωνα με τις πηγές, έως τον 16ο ή και 17ο αιώνα. Η Κομμανταρία του Φοίνικα αποτελείτο από πέντε χωριά, τα εξής: Ανώγυρα, Φοίνικας, Καλογιαννάτα, Πλατανίσκια και Αγία Ειρήνη. Ένα από τα πέντε χωριά ήταν λοιπόν και η Αγία Ειρήνη και μάλλον πρέπει να ταυτιστεί με την Αγία Ειρήνη των Κορνάρων. Αυτά λοιπόν για την Αγία Ειρήνη των Κορνάρων ή της Λεμεσού.

Χωριό που έφερε το όνομα Αγία Ειρήνη υπήρχε ωστόσο στο παρελθόν και στο διαμέρισμα Πάφου. Μας γνωστοποιείται και αυτό από τους τέσσερις βενετικούς καταλόγους με τα χωριά της Κύπρου, που είχαν συνταχθεί κατά τον 16ο αιώνα. Το χωριό Αγία Ειρήνη της Πάφου ήδη το 1565 φαίνεται σχεδόν να είχε εγκαταλειφθεί και ερημωθεί. Τούτο συνάγεται από το γεγονός ότι στην απογραφή του 1565 καταγράφεται μόνο ένας ελεύθερος καλλιεργητής, δηλαδή φραγκομάτος, και πολύ πιθανόν να υπήρχαν επιπλέον δύο με τρεις οικογένειες δουλοπάροικων. Το χωριό αυτό πρέπει να θεωρηθεί οπωσδήποτε πρόδρομος οικισμός του χωριού Χολέτρια, το οποίο για πρώτη φορά εμφανίζεται στις γραπτές πηγές το 1832, κατά την Τουρκοκρατία. Το χωριό Αγία Ειρήνη Πάφου, όπως μπορούμε να υποθέσουμε, στα πρώτα χρόνια της Τουρκοκρατίας εξέλιπε. Υπάρχουν ακόμη σκόρπια χαλάσματα στην κορυφή ενός λόφου που δεσπόζει στις νότιες ακτές της Κύπρου. Η περιοχή εκεί ονομάζεται Αγία Ειρήνη. Από τον οικισμό αυτό υπάρχουν σκόρπια χαλάσματα και ερείπια μιας μικρής εκκλησίας, αφιερωμένης στην Αγία Ειρήνη. Τα σκόρπια χαλάσματα και τα ερείπια της μικρής εκκλησίας δεν είναι παρά τα ελάχιστα ίχνη του πάλαι ποτέ χωριού της Αγίας Ειρήνης Πάφου.

Ένα τρίτο χωριό με το όνομα Αγία Ειρήνη που χάθηκε μαρτυρείται σε έγγραφα των ετών 1518, 1532 και 1562. Το 1518, μετά τον θάνατο του Lucio Ficardo, σε ένα έγγραφο του ίδιου έτους γίνεται μνεία στο ότι το χωριό Αγία Ειρήνη μαζί με το Πιστάκι ήταν φέουδα της οικογένειας Ficardo. To 1562 η Αγία Ειρήνη Μεσαορίας εκμισθωνόταν από τους Ιωάννη Zimblet και Ιωάννη-Φοίβο Benedetti μαζί με το χωριό Λύση. Ο Kύπριος φεουδάρχης Ευγένιος Συγκλητικός, ο οποίος είχε αγοράσει και τον τίτλο κομητείας Rochas τo 1532, είχε συνάψει συμβόλαιο εκμίσθωσης με τον Γεώργιο Κορνάρο, αδελφό της βασίλισσας Αικατερίνης Κορνάρο. Η εκμίσθωση αφορούσε περιοχή της Μεσαορίας που περιελάμβανε το χωριό Αγία Ειρήνη (Santorini). Η εκμίσθωση ίσχυε έως το τέλος Φεβρουαρίου του έτους 1537. Μετά τον θάνατο του Γεώργιου Κορνάρου, ο Συγκλητικός ανανέωσε την ισχύ του συμβολαίου της εκμίσθωσης με τον γιο του Ιάκωβο Κορνάρο, στο οποίο συμπεριέλαβε και το χωριό Γαϊδουράς (Gadurades). To χωριό Αγία Ειρήνη ρητώς αναφέρεται ότι ήταν στο διαμέρισμα Αμμοχώστου, στην περιοχή της Μεσαορίας. Το ίδιο χωριό ωστόσο δεν απαντά στους βενετικούς καταλόγους με τα χωριά της Κύπρου. Φαίνεται ότι μάλλον είχε ήδη ερημωθεί από τότε και ίσως οι ελάχιστοι κάτοικοί του να ήταν δουλοπάροικοι. Κοντά στο χωριό Αχερίτου υπάρχει τοπωνύμιο Αγία Ειρήνη και εικάζουμε ότι στην ίδια περιοχή ήταν κάποτε οικοδομημένο το χωριό Αγία Ειρήνη, που αποτελούσε φέουδο των Κορνάρων της βασίλισσας (Cornari della Regina) και το οποίο εκμίσθωνε ο Ευγένιος Συγκλητικός και κατά καιρούς οι οικογένειες Ficardo, Benedetti και Zimblet.

Ας σημειωθεί ότι χωριό Αγία Ειρήνη, σύμφωνα με βενετικούς χάρτες της Αναγέννησης και συγκεκριμένα τον χάρτη του Matteo Pagano, υπήρχε και στο διαμέρισμα Λευκωσίας, το αναφερόμενο έως τον 16ο αιώνα ως βισκοντάτο (υποκομητεία), γιατί στη Λευκωσία είχε την έδρα του και διέμενε ο βισκούντης. Δυστυχώς, όσον αφορά το χωριό Αγία Ειρήνη του διαμερίσματος Λευκωσίας, δεν κατέστη δυνατό να γίνει ταύτιση με συγκεκριμένο χώρο στον οποίο να ήταν οικοδομημένο ή τουλάχιστον σχετικά με το ποιος μπορεί να είναι ο διάδοχος οικισμός του μετά την πιθανή ερήμωσή του.

Τα υφιστάμενα δύο χωριά

Τα δύο υφιστάμενα πλέον χωριά της Κύπρου που φέρουν το όνομα της Αγίας Ειρήνης είναι το χωριό Αγία Ειρήνη της Κερύνειας και το χωριό Αγία Ειρήνη της Λευκωσίας, κοντά στο χωριό Καννάβια. Το χωριό Αγία Ειρήνη της Λευκωσίας κατά τη Βενετοκρατία ανήκε στο διαμέρισμα της Πεντάγυιας. Όπως τονίσαμε σε αρκετές μελέτες μας, τα χωριά της Κύπρου στην πλειονότητά τους υπήρξαν μάλλον προφραγκικά, αν και δυστυχώς για το θέμα δεν διαθέτουμε πηγές. Το υφιστάμενο χωριό με το όνομα Αγία Ειρήνη, το οποίο ανήκε επί Βενετοκρατίας στην περιοχή Πεντάγυιας, σήμερα ανήκει στο διαμέρισμα Λευκωσίας και συγκεκριμένα στην περιοχή Πιτσιλιάς και είναι κτισμένο στην κοιλάδα της Ελιάς, με ωραίο δάσος γεμάτο από τραχεία πεύκη. Το χωριό αναφέρεται και ως Αγία Ειρήνη Κανναβιών, λόγω της γειτνίασης με τα Καννάβια. Η Αγία Ειρήνη Πιτσιλιάς/Λευκωσίας ήταν πάντοτε συνδεδεμένη με τα Καννάβια αφού και σ' αυτή την απογραφή του 1565 ο πληθυσμός του χωριού αναφέρεται μαζί με τον πληθυσμό των Κανναβιών και ανερχόταν τότε στους εκατόν ελεύθερους καλλιεργητές αρσενικού γένους. Σε έγγραφο του 1562 μαρτυρείται ότι φεουδάρχης της Αγίας Ειρήνης των Κανναβιών ήταν ο Βίκτωρας Benedetti.

Η Αγία Ειρήνη Κερύνειας σημειώνεται στους βενετικούς καταλόγους ως πραστιό, δηλαδή μικρό χωριό, σε αντίθεση με τα μεγάλα χωριά που σημειώνονται ως casali. Το 1565, στην τελευταία απογραφή που διενήργησαν οι Βενετοί, η Αγία Ειρήνη Κερύνειας είχε 31 κατοίκους, αρσενικού γένους ελεύθερους καλλιεργητές, τους αποκαλούμενους φραγκομάτους, και στην πρώτη απογραφή επί Αγγλοκρατίας πενήντα κατοίκους. Η Αγία Ειρήνη ήταν πάντοτε ένα μικρό χωριό, γι' αυτό, όπως θα αναφερθεί στη συνέχεια, όπως μας αποκαλύπτεται από μια πηγή εκμισθωνόταν μαζί με το γειτονικό χωριό Κορμακίτης. Tο μικρό χωριό Αγία Ειρήνη της Κερύνειας είχε συνδεθεί με γνωστές φεουδαρχικές οικογένειες της Κύπρου, όπως τους Κοντοστέφανους, τους Catelan ή San Giovanni και τους Παλαιολόγους. Η Αγία Ειρήνη, ωστόσο, οφείλει περισσότερο τη φήμη της στο γεγονός ότι το 1929 η σουηδική αρχαιολογική αποστολή ανέσκαψε ιερό σε περιοχή της και έφερε στο φως μεγάλο αριθμό ειδωλίων. Η ανασκαφή ανέδειξε και την αρχαία και παγκόσμια πολιτιστική κληρονομιά του χώρου... Τέλος, η μεγαλόνησος Κύπρος υπήρξε και εξακολουθεί να είναι νήσος αγίων, όπως συχνά χαρακτηρίζεται. Γίνεται άλλωστε απερίφραστα πρόδηλο και μαρτυρείται από τα ονόματα των χωριών της, τα τοπωνύμιά της και την πληθώρα των εκκλησιών της...