Tα κατάστιχα του Βατικανού εμπλουτίζουν τις γνώσεις μας για την τοπογραφία της μεσαιωνικής Λευκωσίας για μονές, ναούς, παρεκκλήσια και άλλα 

Τα κατάστιχα των αρχείων του Βατικανού της χρονικής περιόδου από τα τέλη του 14ου αιώνα έως τα τέλη του 15ου αιώνα, τα οποία καλύπτουν σχεδόν έναν ολόκληρο αιώνα, έχουν πολλά να μας διηγηθούν και κυρίως για την πρωτεύουσά μας Λευκωσία. Πρόκειται για πολύτιμα στοιχεία τα οποία ίσως δεν μελετήθηκαν επαρκώς ή και δεν προσέχθηκαν όσο έπρεπε, ωστόσο όμως περιέχουν ειδήσεις που μας προσφέρουν πολλά σε σχέση με την ιστορία μας της ίδιας εποχής, για την οποία δεν διαθέτουμε αρκετές πηγές. Οι πληροφορίες αυτές σχετίζονται κυρίως με την τοπογραφία της μεσαιωνικής Λευκωσίας και αφορούν θρησκευτικά ιδρύματα όπως εκκλησίες, μονές και παρεκκλήσια. Επίσης υπάρχουν αναφορές σε εκκλησιαστικά αξιώματα όπως ιερείς, κανονικούς, επισκόπους και άλλα.

Μέσα από τις πιο πάνω πηγές γίνεται αναφορά το 1480 σε ένα παρεκκλήσιο της Αγίας Αικατερίνης στη Λευκωσία, το οποίο όπως σημειώνεται ήταν κοντά στο κοιμητήριο της πρωτεύουσας. Όπως γνωρίζουμε από βενετική πηγή του 1567 το κοιμητήριο της Λευκωσίας πριν την οικοδόμηση των νέων τειχών της Λευκωσίας με προμαχώνες, ήταν προς τα βόρεια της πόλης και γειτνίαζε με τον χώρο στον οποίο το 1567 είχε οικοδομηθεί ο προμαχώνας Barbaro, ο αφιερωμένος στον Βενετό γενικό προνοητή και σύνδικο Κύπρου, που είχε εμπλακεί στην οικοδόμηση της νέας οχύρωσης της Λευκωσίας Φραγκίσκο Barbaro.

Μια άλλη είδηση από το ίδιο κατάστιχο σχετίζεται με τη γυναικεία λατινική μονή στη Λευκωσία, αφιερωμένη στον Άγιο Θεόδωρο. Το 1415 η ηγουμένη της μονής του Αγίου Θεοδώρου έλαβε μετά από αίτημά της άδεια να πωλήσει ένα χωριό, το οποίο σημειώνεται στο κατάστιχο ως Malendes. Επειδή το χωριό αναφέρεται ότι ήταν στο διαμέρισμα Λευκωσίας πρέπει να ταυτιστεί με το χωριό Μαλούντα της περιοχής της Ορεινής. Όσο για τη μονή του Αγίου Θεοδώρου, σύμφωνα με αρχειακό υλικό το οποίο έχουμε δημοσιεύσει, διαλύθηκε και η περιουσία της πέρασε ήδη από το 1549 στη γυναικεία μονή της Παναγίας της Τύρου. Η μονή του Αγίου Θεοδώρου κατεδαφίστηκε το 1567 για να μην χρησιμοποιηθεί ως οχυρό από τους Οθωμανούς, επειδή είχε μείνει έξω από τον νέο οχυρωματικό περίβολο. Τα ίχνη της μονής αυτής ήρθαν στο φως το 2004 κατά τη διάρκεια των εργασιών για την οικοδόμηση του νέου κτηρίου του Ανωτάτου Δικαστηρίου Λευκωσίας.

Ένα άλλο παρεκκλήσιο της Αγίας Αικατερίνης σημειώνεται στο ίδιο κατάστιχο με χρονολογία 1435. Για το εν λόγω παρεκκλήσιο της Αγίας Αικατερίνης ο επίσκοπος Τρίπολης Νικόλαος μετά τον θάνατο ενός πιστού έλαβε σαράντα φλορίνια, προφανώς για να τελεί μνημόσυνα υπέρ αναπαύσεως της ψυχής του. Δεν πρόκειται για το προαναφερόμενο παρεκκλήσιο κοντά στο κοιμητήριο της Λευκωσίας, αφού στη συγκεκριμένη πηγή σημειώνεται ότι το παρεκκλήσιο αυτό ήταν κοντά στην plateam Lane de Nicosia. H πλατεία αυτή πρέπει οπωσδήποτε να ταυτιστεί με την πλατεία την οποία ο Λεόντιος Μαχαιράς αναφέρει ως πλατεία στην οποία πωλούνται τα νήματα τα βαμβακερά. Στην ίδια πηγή του 1435 γίνεται αναφορά ότι δωρήθηκαν μετά τον θάνατο ενός πιστού είκοσι φλορίνια στον ναό του Αγίου Βλασίου στη Λευκωσία. Πρόκειται για τον ναό που είχε κατεδαφιστεί το 1567 για τη νέα βενετική οχύρωση της πρωτεύουσάς μας. Ευτυχώς σε μία άλλη πηγή του έτους 1567 έχουν διασωθεί στοιχεία πού ακριβώς ήταν ο ναός αυτός πριν κατεδαφιστεί. Ο Άγιος Βλάσιος (San Biasio) βρισκόταν στα βόρεια της Λευκωσίας στην περιοχή που οικοδομήθηκε ο προμαχώνας Barbaro.

Η περίφημη Misericordia 

Το 1442, ο Γαλέσιος de Montolive διορίστηκε Αρχιεπίσκοπος Λευκωσίας, μετά τον θάνατο του Αρχιεπισκόπου Ούγου Lusignan. Η επισκοπική έδρα της Λεμεσού χήρευε μετά τον διορισμό του Montolive ως Αρχιεπισκόπου Λευκωσίας και στη θέση αυτή το 1442 διορίστηκε ο Ιάκωβος Δενόρες. Στο κατάστιχο του έτους 1443 υπάρχει μία άλλη πολύ ενδιαφέρουσα είδηση, η οποία αναφέρεται στην Παναγία την Ελεούσα, μονή που ήταν οικοδομημένη εκεί που απλώθηκε η τάφρος του προμαχώνα, που οικοδόμησε ο φεουδάρχης Αντώνιος Davila και φέρει το όνομά του. Ή για να κατανοήσουν οι αναγνώστες πού βρισκόταν η διάσημη αυτή μονή της Santa Maria della Misericordia, ήταν ακριβώς εκεί που σήμερα έχει απλωθεί η τσιμεντένια πλατεία μας καλύπτοντας ουσιαστικά τα ίχνη της μεσαιωνικής μας ιστορίας. Η μονή αυτή συνδέεται και με μια πλούσια πηγή νερού της Λευκωσίας, με την ονομασία Νερό της Οχύρωσης (aqua della citadella), αφού μεγάλο μέρος του αποτελούσε ιδιοκτησία της. Από αυτή την πηγή είχε υδροδοτηθεί η Λευκωσία επί Βενετοκρατίας δύο φορές. Λίγα μόλις χρόνια πριν την οθωμανική κατάκτηση της Λευκωσίας είχαν γίνει τα έργα για την υδροδότηση της πόλης με υπόγειους και υπέργειους αγωγούς, οι οποίοι σύμφωνα με τις πηγές που έχουμε δημοσιεύσει στο παρελθόν, μαρτυρούν περίτρανα ότι το τμήμα του υδραγωγείου αυτού, το οποίο σώζεται μπροστά από την Αρχιεπισκοπή, δεν είναι παρά κατάλοιπο της βενετικής υδροδότησης της πόλης. Η μονή διέθετε υποστατικά, περιβόλια, κήπους και πλούσια νερά και είχε συνδεθεί με σπουδαίες τότε οικογένειες, αφού κάποια μέλη των οικογενειών αυτών διετέλεσαν ηγούμενοί της. Μεταξύ αυτών των οικογενειών συγκαταλέγονται οι οικογένειες Δενόρες, Δαπόντε, Κορνάρο, Σωζόμενοι και Γονέμη. Το 1443 όπως μαρτυρείται είχε διοριστεί ηγούμενος στη μονή της Παναγίας της Ελεούσας ο Γουλιέλμος Γονέμης, της μεγάλης αυτής κυπριακής οικογένειας της οποίας ένας κλάδος, μετά την οθωμανική κατάκτηση της Κύπρου, διέπρεψε στη Βενετία και στα Επτάνησα.

Το 1445 ο Παύλος Βουστρώνιος εξελέγη ηγούμενος της Αγίας Μαρίας (monasterii B. Mariae Episcopiae), δηλαδή στο Αββαείο του Μπέλλα Πάις. Μια άλλη σημαντική πληροφορία από το ίδιο κατάστιχο και του ιδίου έτους μας γνωστοποίησε δυο άγνωστους ιεράρχες. Πρόκειται για τον Τιμόθεο, Αρχιεπίσκοπο Ταρσού των Χαλδαίων και τον επίσκοπο Μαρωνιτών Ηλία στην Κύπρο, στους οποίους δόθηκε η άδεια να τελούν γάμους. Η αναφορά σχετίζεται μάλλον με γάμους μεικτούς. Το 1450, όπως σημειώνεται στο ίδιο κατάστιχο, ο Αρχιεπίσκοπος Χαλδαίων Τιμόθεος διορίστηκε ηγούμενος της μονής S. Marie Belliloco, με εντολή να βοηθήσει στην ένωση των Χαλδαίων με την Εκκλησία, προφανώς, των Λατίνων. Επίσης το ίδιο έτος γίνεται αναφορά στον Παύλο Γεώργιο de India του Αγίου Αντωνίου της Αιγύπτου ή των Ιακωβιτών Κοπτών (Jacobini Copti), ηγούμενο της μονής του Σωτήρος στη Λευκωσία. Μια ενδιαφέρουσα πληροφορία αφορά τον Παυλίνο Ζαχαρία, ένα μέλος της οικογένειας των Ζαχαρία της Κύπρου, λαϊκό από τη Λευκωσία, ο οποίος υπηρετούσε ως βάιλος της βασίλισσας Ελένης Παλαιολόγου Lusignan. Το 1451 ο Παυλίνος Ζαχαρίας και οι γιοι του είχαν λάβει άδεια να τελούν τους γάμους και τις κηδείες τους σύμφωνα με το ορθόδοξο δόγμα. Ωστόσο αν και ορθόδοξος ο ίδιος είχε τελέσει δύο γάμους με συζύγους λατινικού δόγματος.

Ο Τιμόθεος, Αρχιεπίσκοπος Ταρσού των Χαλδαίων της Κύπρου το 1451 διορίστηκε ως ηγούμενος της μονής της Αγίας Μαρίας di Belliloco. Πρόκειται για τη μονή η οποία αργότερα μετονομάσθηκε μονή του Αγίου Ιωάννη de Monteforte. Επίσης η ίδια μονή αναφέρεται και ως Bellilocun και ήταν εκτός των τειχών της Λευκωσίας (extra muros Nicosienses). Ο Λεόντιος Μαχαιράς στο Χρονικό του αναφερόμενος στην ίδια μονή σημειώνει: "Το μοναστήρι του Σαν Τζουάνη Μουφόρτ εις την Λευκωσίαν εις το Πιαλέκε (Beaulie)". Ο Αρχιεπίσκοπος της Ταρσού δεν απεδέχθη τη θέση του ηγουμένου στη μονή της Αγίας Μαρίας di Belliloco επειδή δεν γνώριζε, όπως ομολόγησε, τα σχετικά με το λατινικό δόγμα. Μετά την άρνηση του Αρχιεπισκόπου Ταρσού διορίστηκε ηγούμενος της εν λόγω μονής κάποιος Ιερώνυμος, γιος ενός Αρμένιου ιερέα και μιας μοναχής του τάγματος των Βενεδικτίνων. Ένα προνόμιο το οποίο παραχωρήθηκε το 1453 στη μονή της Αγίας Βαρβάρας στη Λευκωσία μαρτυρεί ότι επρόκειτο για γυναικεία μονή. Μεταξύ άλλων μνημονεύεται στη συγκεκριμένη εποχή και η ηγουμένη της μονής, η οποία έφερε το όνομα Άννα. Και η μονή της Αγίας Βαρβάρας γειτνίαζε με τη μονή του Αγίου Δομινίκου, εκεί που σήμερα βρίσκεται ο προμαχώνας Rocca και η πύλη Πάφου. Η εν λόγω μονή κατεδαφίστηκε το 1567 εξαιτίας της νέας οχύρωσης. Στο κατάστιχο της υπό μελέτη χρονικής περιόδου απαντούν και μέλη του βασιλικού οίκου των Lusignan ή και άλλων διακεκριμένων οικογενειών, που είχαν λάβει κατά καιρούς ειδικά προνόμια από τον Πάπα. Το 1390 ο Lancelotus Babin και η Ιωάννα de Ibelinis από την Πάφο έλαβαν άδεια γάμου μετά την υπογραφή του συμβολαίου του γάμου τους. Το 1392 ο Φίλιππος de Morpho και η Εχίβη de Montolive έλαβαν επίσης άδεια γάμου μετά την υπογραφή του συμβολαίου του γάμου τους. Το 1461 η Bella de Flory, σύζυγος του Φοίβου Lusignan, ο γιος τους Ούγος, η θυγατέρα τους Ελεονόρα και ο σύζυγός της Vastus Zilinoriis και τα παιδιά τους, που ανήκαν και στα δύο φύλα έλαβαν το προνόμιο άφεσης αμαρτιών κατά την ώρα του θανάτου. Στον Βενέδικτο de Negroponte με καταγωγή από την Εύβοια, του οποίου η οικογένεια αρχικά ονομαζόταν Λαμπέτη, το 1408 ο βασιλιάς Ιανός, με τον οποίο είχε φιλικές σχέσεις, επικύρωσε τη θέση του ιερέα και ιεροψάλτη της Λευκωσίας. Ωστόσο το 1411 ανέλαβε τη χορωδία των ιεροψαλτών (cantoria) της Λευκωσίας ο Θωμάς de Antiochia, μετά την παραίτηση του Βενέδικτου de Negrοponte.

Τα κατάστιχα του Βατικανού εμπλούτισαν κυρίως τις γνώσεις μας για την τοπογραφία της μεσαιωνικής Λευκωσίας για μονές, ναούς, παρεκκλήσια και άλλα. Αντλήσαμε με βάση τις ίδιες πηγές στοιχεία για τις μονές του Αγίου Θεοδώρου, της Παναγίας της Ελεούσας, της Αγίας Μαρίας di Bellilocun, και της Αγίας Βαρβάρας. Πληροφορηθήκαμε για την ύπαρξη δύο παρεκκλησίων, ένα στα βόρεια της Λευκωσίας και ένα στην platea lane αφιερωμένων στην Αγία Αικατερίνη, για τον ναό του Αγίου Βλασίου καθώς και πολλά άλλα...