Τρίκωμο, Γαληνόπωρνη, Άγιος Συμεών και Άγιος Βασίλειος, Ριζοκάρπασο και πολλά ακόμη χωριά της δυτικής χερσονήσου συνδέονται ιστορικά με ονόματα φεουδαρχών κατά τα χρόνια της Λατινοκρατίας 

Σπουδαίες οικογένειες φεουδαρχών συνδέθηκαν με τη χερσόνησο της Καρπασίας κατά τα χρόνια της Λατινοκρατίας (Φραγκοκρατία και Βενετοκρατία), αφού κάποια μέλη τους είτε είχαν αγοράσει είτε είχαν εκμισθώσει χωριά του διαμερίσματος ως φέουδα. Ο κατάλογος αυτών των οικογενειών είναι μακρύς και μεταξύ άλλων σημειώνουμε τις οικογένειες Verny, Rochas, Fabrice, Κορνάρο, Φλάτρο, Σγουρόπουλου, Negron, Colti, Αττάρ, Μισταχιέλη, De l'Agridia, Acrolisia, Σκαλιά ή Σκαλιώτη, Ούρρη, Domenigo, Benedetti, Κοντοστέφανου, Fleury, Καντακουζηνού, Cartagenia, Contarini, Piacenti, Ιουστινιάνη και άλλες. Τιτλούχοι, απλοί φεουδάρχες, Βενετοί πατρίκιοι, Φράγκοι, Σύροι, Αραγώνιοι, άρχοντες της Κύπρου κατέχοντες διοικητικές θέσεις ήταν όλοι αυτοί οι φεουδάρχες, που είχαν συνδεθεί με χωριά της χερσονήσου Καρπασίας.

Το Ριζοκάρπασο

H σπουδαία οικογένεια Verny, η οποία μαρτυρείται στην Κύπρο από τα τέλη του 13ου αιώνα, σύμφωνα με τις πηγές, κατείχε τα Αγρίδια, εξαρτώμενο οικισμό του Ριζοκαρπάσου, ήδη από τον 13ο αιώνα. Το 1468 ο τελευταίος Φράγκος βασιλιάς της Κύπρου, Ιάκωβος Β΄ ο Νόθος, είχε αποδώσει και πάλι στους κληρονόμους του Louis de Verny το Ριζοκάρπασο που περιλάμβανε και τα Αγρίδια. Το Ριζοκάρπασο με τις εκτεταμένες γαίες γύρω από το ίδιο και οι εξαρτώμενοί του αγροτικοί οικισμοί πέρασαν από την οικογένεια Verny στον εξ Αραγωνίας Jean Perez Fabrices και στους απογόνους του. Είχε φθάσει στην Κύπρο ως τυχοδιώκτης, σχετίστηκε με τον βασιλιά και έγινε οπαδός του, γι' αυτό και του παραχώρησε φέουδα και τον τίμησε με τον τίτλο του κόμη της Ιόππης. Το Ριζοκάρπασο στις 4 Μαρτίου του έτους 1472 έγινε κομητεία από τον βασιλιά Ιάκωβο Β΄, αλλά το ίδιο το φέουδο ανήκε στη βασιλική περιουσία. Την κομητεία Ριζοκαρπάσου, όπως με υπερηφάνεια αναφέρει και ο γαλαζοαίματος ιστορικός Στέφανος Lusignan, ο βασιλιάς την παραχώρησε στον Jean Perez Fabrices, κόμη Ιόππης, που ήταν προπάτοράς του.

Μετά τον θάνατο του βασιλιά Ιακώβου Β΄, η χήρα του βασίλισσα Αικατερίνη Κορνάρο δυσαρεστημένη από τον Jean Perez Fabrices, του αφαίρεσε τον τίτλο του κόμη της Ιόππης και τον παραχώρησε στον εξάδελφό της Γεώργιο Contarini. Ακολούθως τον τίτλο του κόμη του Ριζοκαρπάσου και τα φέουδα, τα οποία περιλάμβανε η εν λόγω κομητεία κληρονόμησε ο Νικόλαος Giustiniani, ο οποίος νυμφεύθηκε την Καρλόττα, θυγατέρα του Jean Peres Fabrices. H αφαίρεση της κομητείας της Ιόππης από τη μια οικογένεια και η απόδοσή της στην άλλη υπήρξε η αιτία ώστε να ξεσπάσει μεγάλη διαμάχη μεταξύ των δύο οικογενειών Giustiniani και Contarini. Έως το έτος 1568 συνεχιζόταν η διαμάχη από την οποία βγήκε ηττημένη η οικογένεια Giustiniani, ενώ τα φέουδα χάθηκαν οριστικά με την οθωμανική κατάκτηση της Κύπρου το 1570. Ο Λεόντιος Μαχαιράς μνημονεύει ότι κατά το έτος 1364 οι Τούρκοι είχαν έρθει και λεηλάτησαν το Καρπάσι (Ριζοκάρπασο) και μόλις γλύτωσε από την αιχμαλωσία και αυτή η σύζυγος του αυθέντη του, σιρ Άφρο τε λα Ρότζε. "...ήρταν εις το Καρπάσιν και εκουρσέψαν το και πήραν πολλά χωρία και ανθρώπους, και απ' ολλίγον επαίρναν την κυράν του Καρπασίου, γεναίκαν του σιρ Άφρο τε λα Ρότζε". Το Ριζοκάρπασο αποτελούσε φέουδο κατά τα χρόνια της φραγκικής περιόδου και αυθέντης του ήταν η οικογένεια Rochas ή Rocca αλλά και Ρουχά, όπως απαντά, επίσης, στον Λεόντιο Μαχαιρά. Φαίνεται ότι δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι το επίθετο Ρουχάς μέχρι πρόσφατα ήταν πολύ γνωστό στο Ριζοκάρπασο και ούτε βέβαια είναι άσχετο ότι ένα ρυάκι στο Ριζοκαρπάσο ονομάζεται ποταμός του Ρουχά.

Το πλούσιο σε ειδήσεις Ημερολόγιο του μετέπειτα δόγη Leonardo Dona 1556-1558, μας αποκάλυψε ποιοι ήταν την ίδια εποχή οι φεουδάρχες του Ριζοκαρπάσου. Όπως σημειώνει, μεταξύ άλλων, ο Zuffre ή Giuffre -πρόκειται για υποκοριστικό του Giofredo- Κορνάρος, εκμίσθωνε την ίδια εποχή εξ ημισείας μαζί με τον Alvise Vernin το Ριζοκάρπασο καταβάλλοντας ο καθένας ετησίως από 520 δουκάτα. Η οικογένεια των Vernin, όπως αναφέραμε προηγουμένως, είχε φέουδο και κατά τη Φραγκοκρατία το Ριζοκάρπασο αλλά και τα Αγρίδια Ριζοκαρπάσου. Ο φεουδάρχης του Ριζοκαρπάσου Giofredo Κορνάρος ήταν εγγονός του Audet Κορνάρο del Carpaso που κατείχε φέουδα στο Ριζοκάρπασο από τα τέλη του 15ου αι. Ο φεουδάρχης του Ριζοκαρπάσου Zuffre Κορνάρος σκοτώθηκε μ' έναν γιο του υπερασπιζόμενος τη Λευκωσία το 1570.

Το Τρίκωμο

Το χωριό Τρίκωμο που βρίσκεται στην αρχή της Καρπασίας ως βασιλική περιουσία ανήκε στην πριγκίπισσα της Τύρου. Κατά τη Βενετοκρατία, γύρω στα 1541, το χωριό εκμισθωνόταν από τον Βενετό Νικόλαο Benedetti. Το χωριό Μέλια κοντά στο Τρίκωμο, που χάθηκε στο πέρασμα των χρόνων, ο Άγιος Θεόδωρος, το Πατρίκι και η Έλυση που δεν υφίσταται πλέον, αυτά τα τέσσερα χωριά της Καρπασίας είχαν παραχωρηθεί από τον βασιλιά Ιάκωβο Β΄ Lusignan στον Γενουάτη Gaetano Negron. Τα χωριά αυτά έγιναν ιδιοκτησία του μεγαλοφεουδάρχη και πλοιοκτήτη Ιακώβου Negron, ο οποίος ίσως να ήταν εγγονός του Gaetano Negron. Μετά τον θάνατό του για τη διεκδίκηση των τεσσάρων πιο πάνω χωριών κατέληξαν στα δικαστήρια η χήρα του Ιακώβου Negron Ιωάννα Costanzo Negron και η θυγατέρα της, Κατερίνα Bragadin. Τα φέουδα τελικά κατέληξαν στην Ιωάννα Negron, η οποία τα κέρδισε δικαστικώς. Τα δύο από τα τέσσερα χωριά, η Μέλια και η Έλυση, έσβησαν ως χωριά και ελάχιστα ίχνη σ' αυτά μαρτυρούν ότι κάποτε ήταν οικισμοί.

Με δικαστικούς αγώνες: Τα χωριά Μέλια και Έλυση έγιναν αντικείμενο δικαστικής διαμάχης μεταξύ μάνας και κόρης του μεγαλοφεουδάρχη Ιακώβου Negron ενώ και τα χωριά Άγιος Συμεών και Άγιος Βασίλειος διεκδικήθηκαν από τα μέλη της οικογένειας Del Agridia

H οικογένεια Μισταχιέλη της Κύπρου είχε συνδεθεί με επιγαμίες με τις οικογένειες των Συγκλητικών, των Ούρρη και των Del Agridia. Ο ιερωμένος Συμεών Ούρρη μαρτυρείται ως φεουδάρχης του χωριού Κρίδια ή Κρίθκια. Οι κάτοικοι του χωριού αυτού, ας σημειωθεί ότι εξισλαμίστηκαν κατά τον 17ο αιώνα. Για το φέουδο αυτό έγιναν μακροχρόνιοι δικαστικοί αγώνες μεταξύ των συγγενών του Συμεών Ούρρη. Τελικά το χωριό το είχε κερδίσει ο ανεψιός του Συμεών Ούρρη, Σωτήριος Μισταχιέλη, όταν ο δευτέρου βαθμού εξάδελφός του Μπερνάρδος Del Agridia στράφηκε εναντίον του διεκδικώντας την Κρίθκια. Οι δικαστικοί αυτοί αγώνες που κράτησαν πολλά χρόνια έληξαν μόλις το 1547 με νικητή τον Μισταχιέλη αφού κέρδισε το φέουδο. Μετά τη πτώση της Κύπρου στους Οθωμανούς, μέλη της ίδιας οικογένειας είχαν καταφύγει στη Βενετία, τους οποίους συναντούμε στις πηγές πλέον ως πρόσφυγες.

Τα χωριά Άγιος Συμεών και Άγιος Βασίλειος είχαν παραχωρηθεί από τον βασιλιά Ιωάννη Β΄ στον φεουδάρχη Ιάκωβο Σκαλιά ή Σκαλιώτη και στη σύζυγό του Βαλεντίνη Del Agridia. Γύρω στα 1534 τα δύο αυτά χωριά πέρασαν στην ιδιοκτησία του γνωστού φεουδάρχη του 16ου αιώνα Bernardo Del Αgridia, ο οποίος διεκδικούσε και την Κρίθκια. Στο χωριό Άγιος Συμεών Καρπασίας υπήρχε μέχρι το τέλος της Βενετοκρατίας, ίσως και τα πρώτα χρόνια της Τουρκοκρατίας, ναός αφιερωμένος στον Άγιο Συμεών τον Θαυμαστορείτη. Οι κάτοικοι του εν λόγω χωριού εξισλαμίστηκαν όπως και σε άλλα χωριά της Καρπασίας κατά τον 17ο αιώνα. Λίγα μόλις χρόνια πριν την οθωμανική κατάκτηση της Κύπρου ο Άγιος Συμεών εκμισθωνόταν από τον φεουδάρχη Φραγκίσκο Σγουρόπουλο. Το χωριό Άγιος Βασίλειος Καρπασίας με την πάροδο των ετών ονομάστηκε Βασίλι (το). Τα δύο αυτά χωριά, που φέρουν ονόματα αγίων, μετά από δικαστικούς αγώνες μεταξύ των μελών της οικογένειας Del Agridia κατέληξαν ιδιοκτησία του Μπερνάρδου Del Agridia.

Τρία άλλα χωριά στο ανατολικό τμήμα της χερσονήσου Καρπασίας, ο Μαχαιριώνας, η Κορόβια και η Έξω Γαληνόπωρνη, ανήκαν στον φεουδάρχη Μάρκο Piacenti de Rego. Μετά τον θάνατό του Piacenti η χήρα του παντρεύτηκε τον φεουδάρχη Σκαλιά ή Σκαλιώτη ενώ στη συνέχεια τα χωριά αυτά περιήλθαν στην ιδιοκτησία του κράτους. Το χωριό Μαχαιριώνας έχει έως σήμερα επιβιώσει απλώς ως τοπωνύμιο. Κάποτε ήταν οικοδομημένο στα βορειοανατολικά της χερσονήσου Καρπασίας και γειτνίαζε με την Αγιαλούσα (Γιαλούσα). Το χωριό αυτό επί Φραγκοκρατίας ανήκε στην οικογένεια Fleury που κατείχε την κομητεία της Ιόππης και στην οικογένεια Καντακουζηνού, γιατί οι δύο οικογένειες είχαν συνδεθεί με επιγαμία. Περί το 1531 οι φεουδάρχες Alvise Cartagenia και Ιωάννης Κοντοστέφανος με αίτημά τους στις βενετικές αρχές επιθυμούσαν να αγοράσουν τα χωριά Έξω Γαληνόπωρνη και Μαχαιριώνα. Τελικά τα δύο χωριά κατέληξαν στον φεουδάρχη Κοντοστέφανο του οποίου η προσφορά ήταν πιο συμφέρουσα.

Άγιος Ανδρόνικος Κανακαρίας 

Σημαντικό χωριό κατά τη Φραγκοκρατία και τη Βενετοκρατία ήταν το χωριό Άγιος Ανδρόνικος Καρπασίας, το οποίο κατά τη Λατινοκρατία απαντά στις πηγές ως Άγιος Ανδρόνικος Κανακαρίας. Το χωριό αυτό ανήκε στη βασιλική περιουσία και στη συνέχεια στη Δημοκρατία της Βενετίας. Υπήρξε φέουδο της βασίλισσας Ελένης Παλαιολόγου Lusignan, της θυγατέρας της βασίλισσας Καρλόττας Lusignan και μετά τον θάνατο του Ιακώβου Β΄ Lusignan πέρασε στην τελευταία βασίλισσα της Κύπρου Αικατερίνη Κορνάρο. Κατά τη Βενετοκρατία, και συγκεκριμένα το έτος 1563, μαρτυρείται ότι ο Άγιος Ανδρόνικος ήταν κύριος οικισμός ενός βαiλάτου, δηλαδή ομάδας χωριών, και περιλάμβανε και άλλα έξι χωριά. Αυτά ήταν τα εξής: Βασίλι, Γιαλούσα, Πλατανισσός, Γαλάτεια, Κοιλάνεμος και Κώμα ή Κώμα του Γιαλού, όπως αναφέρεται. Τα πιο πάνω χωριά εκτός από την Κώμα του Γιαλού ήταν εκμισθωμένα κατά την ίδια εποχή στον φεουδάρχη Πέτρο Αντώνιο Αττάρ, ο οποίος καταγόταν από τη μεγάλη οικογένεια Αττάρ με απώτερη καταγωγή από τη Συρία. Η Κώμα του Γιαλού είχε εκμισθωθεί το 1563 από τον Ματθαίο Colti από τον φεουδάρχη Νικόλαο Σγουρόπουλο. Ο Ματθαίος Colti είχε υπηρετήσει ως βάιλος Καρπασίας περί το 1559. Το 1571 όταν παραδόθηκε η πόλη της Αμμοχώστου στους Οθωμανούς, ο Ματθαίος Colti, σύμφωνα με τις πηγές, φαίνεται να επέζησε από τις σφαγές.
Έχουμε ανακαλύψει στις πηγές και άλλους βαΐλους Καρπασίας που απέκτησαν φέουδα στη χερσόνησο της Καρπασίας εκτός από τον Ματθαίο Colti. Αναφέρουμε ενδεικτικά τον Dante de Domenigo ο οποίος κατείχε τη θέση του βαΐλου Καρπασίας κατά τη χρονική περίοδο 1535 έως 1536. Ο Dante di Domenigo κατείχε γαίες στον Άγιο Ηλία Καρπασίας και ελαιώνες και χαρουπώνες (carubieri e olivari) στο μικρό χωριό Γεράνι της Καρπασίας.

Μέλη της μεγάλης κυπριακής οικογένειας Φλάτρο είχαν συνδεθεί με χωριά της Καρπασίας ως φεουδάρχες τους. Το 1530 ο Ολιβιέρο Φλάτρος αγόρασε τα χωριά της Καρπασίας Κάδος και Ναυτοκώμη. Το χωριό Κάδος χάθηκε στο πέρασμα των αιώνων και ήταν κάποτε οικοδομημένο κοντά στο χωριό Κώμη. Το όνομα του χωριού Ναυτοκώμη με την πάροδο των χρόνων παρεφθάρη σε Επτακώμη. Το χωριό Ψιλιθράκι, που εδώ και χρόνια δεν υφίσταται πλέον και ήταν οικοδομημένο κοντά στα Γαστριά και τον Άγιο Ηλία Καρπασίας, το είχε αγοράσει το 1530 ο φεουδάρχης Luigi Cartagenia. Το μικρό επίσης χωριό Αυγολίδα, το οποίο απαντά στις πηγές ως prastio Evgalide, το είχε αγοράσει το 1534 ο φεουδάρχης Βαλλιάνος Φλάτρο, γιος του Ιωάννη, μέλος και αυτός της μεγάλης κυπριακής οικογένειας Φλάτρο. Παρεμπιπτόντως αναφέρουμε ότι ο φεουδάρχης αυτός ενίσχυσε με ένα γενναίο ποσό τη μεγάλη ορθόδοξη γυναικεία μονή στη Λευκωσία, αφιερωμένη στη Θεοτόκο.

Το πλήθος των ειδήσεων που περιέχουν τα βενετικά έγγραφα πολλές φορές με ταξιδεύει σε κόσμους αλλοτινούς. Έχω μάλιστα αρκετά συχνά την αίσθηση ότι περιδιαβάζω ακόμη και τα χωριά που εξέλιπαν, διασχίζω τη χερσόνησο της Καρπασίας κι ακόμα θαρρώ πως αντικρίζω τους φεουδάρχες έφιππους και τους υπηρέτες τους να ακολουθούν. Σκέφτομαι πως επιθεωρούν τα φέουδά τους...


ΛΕΖΑΝΤΑ: Η χερσόνησος της Καρπασίας στον περίφημο Χάρτη του Λεωνίδα Αττάρ.