Η Έμπα Πάφου υπήρξε ένα σημαντικό χωριό κατά τη Φραγκοκρατία και κατά τους χρόνους της βενετικής κυριαρχίας. Ο οικισμός αυτός μαζί με τη Λέμπα υπήρξαν σημαντικά χωριά μίας ομάδας δώδεκα χωριών και ήταν κέντρα καλλιέργειας ζαχαροκαλάμου και παραγωγής ζάχαρης. Ας σημειωθεί ότι οι φυτείες ζαχαροκαλάμου κατά τη Φραγκοκρατία ήταν βασιλική ιδιοκτησία. Ένα διάταγμα του τελευταίου φράγκου βασιλιά Ιακώβου Β? Lusignan όριζε όπως πωληθεί ποσότητα ζάχαρης, μεταξύ άλλων, από την παραγωγή Έμπας και Λέμπας στον Βενετό έμπορο Ανδρέα Κορνάρο αντί τριάντα πέντε δουκάτων το καντάρι.

Σε έγγραφο των Αρχείων του Βατικανού το οποίο συντάχθηκε στην Αμμόχωστο, στις 5 Νοεμβρίου του έτους 1468, γίνεται αναφορά στην Έμπα. Πρόκειται για διάταγμα του τελευταίου φράγκου βασιλιά της Κύπρου Ιακώβου Β? Lusignan. Σε εποχές όπου βασίλευε το φεουδαρχικό σύστημα και ο περισσότερος πληθυσμός της Κύπρου ανήκε στην τάξη των δουλοπαροίκων, ο βασιλιάς πωλούσε δουλοπάροικους ή ελευθέρωνε κάποιους με καταβολή χρημάτων. Στο εν λόγω έγγραφο ο βασιλιάς ελευθέρωνε έναν δούλο δεκαπέντε χρόνων από τη Λέμπα αντί πενήντα δουκάτων, που ισοδυναμούσαν με τριακόσια εβδομήντα πέντε βυζάντια, μια δούλα από την Αλέκτορα που είχε μνηστευθεί έναν δούλο από το ίδιο χωριό, που είχε ελευθερωθεί προηγουμένως, με την καταβολή τριακοσίων είκοσι πέντε βυζαντίων. Επίσης πώλησε μια δούλα αντί τριακοσίων είκοσι πέντε βυζαντίων στον Γεώργιο Ορκομουσιάτη, γραμματέα του βαϊλάτου της Έμπας, Λέμπας και Χρυσοχούς.
Μία άλλη σημαντική μνεία για την Έμπα είναι η εξής: Από ένα χειρόγραφο πληροφορούμαστε ότι το 1435 έγινε μια σύναξη κατήχησις πιστών στον ναό της Έμπας -πρόκειται αναμφίβολα για τον ναό της Παναγίας της Χρυσελεούσας-, από τον γέροντα Άγιο Αρσένιο στην παρουσία του επισκόπου Πάφου Σάββα Πίπη. Πρόκειται για τη μοναδική πηγή στην οποία μνημονεύεται ο επίσκοπος Πάφου Σάββας που ανήκε στη μεγάλη κυπριακή οικογένεια Πίπη, με καταγωγή από τη Συρία.

Ιωάννης Δενόρες βάιλος της Έμπας

Το βαϊλάτο της Έμπας περιλάμβανε δώδεκα χωριά. Αυτά ήταν, εκτός από την Έμπα που ήταν το κεφαλοχώρι του βαϊλάτου, η Λέμπα, η Κισσόνεργα, η Λετύμπου, η Αναδιού, οι Αρόδες, η Μεσόγη, η Τριμυθούσα, ο Άγιος Δημητριανός, ο Σαραμάς, Placutudiu (Πλακούδια) και Mina -μάλλον Μίνθα / Σταυρός της Μίνθας-. Τα δύο τελευταία χωριά τα Πλακούδια κοντά στην Κοίλη και η Μίνθα κοντά στην Τσάδα χάθηκαν με την πάροδο των ετών. Κατά τη βενετική απογραφή των φραγκομάτων (ελεύθερων καλλιεργητών) του 1565 τα χωριά του βαϊλάτου της Έμπας είχαν ως εξής: Η Έμπα είχε ογδόντα δύο φραγκομάτους, η Λετύμπου ενενήντα δύο, η Ανατιού εβδομήντα έξι, οι Αρόδες εξήντα πέντε, ο Σαραμάς εκατό, η Λέμπα έξι, η Κισσόνεργα είκοσι, η Μεσόγη δέκα οκτώ, η Τριμυθούσα εξήντα έξι και τρεις ο Άγιος Δημητριανός.

Σε κάθε βαϊλάτο διοριζόταν ένας διοικητής με τον τίτλο του βάιλου. Ως βάιλος της Έμπας διετέλεσε ο Ιωάννης Δενόρες, μέλος της σπουδαίας κυπριακής οικογένειας Δενόρες, με απώτερη καταγωγή αγγλονορμανδική. Μαρτυρείται να κατέχει αυτό το αξίωμα το 1514. Ο Ιωάννης υπήρξε μία σημαντική προσωπικότητα για την εποχή κατά την οποία έζησε στην κυπριακή κοινωνία. Μεταξύ άλλων βοήθησε στην απογραφή του πληθυσμού της Κύπρου και το 1531 ήταν μέλος της επιτροπής για τη μετάφραση των Ασσιζών από τα γαλλικά στα ιταλικά. Το 1529 ο Ιωάννης Δενόρες υπηρετούσε ως βισκούντης Λευκωσίας και το ίδιο έτος αγόρασε από τη Δημοκρατία της Βενετίας και τον τίτλο της κομητείας της Τρίπολης. To 1514 ως βάιλος της Έμπας είχε στείλει στον φεουδάρχη Έκτορα de Tripoli μία συναλλαγματική με την οποία τον καλούσε να πληρώσει διακόσια δουκάτα, τα οποία όφειλε στο βαϊλάτο της Έμπας (bailazo de Hemba).

Η οικογένεια Φλάτρο και η Έμπα

Μέλη της κυπριακής φεουδαρχικής οικογένειας των Φλάτρων, όπως συνάγεται από τις πηγές, είχαν σχετισθεί με το χωριό Έμπα και γενικά με το διαμέρισμα Πάφου. Ο Balian Flatro το 1430 ήταν γραμματέας της επισκοπής Πάφου. Το 1469 ήδη επί Φραγκοκρατίας ο Badin Flatro ήταν βάιλος των δύο χωριών Έμπας και Λέμπας, που ανήκαν στο στέμμα και ήταν εκείνη την εποχή δύο σημαντικά κέντρα καλλιέργειας ζαχαροκαλάμου και παραγωγής ζάχαρης. Το βαϊλάτο της Έμπας, όπως θα εξετάσουμε στη συνέχεια, είχε εκμισθωθεί από τον Πέτρο Φλάτρο, που αναφέρεται ως αδελφός του Έκτορα. Σε ένα ανέκδοτο έγγραφο ο Πέτρος Φλάτρος σημειώνεται ως γιος του Audeth και πατέρας του Φίλιππου.
Ο Φίλιππος Φλάτρο, γιος του Πέτρου Φλάτρο είχε απευθύνει μία επιστολή του στο Συμβούλιο των Δέκα με ημερομηνία 27 Μαρτίου 1550. Με βάση το περιεχόμενο αυτής της επιστολής πληροφορούμαστε περισσότερα για την εκμίσθωση της Έμπας από τον Πέτρο Φλάτρο. Ο Φίλιππος όπως σημειώνει στο αίτημά του είχε χάσει τον πατέρα του το 1547. Εξαιτίας διαφόρων θεομηνιών που έπλητταν τότε την Κύπρο ο Πέτρος Φλάτρο πεθαίνοντας είχε αφήσει ένα χρέος σχετικό με την εκμίσθωση της Έμπας, το οποίο ανερχόταν στις επτά χιλιάδες δουκάτα. Το χρέος αυτό έμεινε στους ώμους της χήρας συζύγου του και της πολυμελούς οικογένειάς του και τα αίτια ήταν η ξηρασία, η επιδρομή ακρίδας και ο μύρτος που είχαν πλήξει το διαμέρισμα Έμπας, το οποίο εκμίσθωνε ο Πέτρος Φλάτρος. Ο Φίλιππος ο πρωτότοκος γιος του Πέτρου Φλάτρο δύο φορές ταξίδεψε έως τη Βενετία για να εκθέσει στις βενετικές αρχές την άσχημη οικονομική κατάσταση, στην οποία βρισκόταν η οικογένειά του και να ζητήσει τυχόν διευκολύνσεις για την αποπληρωμή του χρέους.

Η εκμίσθωση του βαϊλάτου της Έμπας είχε υπογραφεί με τον Πέτρο Φλάτρο το 1538 και θα έληγε το 1548. Εγγυητής ήταν ο ίδιος ο Πέτρος Φλάτρος, γιατί όπως διαπίστωσε η βενετική διοίκηση της Κύπρου διέθετε επαρκή περιουσιακά στοιχεία. Μετά τον θάνατο του εκμισθωτή και το χρέος που είχε αφήσει, είχαν λάβει σάρκα και οστά τα διαβήματα του γιου του, αφού οι βενετικές αρχές έδωσαν εντολή να διερευνηθεί εις βάθος η υπόθεση του χρέους του. Οι υπάλληλοι της βενετικής διοίκησης στην Κύπρο επιβεβαίωσαν μετά από σχετική έρευνα ότι το χρέος είχε δημιουργηθεί από θεομηνίες που είχαν πλήξει την Έμπα και τη γύρω περιοχή. Στη συνέχεια μετά από σχετική απόφαση του έτους 1551 προσφέρθηκε στήριξη και διευκολύνσεις στην οικογένεια του εκμισθωτή της Έμπας, για αποπληρωμή του χρέους προς το Δημόσιο.

Κόσμημα της Έμπας θεωρείται η εκκλησία της Παναγίας της Χρυσελεούσας της οποίας η οικοδόμηση ανάγεται στον 12ο ή και αρχές 13ου αιώνα. Ο ναός αρχικά ήταν σε σχήμα ελεύθερου σταυρού με τρούλο και αργότερα μετατράπηκε σε εγγεγραμμένο σταυροειδή με τρούλο. Ο ναός φέρει επίσης τοιχογραφίες του 13ου, 15ου και 16ου αιώνα και τρεις δεσποτικές εικόνες του ναού φέρουν χρονολογία 1536. Επίσης στο τέμπλο εικονίζονται οι δώδεκα απόστολοι έργο του 16ου αιώνα, που φέρουν τρεις εραλδικές απεικονίσεις που πρέπει οπωσδήποτε να ανήκουν στις οικογένειες των δωρητών. Μεταξύ των αποστόλων Πέτρου και Παύλου υπάρχει οικόσημο με ανορθούμενο λέοντα χρυσού χρώματος με μαύρους χρυσούς σταυρούς σε χρυσό πλαίσιο. Πάνω από την ασπίδα αναγράφονται τα αρχικά F. S. Αναντίλεκτα το F. παραπέμπει στην οικογένεια Flatro που ήταν άμεσα συνδεδεμένη με την Έμπα και το S. αναφέρεται στον Sebastien, έναν από τους γιους του Πέτρου Flatro, που εκμίσθωνε την Έμπα και αδελφό του πρωτότοκου Φίλιππου. Όπως προαναφέρθηκε ο Φίλιππος Φλάτρος είχε μεταβεί δύο φορές στη Βενετία για διευθέτηση του χρέους, που είχε αφήσει πεθαίνοντας ο πατέρας τους σχετικά με την εκμίσθωση της Έμπας. Ο αδελφός του Φίλιππου και γιος του Πέτρου, Sebastien Flatro, του οποίου φρονούμε ότι τα αρχικά F.S. αντιστοιχούν με το επίθετο και το όνομά του, έπεσε μαχόμενος το 1570 στην πολιορκία της Λευκωσίας από τους Οθωμανούς...