Η αρχειακή έρευνα μάς πρόσφερε σημαντικά στοιχεία για τον Κύπριο διερμηνέα της τουρκικής γλώσσας Φίλιππο Εμμανουήλ που μας κληροδότησε μία διήγηση της πολιορκίας και της πτώσης της Λευκωσίας, όπως τη βίωσε ο ίδιος ως αυτόπτης μάρτυρας. Καταγόταν από τους Παλαιολόγους και μας είναι άγνωστο γιατί η οικογένειά του χρησιμοποιούσε ως επίθετο το Εμμανουήλ και όχι το επίθετο Παλαιολόγου. Εντοπίσαμε ωστόσο έγγραφα στα οποία υπογράφουν και αυτός και ο αδελφός του, ο στρατιωτικός Ιερώνυμος, με το επίθετο Παλαιολόγου των προγόνων τους. Ο ίδιος, επίσης, στην έκδοση της αφήγησής του για την πτώση της Λευκωσίας, χρησιμοποιεί το επίθετο της μητέρας του, δηλαδή Μεμπρέ, αφού ήταν αδελφή του διερμηνέως της Γαληνοτάτης Μιχαήλ Μεμπρέ. Η οικογένεια του Φίλιππου κατείχε κτήματα, υποστατικά και μεγάλο περιβόλι στην περιοχή της Μεσαορίας. Επίσης είχε στη Λευκωσία τέσσερις ιδιόκτητες κατοικίες και δύο καταστήματα υφασμάτων. Ας ακολουθήσουμε, όμως, τις πηγές και τις διαδρομές της περιπετειώδους ζωής του Φίλιππου Εμμανουήλ, ενός πρόσφυγα και τόσων άλλων Κυπρίων του 16ου αιώνα, που εκδιώχθηκαν από τις πατρογονικές τους εστίες όπως ακριβώς κι εμείς το 1974, μετά από τέσσερις και πλέον αιώνες.

Ο Κύπριος διερμηνέας: Ο Φίλιππος υπηρέτησε στη βενετική διοίκηση της Κύπρου ως διερμηνέας γιατί γνώριζε ελληνικά, περσικά, αραβικά και τουρκικά και μετά τον πόλεμο ζητούσε να εργαστεί στο ιταλικό Ριάλτο, ως μεσίτης εμπόρων από την Ανατολή

Το καλοκαίρι του 1551, η Γαληνοτάτη Δημοκρατία της Βενετίας για διπλωματικούς και εμπορικούς σκοπούς είχε δημιουργήσει μια μόνιμη θέση επίσημου διερμηνέα της τουρκικής γλώσσας, στη βενετική διοίκηση της Λευκωσίας. Τότε είχε επιλεγεί για τη θέση αυτή ένας Έλληνας από την Αίγινα, ο Νικόλαος Άγγελος Παχυμάμας, ο οποίος ήταν ήδη εγκατεστημένος στην Κύπρο. Ανέκδοτο αρχειακό υλικό αναφέρεται στην προσωπικότητα του διερμηνέα Νικόλαου Άγγελου Παχυμάμα. Σε έγγραφο ημερομηνίας 22 Ιουνίου 1564 σημειώνεται ότι ο Έλληνας διερμηνέας της τουρκικής γλώσσας, Νικόλαος Άγγελος Παχυμάμας, επιτελούσε σημαντική εργασία. Ήταν ο σύνδεσμος των αξιωματούχων της Γαληνοτάτης στην Κύπρο σε όλες τις εργασίες που σχετίζονταν με επαφές διπλωματικές ή εμπορικές ανάμεσα στη Δημοκρατία της Βενετίας και τους λαούς της Ανατολής. Στο ίδιο έγγραφο αναφέρεται ωστόσο και ο αιφνίδιος θάνατος του διερμηνέα. Μετά τον θάνατό του, η χήρα του διερμηνέα ζήτησε τη στήριξη των βενετικών αρχών, αφού δεν μπορούσε να αντεπεξέλθει οικονομικά και να θρέψει την πολυμελή οικογένειά της. Η χήρα Παχυμάμα εξασφάλισε τελικά ένα μηνιαίο επίδομα για τις υπηρεσίες που είχε προσφέρει ο σύζυγός της, ώστε να επιβιώσει η ορφανή οικογένειά του.

Ο τελευταίος διερμηνέας

Τον Ιούνιο του 1565, η θέση του επίσημου διερμηνέα της τουρκικής γλώσσας με τον θάνατο του Νικόλαου Άγγελου Παχυμάμα είχε μείνει κενή. Ο νέος υποψήφιος για την κενή θέση δεν είχε μόνο πολλά προσόντα για να πετύχει τον διορισμό του, αλλά επιπρόσθετα για τον σκοπό αυτό προσμετρούσαν και άλλοι λόγοι. Οι Βενετοί αξιωματούχοι της διακυβέρνησης της Κύπρου σε επιστολή τους, ημερομηνίας 22 Ιουνίου 1564, προς τις βενετικές αρχές, παρουσίαζαν τον νέο υποψήφιο για τη θέση και ζητούσαν έγκριση του διορισμού του από τη μητρόπολη. Ο υποψήφιος Φίλιππος Εμμανουήλ Μεμπρέ δεν ήταν ένα άγνωστο πρόσωπο, αφού ήταν ανεψιός του σημαντικότερου ίσως διερμηνέα της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας, Μιχαήλ Μεμπρέ. Η αδελφή του Μιχαήλ Μεμπρέ Μελισύνδη, ήταν μητέρα του υποψήφιου Φίλιππου Εμμανουήλ. Ο Μιχαήλ Μεμπρέ, ο πολυσχιδής αυτός Κύπριος μετά από μία επιτυχή αποστολή του στην Περσία εκ μέρους του δόγη, επειδή γνώριζε ανατολικές γλώσσες, κατόρθωσε να διοριστεί στην υψηλή θέση του διερμηνέως της Γαληνοτάτης. Η θέση αυτή ήταν ισόβια αφού την κατείχε έως τον θάνατό του.

Ο Βενετός τοποτηρητής Κύπρου Πέτρος Navagiero, που υπέγραφε τη σχετική επιστολή με τους Βενετούς συμβούλους, για τον διορισμό του νέου διερμηνέα δεν αναφερόταν μόνο στον θείο του υποψηφίου Μιχαήλ Μεμπρέ, αλλά έκανε μνεία και στον πατέρα του. Ο Φίλιππος Εμμανουήλ, όπως ανέφερε, ήταν γιος του Αμβρόσιου πρακτικού γιατρού (ceroico) που υπηρετούσε στο δημόσιο. Η αρχειακή έρευνα ωστόσο κατέδειξε ότι ο Φίλιππος Εμμανουήλ Μεμπρέ καταγόταν από έναν κλάδο των Παλαιολόγων που είχαν εγκατασταθεί στην Κύπρο. Μετά το 1603, σε αρκετά βενετικά έγγραφα απαντά τόσο ο ίδιος όσο και ο στρατιωτικός αδελφός του Ιερώνυμος με το επίθετο Παλαιολόγος. Ο Φίλιππος Εμμανουήλ για την εκμάθηση της τουρκικής είχε μεταβεί στη Συρία, αλλά συνέχισε να παρακολουθεί μαθήματα τουρκικής γλώσσας και στην Κύπρο. Είχε διδαχθεί επίσης αραβικά και χαλδαϊκά.

Η Γαληνοτάτη Δημοκρατία το 1565, ένα έτος μετά την εισήγηση της βενετικής διοίκησης της Κύπρου, επικύρωσε τον διορισμό του Φιλίππου Εμμανουήλ στη θέση του διερμηνέα της τουρκικής στη Λευκωσία. Στην επιστολή επικύρωσης του διορισμού του σημειωνόταν επίσης ο ετήσιος μισθός του, ο οποίος ανερχόταν στα σαράντα δουκάτα ετησίως. Η αμοιβή αυτή θα του καταβαλλόταν από το Δημόσιο Ταμείο τοις μετρητοίς ή, εάν ο ίδιος ο Φίλιππος το επιθυμούσε, σε ποσότητα σίτου και οίνου.

Μετά την πτώση

Πέντε χρόνια μετά τον διορισμό του Φιλίππου Εμμανουήλ, ο πόλεμος της Κύπρου 1570-1571 επέφερε κοσμογονικές αλλαγές. Η Λευκωσία έπεσε το 1570 στους Οθωμανούς και ο νέος διερμηνέας μαζί με άλλα μέλη της οικογένειάς του σύρθηκαν αιχμάλωτοι στην Κωνσταντινούπολη. Σε καμιά πηγή δεν έχουμε εντοπίσει μέχρι σήμερα κάτι σχετικό που ν' αφορά τη δράση του Φιλίππου Μεμπρέ κατά τη διάρκεια της πολιορκίας και της άλωσης της Λευκωσίας. Υπάρχει ωστόσο ο κατάλογος αιχμαλώτων και νεκρών κατά την άλωση της Λευκωσίας, τον οποίο απέστειλε στις βενετικές αρχές ο Βενετός βάιλος από την Κωνσταντινούπολη, στις 18 Απριλίου 1571, στον οποίο αναφέρεται ο διερμηνέας μεταξύ των αιχμαλώτων. Στον ίδιο κατάλογο μεταξύ άλλων γίνεται μνεία ότι ο Φίλιππος Εμμανουήλ (de Manuel) είναι ανεψιός του άρχοντος Μιχαήλ Μεμπρέ.

Από την Πόλη στη Βαυαρία

Κατά τη διάρκεια της αιχμαλωσίας του στην Κωνσταντινούπολη, ο Φίλιππος Εμμανουήλ Μεμπρέ συνέταξε μια περιγραφή της πολιορκίας και της πτώσης της Λευκωσίας το 1570, ως αυτόπτης μάρτυρας. Το κείμενο συντάχθηκε στην ιταλική γλώσσα και πολύ σύντομα, δηλαδή το επόμενο έτος, το 1571, εκδόθηκε αφού μεταφράστηκε στα γερμανικά και στα πολωνικά. Όπως αναφέρει ο ίδιος ο συντάκτης στην εισαγωγή της διήγησης της άλωσης της Λευκωσίας, η οποία εκδόθηκε στη Νυρεμβέργη το 1571, υπήρξε διερμηνέας της τουρκικής και της αραβικής γλώσσας των Βενετών αξιωματούχων στην πρωτεύουσα της Κύπρου, πριν την κατάκτησή της από τους Οθωμανούς. Κατόρθωσε να απελευθερωθεί από την αιχμαλωσία καταβάλλοντας λύτρα και στη συνέχεια έφθασε στη Βαυαρία. Εκεί, η διήγησή του για την άλωση μεταφράστηκε και εκδόθηκε στα γερμανικά, ενώ ακολούθως το ίδιο έτος μεταφράστηκε και στα πολωνικά και εκδόθηκε στην Κρακοβία. Και οι δύο εκδόσεις υπογράφονται από τον Φίλιππο με το επίθετο Μεμπρέ, για ευνόητους προφανώς λόγους, και όχι με το επίθετο Εμμανουήλ.

Κατάληξη στη Βενετία

Από τη Βαυαρία στη συνέχεια κατέφυγε στη Βενετία αναζητώντας εργασία και στήριξη για να επιβιώσει όντας πρόσφυγας, ανέστιος και πένης. Δύο επιστολές-αιτήματα του Φιλίππου Μεμπρέ στις βενετικές αρχές μάς έχουν προσφέρει άγνωστα μέχρι πρότινος στοιχεία για τα δεινά και τις περιπέτειες του ιδίου και της οικογένειάς του, που βίωσαν λόγω του πολέμου της Κύπρου. Η μία επιστολή, η οποία απευθύνεται στον δόγη, με ημερομηνία 29 Σεπτεμβρίου 1573, αναφέρεται στην αιχμαλωσία του όταν έπεσε η Λευκωσία και στη μεταφορά του στην Κωνσταντινούπολη. Η απελευθέρωσή του, όπως γράφει, έγινε κατορθωτή χάρη σε έναν καλό χριστιανό, τον Μάρκο Άγγελο Stringha, που είχε καταβάλει τα λύτρα απελευθέρωσής του τα οποία ανέρχονταν στο ποσό των εκατό δουκάτων, χρήματα τα οποία κάποια δεδομένη στιγμή όφειλε να του τα επιστρέψει. Αναφέρεται επίσης ότι υπηρέτησε στη βενετική διοίκηση της Κύπρου ως διερμηνέας γιατί γνώριζε ελληνικά, περσικά, αραβικά και τουρκικά και ζητούσε να εργαστεί στο Ριάλτο, ως μεσίτης εμπόρων από την Ανατολή. Ως γνώστης ανατολικών γλωσσών ήλπιζε να βρει κάποια εργασία, γιατί δεν διέθετε κανένα στήριγμα για να μπορέσει να επιβιώσει και να αντιμετωπίσει, όπως έγραφε, τον δριμύ χειμώνα της Βενετίας που πλησίαζε. Αρχικά εργάστηκε ως μεσίτης εμπόρων από την Ανατολή, αλλά στη συνέχεια εξελίχθηκε σε έμπορο και συνεργαζόταν τόσο με Κύπριους όσο και Οθωμανούς εμπόρους. Στη δεύτερη επιστολή του στις 28 Νοεμβρίου 1575 καταγράφει στοιχεία για την οικογένειά του και για τα περιουσιακά στοιχεία που είχαν απολέσει στην Κύπρο λόγω του πολέμου.

Στη Βενετία είχε φθάσει και η μητέρα του Φίλιππου Εμμανουήλ, η οποία μιλούσε και καταλάβαινε μόνο την ελληνική, γι' αυτό χρειάστηκε διερμηνέας όταν η ίδια ήταν μάρτυρας στη σύνταξη ενός εγγράφου για μια συμπατριώτισσά της. Στη Βενετία ζούσε ο αδελφός του, ο στρατιωτικός Ιερώνυμος και οι αδελφές του Ιουλία και Λάουρα. Στη Βενετία τέλεσε γάμο και απέκτησε παιδιά. Η διαθήκη του θείου του Μιχαήλ Μεμπρέ του έτους 1594 όσο και αρχειακό υλικό μάς αποκάλυψαν ότι ο Φίλιππος ήταν ο ουσιαστικός κληρονόμος του. Έτσι είχαν κληρονομήσει με την αδελφή του κατοικία στην ενορία του Αγίου Ευτυχίου όπου και ο ομώνυμος ναός και κτήματα και υποστατικά στην περιοχή της πόλης Piove di Sacco.

Ο Κύπριος διερμηνέας Φίλιππος Εμμανουήλ Μεμπρέ είχε βρει στην πόλη των δόγηδων, όπως τόσοι και τόσοι άλλοι Κύπριοι, μετά την κατάληψη της Κύπρου από τους Οθωμανούς, μια νέα πατρίδα. Είναι βέβαιο ωστόσο ότι θα προτιμούσε να είχε το πατρικό του στη Λευκωσία αντί την κατοικία που κληρονόμησε στη Βενετία από τον θείο του. Και ασφαλώς αντί τα κτήματα και τα υποστατικά στο Piove di Sacco είναι ακόμη πιο βέβαιο ότι θα προτιμούσε να έχει τα τριακόσια πενήντα και πλέον στρέμματα γη στην Περιστερωνοπηγή, αλλά και το μεγάλο περιβόλι στα Αγρίδια Μεσαορίας...

Φωτογραφία: Ο Φίλιππος Εμμανουήλ Μεμπρέ είχε κληρονομήσει κατοικία στην ενορία Αγίου Ευτυχίου Βενετίας όπου και ο ομώνυμος ναός.