Του Βαγγέλη Γέττου

«Το να γράψεις έστω και ένα ποίημα μετά το Άουσβιτς είναι βάρβαρο». Ο περίφημος αφορισμός του Τέοντορ Αντόρνο, του εξέχοντος μέλους της λεγόμενης «Σχολής της Φρανκφούρτης» έχει καταστεί πια ένας κοινός τόπος γύρω από τον οποίο οι διαξιφισμοί ποιητών και διανοουμένων συνεχίζονται. Εβδομήντα πέντε χρόνια μετά την απελευθέρωση των πρώτων επιζώντων κρατουμένων της επί γης κολάσεως από τον Κόκκινο Στρατό, το ερώτημα παραμένει σοβαρό. Εν έτει 2020, πριν κάποιος καταπιαστεί με το ζήτημα της επιβίωσης της ποίησης μέσα στους θαλάμους που εξαπολύετο το αέριο Zyklon-B (εφεύρεση της IG Farben-Bayer^[1]) έχει να αντιμετωπίσει πιο βασικές αμφιβολίες.

Ο ιστορικός αναθεωρητισμός με τη μορφή άρνησης ή υποβάθμισης της έκτασης του σχεδίου της «Τελικής Λύσης» που οργάνωσε ο συνταγματάρχης των SS Άντολφ Άιχμαν, η αναβίωση και εμβάθυνση της ψυχροπολεμικής θεωρίας των δύο άκρων (Κομμουνισμός = Φασισμός, Στάλιν=Χίτλερ) με ψηφίσματα διεθνών υπερεθνικών οργανισμών όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση^[2], η νεοφασιστικές κυβερνήσεις σε Ιταλία, Ουγγαρία και Πολωνία, η à la carte καπήλευση του Ολοκαυτώματος από αντισημίτες υπουργούς όπως ο Άδωνις Γεωργιάδης ή η περιστασιακή και εθνοκεντρική αναφορά όπως αυτή του Έλληνα πρωθυπουργού^[3], είναι ενδείξεις -διαφορετικής έντασης βεβαίως η κάθε μία- ότι βρισκόμαστε προ ανησυχητικών εξελίξεων.

Τα μικρά και τα μεγάλα Άουσβιτς δεν αποτελούν παρανοϊκά σχέδια. Ο ναζισμός ο ίδιος, ως σύστημα βιολογικής και όχι μόνο ιδεολογικής εξόντωσης του έτερου δεν αποτελεί μία παρανοϊκή θεωρία. Η καρτεσιανή συγκρότηση της Ευρωπαϊκής φιλοσοφίας, η λογοκρατία, η ίδια η γραμμική θεώρηση της ιστορίας και η κατάφαση ότι ο άνθρωπος οφείλει να φτάσει στις εσχατιές της λογικής για να κατανοήσει και να κυριεύσει την φύση, έκρυψαν μέσα τους ένα σπόρο που προ της καπιταλιστικής επέλασης δεν απασχόλησε τον ευρωπαϊκό πολιτικό πολιτισμό.

Ωστόσο, αν στο ένα άκρο της λογικής βρίσκεται η άρνησή της, στο άλλο βρυχάται η αξιοποίησή της για τους πιο κρύφιους πόθους της ανθρώπινης απληστίας. Συμπερασματικά, ο ναζισμός δεν ήταν ατύχημα από όποια πλευρά και αν το δει κανείς: πολιτικά, ιδεολογικά, φιλοσοφικά. Αντίθετα, το Ολοκαύτωμα αποτέλεσε την στιγμιαία συμπύκνωση της εξολόθρευσης εκατομμυρίων ανθρώπων ανά τους αιώνες που βασίστηκε σε διάφορες παραλλαγές της θεωρίας της λευκής ανωτερότητας. Ο Πιθάρρο, ο Κορτές, ο Λεοπόλδος,ο Φερδινάνδος και η Ισαβέλλα, ο Τσόρτσιλ και άλλοι μανιακοί μακελάρηδες της ανθρώπινης ιστορίας θα θαύμαζαν την αυτοματοποίηση όσων οι ίδιοι κατάφεραν με πολύ κόπο και πολύ κόστος.

Επιστρέφοντας στο αρχικό ζήτημα του παρόντος σημειώματος, νιώθω χωρίς να μπορώ να το τεκμηριώσω ότι ο Αντόρνο δεν αναφερόταν απλά στα 6 εκατομμύρια Εβραίων και στις χιλιάδες τσιγγάνων, αναπήρων, ατόμων με διανοητικά προβλήματα, ομοφυλοφίλων και κομμουνιστών που εξοντώθηκαν βιομηχανικά μέχρι το 1945. Αντίθετα υποψιάζομαι ότι ο μεγάλος διανοητής αναρωτήθηκε αν το απώτατο όριο της λογικής μπορεί να συμβαδίσει με την ελεύθερη δημιουργία της τέχνης. Το ερώτημα, υπό αυτό το πρίσμα, πρέπει να συγκεκριμενοποιηθεί: υπάρχει τρόπος να αντιδράσει η τέχνη στον Μπολσονάρο, στον Τραμπ, στη θεοκρατία του Ιράν, στη σφαγή των Παλαιστινίων;

Νομίζω ότι η ίδια η πραγματικότητα έχει ήδη απαντήσει στον Αντόρνο. Στην εποχή του, ο Μπάνκσυ μπορεί να εκτελείτο από δημοκρατικά καθεστώτα ή μια ανάρτηση καλλιτεχνικού περιεχομένου στο Facebook να επέφερε πολυετή κάθειρξη. Η λογική και η ποίησις όπως την όρισε ο Αριστοτέλης είναι ιανός. Μόνο αν το κάθε κεφάλι τείνει να αποκολληθεί από το άλλο φτάνουμε στη φρίκη: είτε, από τη μια πλευρά, στην λογικοφανή απολυταρχία είτε, από την άλλη, στο κιτς και τον παροπλισμό της τέχνης.

Ποίηση, τέχνη, δημιουργία, δεν μπορεί παρά να υπάρξει. Και μετά τη Μόρια. Και μετά την Ειδομένη. Και μετά τη Χομς. Και μετά τη Βεγγάζη. Και μετά τον Ζακ. Και μετά τον Φύσσα. Και μετά την όποια τραγωδία δεν έχουμε ακόμα ζήσει. Είναι το πυρηνικό όπλο των ανθρώπων στους καιρούς της επίπλαστης ειρήνης.

^[1] Auschwitz: IG Farben and the History of the “Business with Disease”, Dr. Rath Health Foundation, 27/2/2020, Global Research (online εδώ: http://bit.ly/3aN4Yd5)

^[2] Ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου της 19ης Σεπτεμβρίου 2019 σχετικά με σημασία της ευρωπαϊκής μνήμης για το μέλλον της Ευρώπης  (2019/2819(RSP))

^[3] ‘’Τη μνήμη αυτών των Ελλήνων Εβραίων τιμούμε σήμερα’’, απόσπασμα από τη δήλωση του Κυριάκου Μητσοτάκη από το Άουσβιτς, 27/2/2020 (http://bit.ly/2Gsixk2)

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ: ©Robin Utrecht/Rex/Shutterstock