Το χωριό Ανώγυρα απαντά σε ρωμαϊκή επιγραφή, γεγονός που μαρτυρεί ότι η ιστορία του οικισμού είναι μακραίωνη

Η Ανώγυρα, χωριό του διαμερίσματος Λεμεσού, απαντά στις φραγκικές πηγές παρεφθαρμένα και ποικιλοτρόπως ως Anoyra, la Noyere, la Nauguere και πολλές φορές αναφέρεται μαζί με το χωριό Φοίνικα, επειδή και τα δύο χωριά αποτελούσαν τη Μικρή Κομμανταρία. Συγκεκριμένα, στις πηγές από τον 14ο αιώνα έως και το 1881 απαντά ως εξής: Σε πηγή του 1322 σημειώνεται ως Nigera, το 1411 ως Nauguere, το 1449 ως Noyere, το 1521 και το 1550 Anoira, τo 1560 περίπου στην ιστορία του Φλωρίου Βουστρωνίου ως Anoyra. Επίσης στην οθωμανική απογραφή του 1831 σημειώνεται ως Αnoyra και στη βρετανική απογραφή το 1881 ως Anoyira.

Όπως εύστοχα διατύπωσε ο μεγάλος φιλόλογος Σίμος Μενάρδος, οι Φράγκοι παραποίησαν τα ελληνικά τοπωνύμια της Κύπρου. Το όνομα του χωριού μαρτυρεί ότι πρόκειται για προφραγκικό οικισμό, δηλαδή βυζαντινό ή και αρχαίο, και το όνομά του προέρχεται από το φυτό ανάγυρος (ο) ή το αναγύρι, το γνωστό στην Κύπρο ως αγριολουβιά ή στον ελλαδικό χώρο ως βρομολυγαριά. Εκτός από την προαναφερθείσα ετυμολογία του χωριού Ανώγυρα, η οποία ασφαλώς είναι και η πιο πειστική, έχουν διατυπωθεί και άλλες ερμηνείες, οι οποίες αποτελούν εξηγήσεις απλοϊκές του λαού. Σύμφωνα με αυτές τις ερμηνείες, το όνομα του χωριού, όπως αναφέρεται, προέρχεται από το τοπωνύμιο Άνω Γύροι όπου είχε οικοδομηθεί το χωριό. Ή, κατά μία άλλη εκδοχή, η ονομασία του χωριού προέρχεται από ένα τοπωνύμιο αποκαλούμενο Άνω Ιερά και στη συνέχεια κατέληξε σε Ανώγυρα.

Χωριό ιπποτών: Η Ανώγυρα είχε παραχωρηθεί μετά την πτώση του λατινικού βασιλείου στους Ναΐτες Ιππότες, οι οποίοι είχαν εκδιωχθεί από την Ιερουσαλήμ και μετέφεραν την έδρα τους στη Λεμεσό, ενώ αργότερα παραχωρήθηκε στους Ιωαννίτες Ιππότες

Είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι το χωριό απαντά σε ρωμαϊκή επιγραφή, γεγονός που μαρτυρεί ότι η ιστορία του οικισμού είναι μακραίωνη. Κατά τη Λατινοκρατία, δηλαδή Φραγκοκρατία και Βενετοκρατία, η Ανώγυρα ανήκε στο διαμέρισμα της Αυδήμου που περιελάμβανε, σύμφωνα με μία πηγή του 1565, είκοσι τρία χωριά, εννέα από τα οποία με την πάροδο των αιώνων χάθηκαν. Αυτά ήταν, εκτός από τα Καλογεννάτα, το Χα Ποτάμι, τα χωριά Λινιδιά και Μάνταλα κοντά στην Αυδήμου, ο Άγιος Γεώργιος του Πισσουρίου κοντά στο Πισσούρι και το χωριό Σκλίνικας που ήταν οικοδομημένο κοντά στην Πάχνα.

H Ανώγυρα είχε παραχωρηθεί μετά την πτώση του λατινικού βασιλείου στους Ναΐτες Ιππότες, οι οποίοι είχαν εκδιωχθεί από την Ιερουσαλήμ και έτσι μετέφεραν την έδρα τους στη Λεμεσό. Το Τάγμα των Ναϊτών Ιπποτών αρχικά λειτούργησε ως ανθρωπιστικό ίδρυμα για να βοηθήσει και να συνδράμει τους προσκυνητές των Αγίων Τόπων, αλλά ουσιαστικός ρόλος του ήταν η ένοπλη αντιπαράθεση εναντίον της αλλόθρησκης Συρίας. Κάθε μέλος του ήταν ένας θρησκευτικός τύπος ανδρός αλλά ταυτόχρονα και πολεμιστής. Το Τάγμα των Ναϊτών είχε λάβει στην Κύπρο πολλά φέουδα που ανέρχονταν σε πάμπολλα χωριά, τα οποία τους αφαιρέθηκαν μετά τη διάλυση του τάγματος και αποδόθηκαν ακολούθως στο Τάγμα των Ιπποτών του Αγίου Ιωάννη. Μεταξύ άλλων, οι Ναΐτες κατείχαν έναν ναό στη Λευκωσία, γνωστό ως Tempio, ένα μέγαρο δίπλα στα ανάκτορα των Lusignan, το φρούριο στα Γαστριά και τα χωριά Γαστριά και Καμάρες στη χερσόνησο της Καρπασίας και άλλα σαράντα επτά χωριά σε όλη την Κύπρο. Στο διαμέρισμα της Αυδήμου κατείχαν τα χωριά Ανώγυρα και Καλογεννάτα. Μετά τη διάλυση του Τάγματος των Ναϊτών, όπως προαναφέρθηκε, οι ιδιοκτησίες τις οποίες κατείχαν παραχωρήθηκαν στους Ιωαννίτες Ιππότες και έτσι η Ανώγυρα πέρασε από το ένα ιπποτικό τάγμα στο άλλο. Οι Ιωαννίτες απέκτησαν μεγάλη δύναμη και διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στο βασίλειο της Κύπρου. H αποκαλούμενη Κομμανταρία των Ιωαννιτών Ιπποτών ή Μεγάλη Κομμανταρία της Κύπρου το 1310 είχε ως βάση το Κολόσσι και πολλές φορές ονομαζόταν του Κολοσσίου. Ο Φοίνικας και η Ανώγυρα αποτελούσαν τη Μικρή Κομμανταρία (petite commanderie).

Η Ανώγυρα στην απογραφή του έτους 1565 που είχαν διενεργήσει οι Βενετοί είχε μόνο δεκατρείς ελεύθερους καλλιεργητές, τους αποκαλούμενους φραγκομάτους, αλλά οπωσδήποτε είχε μεγάλο αριθμό παροίκων που ανήκαν στο Τάγμα των Ιωαννιτών και εργάζονταν στα κτήματά τους στο ίδιο το χωριό ή και σε άλλες περιοχές οι οποίες τους ανήκαν. Σημειώνουμε, επίσης, ότι στην οθωμανική απογραφή του 1831 η Ανώγυρα είχε ενενήντα επτά κατοίκους: οι εξήντα τρεις ήταν μουσουλμάνοι και οι τριάντα τέσσερις χριστιανοί. Πολύ πιθανόν κάποιοι από τους κατοίκους του χωριού να είχαν εξισλαμιστεί, όπως είχε συμβεί με τα περισσότερα χωριά που είχαν μουσουλμάνους.

Ένα σημαντικό χωριό, όπως σημειώσαμε πιο πάνω, που ανήκε αρχικά στους Ναΐτες και μετά στους Ιωαννίτες, όπως η Ανώγυρα, ήταν το χωριό Καλογεννάτα. Το χωριό αυτό χάθηκε στο διάβα των αιώνων. Γειτνίαζε με το χωριό Ανώγυρα και σήμερα είναι γνωστό ως τοπωνύμιο, ενώ η προφορική παράδοση διέσωσε στοιχεία για την εξαφάνισή του. Ήδη τον 16ο αιώνα και συγκεκριμένα το 1565 στη βενετική απογραφή, στην οποία αναφερθήκαμε πιο πάνω, πέντε χρόνια πριν οι Οθωμανοί καταλάβουν την Κύπρο, το 1570, το χωριό Καλογεννάτα είχε μόνο έναν απελεύθερο κάτοικο, δηλαδή ελεύθερο καλλιεργητή, αλλά οπωσδήποτε πρέπει να είχε περισσότερους παροίκους. Το χωριό είχε εγκαταλειφθεί ήδη κατά τον 19ο αιώνα. Τα Καλογεννάτα (Caloiennata) μνημονεύονται σε γραπτή πηγή ήδη από το 1307 και στα νεότερα χρόνια το χωριό διασώθηκε ως τσιφλίκι κοντά στην Αυδήμου με το ίδιο όνομα. Εύλογα η ονομασία του αναφέρεται ότι προήλθε από τον φεουδάρχη ή πρώτο του οικιστή με το όνομα Καλογιάννης.

Ο μαύρος χρυσός

Τα χαρούπια, ο μαύρος χρυσός -όπως αποκαλούνται- της Κύπρου, και η χαρουποκαλλιέργεια είναι άμεσα συνδεδεμένα με την κοινότητα της Ανώγυρας, αφού μέχρι σήμερα παρασκευάζεται στο χωριό και το περίφημο παστέλι από χαρουπόμελο. Η περιοχή της Λεμεσού και κυρίως η Αυδήμου, η Επισκοπή και η Ανώγυρα ήταν από τα μεσαιωνικά χρόνια κέντρα χαρουποκαλλιέργειας, όπως μαρτυρούν οι πηγές της εποχής. Είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι το 1382, για να αφεθεί ελεύθερος από τους Γενουάτες ο Ιάκωβος Lusignan, μετέπειτα Φράγκος βασιλιάς Ιάκωβος Β' Lusignan, τον οποίο μετέφεραν στη Γένουα και φυλάκισαν μαζί με τη σύζυγό του, αναγκάστηκε να υπογράψει κάποιους όρους μαζί τους. Μεταξύ άλλων αναγνώριζε στους Γενουάτες, κατ' εξαίρεση, το δικαίωμα μερικά προϊόντα όπως τα χαρούπια να εξάγονται από τα λιμάνια της Λάρνακας και της Λεμεσού. Η είδηση αυτή δεν καταδεικνύει μόνο ότι στα δύο αυτά διαμερίσματα της Κύπρου ήταν ανεπτυγμένη η χαρουποκαλλιέργεια και η παραγωγή χαρουπιών, αλλά επιπρόσθετα ότι το εμπόριο των χαρουπιών σε άλλες χώρες, έξω από την Κύπρο, διεξαγόταν ήδη από τον 14ο αιώνα ή και προγενέστερα. Επίσης οι Βενετοί ευνόησαν τη χαρουποκαλλιέργεια, αφού με απόφασή τους το 1507 απάλλασσαν από τον φόρο της δεκάτης για ένα χρονικό διάστημα όσους εξημέρωναν άγριες χαρουπιές για καλλιέργεια και παραγωγή χαρουπιών.

Η Ανώγυρα και η Ρήγαινα

Η σχέση των ιπποτών του Αγίου Ιωάννη με την Ανώγυρα, αφού ήταν φέουδό τους, και η έντονη δραστηριότητά τους με το εμπόριο και τις τραπεζικές υποθέσεις με τις οποίες ασχολούνταν, ο δυναμικός ρόλος τους στο βασίλειο της Κύπρου και η συνεργασία τους με τους εκάστοτε Φράγκους βασιλείς εύλογα συνέτειναν στη δημιουργία διάφορων θρύλων και παραδόσεων για τη Ρήγαινα, για το ρηγάτο, για τον πύργο της και άλλα σε σχέση με το ίδιο χωριό. Σύμφωνα με διηγήσεις των κατοίκων της Ανώγυρας, η Ρήγαινα είχε ιδιοκτησίες στο χωριό και κάποιοι έδειχναν ακόμη το σπίτι της, αλλά και το περιβόλι της. Ακόμη διηγούνται ότι στο περιβόλι της υπήρχε ένα πηγάδι. Ο λάκκος της Ρήγαινας στην Ανώγυρα ήταν κτιστός και διηγούνται τον λυπητερό μύθο της. Ο γιος της δοκίμασε έφιππος να πηδήξει πάνω από το στόμιο του πηγαδιού αυτού, αλλά έπεσε μέσα και πνίγηκε. Τότε η Ρήγαινα από τη βαριά θλίψη της πήρε όλα τα σκεύη που είχε, ακόμη και πολύτιμα καμωμένα με χρυσό ή άργυρο, και γέμισε το πηγάδι αυτό αχρηστεύοντάς το και από πάνω έριξε χώμα. "Τζ'ι η ρήγαινα που την λύπην την πολλήν επρόσταξεν τζ'ι επετάξαν εις τον λάκκον την καταντζιάν της τζ'ι εμώλωσεν τζ'ι εστούππωσεν ο λάκκος".

Στη συνέχεια κλείδωσε τον πύργο της που είχε στην Ανώγυρα και έφυγε σε άγνωστο μέρος και δεν ξαναγύρισε, ενώ στο πηγάδι του περιβολιού της, όπως αναφέρεται, βρίσκονται θαμμένα τα πολύτιμα σκεύη της. Η εξαφάνιση της Ρήγαινας πολύ συχνά στους μύθους και θρύλους ανακαλεί στη μνήμη τη γενάρχη των Lusignan, νεράιδα Μελουζίνη που πάντα, σύμφωνα με τις διηγήσεις, εξαφανίζεται και αυτή και εμφανίζεται μόνο όταν κινδυνεύουν οι απόγονοί της. Στην Ανώγυρα επίσης ο κόσμος μέχρι πρότινος έδειχνε κάποια χαλάσματα, τα οποία αποκαλούσε ο "Τσούρουλλος της Ρήγαινας", που αργότερα κατεδαφίστηκαν, αλλά σώζεται ακόμη το αυλάκι από το οποίο η Ρήγαινα, όπως διηγούνται, περνούσε κάτω από τη γη στην εκκλησία του Μιχαήλ Αρχαγγέλου. Η θέση του Τσούρουλλου ήταν ένα στρέμμα μακριά από την εκκλησία του Αρχαγγέλου.

Η Ανώγυρα με τη μακραίωνη ιστορία της διαθέτει και τους αρχαιολογικούς της χώρους όπως στη θέση Βλου όπου η αρχαιολογική σκαπάνη έφερε στο φως ένα ελαιοτριβείο. Επίσης στην Ανώγυρα βρίσκεται το μοναστήρι του Τιμίου Σταυρού, σε χώρο ενός υστερορωμαϊκού ή πρωτοβυζαντινού οικισμού ο οποίος αναφέρεται σε αγιολογική διήγηση ως χώρα "Ανωγύρων". Η Ανώγυρα σήμερα διαθέτει Μουσείο Ελιάς και Μουσείο Χαρουπιού. Αξίζει να υπομνησθεί ότι στην Ανώγυρα συνεχίζεται έως σήμερα η παρασκευή παστελιού από χαρουπόμελο, αυτού του παραδοσιακού προϊόντος το οποίο απαντά στις πηγές ήδη από τα χρόνια της Φραγκοκρατίας και συγκεκριμένα στις Ασσίζες του Βασιλείου της Κύπρου.


Φωτογραφία: Ξάνθος Αβρααμίδης.