Γράφει ο Ακης Παναγή*

Η απόφαση της τηλεοπτικής πλατφόρμας HBO Max να αποσύρει [έστω προσωρινά] τη θρυλική ταινία «Όσα παίρνει ο Άνεμος» από τη λίστα με τις ταινίες της, λόγω των επικρίσεων που δέχεται η ταινία, όπως βεβαίως και το ομώνυμο μυθιστόρημα της Μάργκαρετ Μίτσελ, για ρατσιστικές αναφορές και κυρίως για εξωραϊσμό της δουλείας και του σκλαβοπάζαρου στις ΗΠΑ, έδωσε το βήμα να συζητήσουμε κατά πόσο μπορεί να ασκηθεί κριτική σε ένα έργο χωρίς να λαμβάνεται υπόψη η εποχή μέσα στην οποία είχε συλληφθεί και εάν λέξεις όπως «νέγρος» πρέπει να αποσυρθούν.

Το μυθιστόρημα «Όσα παίρνει ο Άνεμος» κυκλοφόρησε στις ΗΠΑ το 1936 και η ταινία το 1939. Αυτό για το οποίο επικρίνεται από πολλούς σύγχρονους μελετητές είναι η αλλοίωση της ιστορίας και η προσπάθεια να ωραιοποιηθεί η εκμετάλλευση των Αφροαμερικανών από τους λευκούς. Πέρα από αυτό, υπάρχουν και πολλές αναφορές σε «νέγρους» – λέξη η οποία χρησιμοποιείτο και ακόμα χρησιμοποιείται υποτιμητικά για τη συγκεκριμένη φυλετική ομάδα. Η λέξη «νέγρος» δεν είχε λογοκριθεί τότε. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι στην τελευταία γερμανική έκδοση του μυθιστορήματος της Μίτσελ, η λέξη «νέγρος» αντικαταστάθηκε από τις λέξεις «μαύρος» και «σκλάβος». Η απόφαση του εκδοτικού οίκου προκάλεσε ποικίλα σχόλια στον εγχώριο Τύπο. Η γερμανική Welt έγραψε ότι «η ορθή γλώσσα ήταν πάντα μια χειρονομία αξιοπρέπειας, αλλά οι κοινωνικές συνθήκες δεν έγιναν ποτέ πιο αξιοπρεπείς με τη χρήση κατάλληλων λέξεων», εννοώντας ότι η αφαίρεση της λέξης «νέγρος» δεν εξαλείφει το παρελθόν, ούτε σταματά τον ρατσισμό.

Αρνητική υπόσταση σε μια λέξη δίνουν οι άνθρωποι. Και οι ίδιοι μπορούν να την πάρουν πίσω. Η ιστορία δεν ξαναγράφεται. Για να μπορέσουμε, λοιπόν, να φτιάξουμε ένα πιο δίκαιο μέλλον πρέπει πρώτα να κατανοήσουμε το παρελθόν. Η λογοκρισία στη βάση των σημερινών δεδομένων σε μια ταινία του 1939, όταν ο φυλετικός διαχωρισμός ήταν ακόμη ο βασικός κοινωνικός κώδικας στις ΗΠΑ, είναι άδικη.

Την ίδια χρονιά, το 1939, κυκλοφόρησε το γνωστό μυθιστόρημα της Άγκαθα Κρίστι «Δέκα Μικροί Νέγροι». Το βιβλίο κυκλοφόρησε πρώτα στο Ηνωμένο Βασίλειο υπό τον συγκεκριμένο τίτλο. Στις ΗΠΑ, όμως, ο εκδοτικός οίκος αποφάσισε να αλλάξει τον τίτλο της αμερικανικής έκδοσης του βιβλίου σε «Και δεν έμεινε Κανένας». Άλλαξαν επίσης και όλες οι εντός του βιβλίου σχετικές αναφορές, από «νέγρο» σε «στρατιώτη». Παραδόξως, μεταξύ 1964 και 1986, το βιβλίο επανακυκλοφόρησε στις ΗΠΑ με τον τίτλο «Δέκα Μικροί Ινδιάνοι» και όλες τις αναφορές στη συγκεκριμένη ομάδα ανθρώπων. Έκτοτε, όλες οι επανεκδόσεις [στις ΗΠΑ τουλάχιστον] φέρουν τον τίτλο «Και δεν έμεινε Κανένας». Πολλοί μελετητές του έργου της Άγκαθα Κρίστι επικρίνουν την απόφαση για αντικατάσταση της λέξης «νέγρος» και υποστηρίζουν ότι αυτή η λέξη, όπως και το όλο σκηνικό στο «Νησί του Νέγρου», όπου διαδραματίζεται η ιστορία, αποτελεί αναπόσπαστο μέρος του έργου. Και δεν έχουν άδικο. Όσοι έχουν διαβάσει το βιβλίο θα έχουν αντιληφθεί ότι η αναφορά σε «νέγρους» βοηθά στο να βγει προς τα έξω η σκοτεινή πλευρά του χαρακτήρα των λευκών πρωταγωνιστών. Η Κρίστι θεωρεί δεδομένο τον φυλετικό φόβο και τον ρατσισμό και τον χρησιμοποιεί για να δώσει βάθος στην ψυχολογία των χαρακτήρων της. Στις πλείστες σημερινές εκδόσεις, το περιεχόμενο και ο τίτλος του βιβλίου κυκλοφορούν αλλαγμένα, με αποτέλεσμα να έχει αλλοιωθεί η αρχική ιδέα και σύλληψη της ιστορίας από τη συγγραφέα.

Εν κατακλείδι, υπάρχουν πολλά κλασικά μυθιστορήματα και θρυλικές ταινίες που έχουν δεχθεί κριτική για ρατσισμό όπως «Η Καρδιά του Σκότους» του Τζόζεφ Κόνραντ, που στη συνέχεια αποτέλεσε την έμπνευση για την ταινία «Αποκάλυψη τώρα» του Φράνσις Φορντ Κόπολα. Κάθε εποχή έχει τους δικούς της κοινωνικούς κώδικες και οι συγγραφείς χειρίζονται το υλικό που τους προσφέρει η κάθε εποχή διαφορετικά. Οι διαφορετικοί τρόποι χρήσης του φυλετικού φόβου και διαχωρισμού και των προκαταλήψεων συνιστούν σημαντικό κριτήριο για την αξιολόγηση ενός έργου, πάντοτε στο πλαίσιο της εποχής που δημιουργήθηκε. Το θέμα δεν είναι να διαγράψουμε τις ρατσιστικές αναφορές από τα κλασικά έργα, ούτε να τα καταργήσουμε, αλλά να αντιληφθούμε τον λόγο για τον οποίο έγιναν. Και αυτό δεν μειώνει τη σημαντικότητα και τη σπουδαιότητα ενός έργου. Εάν «αύριο θα αρχίσει μια καινούργια μέρα», όπως λέει η Σκάρλετ Ο’Χάρα στο «Όσα παίρνει ο Άνεμος», εξαρτάται από το πώς θα αντιμετωπίσουμε το χθες.

*Καθηγητής Αγγλικών