Μια εντολή του Βενετού γενικού προνοητή και σύνδικου Κύπρου, το 1558, μας αποκαλύπτει άγνωστα στοιχεία για διοικητικές θέσεις των επαρχιών της Κύπρου και ποιοι υπηρετούσαν στη συγκεκριμένη εποχή και στις εν λόγω θέσεις. Η εντολή του γενικού προνοητή αφορούσε στην απογραφή του πληθυσμού των αγροτών, αλλά και στην απογραφή των ζώων, όπως μας επιτρέπει να γνωρίζουμε το αρχειακό υλικό που έχουμε μελετήσει. Η απογραφή του πληθυσμού, το αποκαλούμενο πρακτικόν, σύμφωνα με τον βυζαντινό όρο που είχαν κληρονομήσει οι Φράγκοι και στη συνέχεια οι Βενετοί στην Κύπρο, ήταν μια εργασία η οποία παρουσίαζε πολλές δυσχέρειες, αφού η πρόσβαση σε κάποια απομακρυσμένα και ορεινά χωριά δεν ήταν εύκολη για την πραγματοποίησή του. Η απογραφή του πληθυσμού, αλλά και των ζώων, και ό,τι περιλάμβανε ένα χωριό, έπρεπε να γίνεται κατά τακτά χρονικά διαστήματα, και συγκεκριμένα κάθε τέσσερα χρόνια.Ωστόσο, όμως, όπως πληροφορούμαστε από τις πηγές, υπήρχαν χωριά στα οποία μπορεί να μην είχε διενεργηθεί σε αυτά πρακτικό για δέκα ή είκοσι, ή και τριάντα χρόνια.

Οι ταλαιπωρίες και οι δυσχέρειες για την πραγματοποίηση ενός πρακτικού απαντούν στην αλληλογραφία των Βενετών αξιωματούχων με τη μητρόπολη. Είναι σημαντικό να αναφέρουμε τα όσα σχετικά σημειώνει στην έκθεσή του ο γενικός προνοητής και σύνδικος Κύπρου Bernardo Sagredo για τις παραλείψεις συναδέλφων του που δεν κατόρθωσαν να ολοκληρώσουν το πρακτικό κατά την περίοδο της υπηρεσίας τους. Ο Ιωάννης Τζαμπερλάνος, οικονομικός επιθεωρητής και δικηγόρος, που τον τίμησε η Γαληνοτάτη με τον τίτλο του ιππότη για τις υπηρεσίες του, σε σχετική έκθεσή του σημειώνει στοιχεία και κάνει εισηγήσεις για το πρακτικό στα χωριά του Δημοσίου. Υπενθύμιζε, μεταξύ άλλων, ότι η μη πραγματοποίηση του αποκαλούμενου πρακτικού σε χωριό που ανήκε στο Δημόσιο είχε οπωσδήποτε επιπτώσεις στα οικονομικά του Δημόσιου Ταμείου. Γι΄ αυτό τόνιζε ότι κάθε τέσσερα χρόνια έπρεπε οπωσδήποτε να γίνεται πρακτικό και να ελέγχονται τα σύνορα των χωριών, για να μην τα καταπατούν οι φεουδάρχες που κατείχαν ως φέουδα ή εκμίσθωναν γειτονικά χωριά. Ο Ιωάννης Τζαμπερλάνος, επίσης, ανέφερε στην έκθεσή του ότι έπρεπε να καταγράφονται και οι υδάτινοι πόροι κάθε χωριού, όπως τα ποτάμια, οι βρύσες, οι πηγές, τα πηγάδια κ.ά.

Ο οικονομικός επιθεωρητής εισηγείτο ακόμη, επειδή η πραγματοποίηση του πρακτικού ήταν δυσχερής, επίπονη και χρονοβόρα, όπως δίδεται παράταση της υπηρεσίας των δύο Βενετών συμβούλων που ήταν υπεύθυνοι για το πρακτικό. Οι δύο σύμβουλοι, όπως ανέφερε ο Ιωάννης Τζαμπερλάνος, μετά τη λήξη της διετούς θητείας τους να παραμένουν ακόμη για ένα έτος, με κύριο σκοπό την πραγματοποίηση του πρακτικού στα χωριά που ανήκαν στο Δημόσιο. Ο μισθός τους για το τρίτο έτος υπηρεσίας με σκοπό τη σύνταξη πρακτικού, όπως σημείωνε, έπρεπε να ανέρχεται στα εξακόσια δουκάτα. Οι δύο Βενετοί σύμβουλοι όφειλαν, για δική τους διευκόλυνση, σύμφωνα με την εισήγηση του Ιωάννη Τζαμπερλάνου, για την πραγματοποίηση του πρακτικού να αναλαμβάνει ο ένας τα μισά χωριά του Δημοσίου και ο άλλος τα άλλα μισά, ώστε η όλη εργασία να ολοκληρώνεται γρήγορα και επιτυχώς. Τέλος, συμβούλευε ότι πριν πωληθεί ή εκμισθωθεί ένα χωριό έπρεπε εκ νέου να γίνεται το γνωστό πρακτικό για να τεκμηριώνεται η πραγματική αξία του.

Είναι σημαντικό το γεγονός ότι ο Τζαμπερλάνος μαζί με τις εισηγήσεις για το πρακτικό επισύναψε και έναν κατάλογο με όλα τα χωριά, τα οποία επί Φραγκοκρατίας ήταν βασιλικά, ανήκαν δηλαδή στο στέμμα και μετά κατά τη Βενετοκρατία πέρασαν στο Δημόσιο της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας της Βενετίας. Έτσι, έχουμε ενώπιόν μας κατά την τελευταία δεκαετία της βενετικής κυριαρχίας στην Κύπρο έναν κατάλογο αυτών των χωριών και πότε είχε πραγματοποιηθεί σ' αυτά πρακτικό. Ο οικονομικός επιθεωρητής και δικηγόρος Τζαμπερλάνος ανέφερε χαρακτηριστικά, επίσης, ότι στο χωριό Σπήλια δεν είχε διενεργηθεί ποτέ έως τότε, δηλαδή το 1563, πρακτικό.

Πρακτικό και χωριά του Δημοσίου

Η έκθεση και οι εισηγήσεις του Ιωάννη Τζαμπερλάνου σχετικά με τη σύνταξη ενός πρακτικού σε κάθε χωριό, επισυνάφθηκε σε έγγραφο της 6ης Μαρτίου του έτους 1563, το οποίο ουσιαστικά ήταν η εντολή (Commissione) προς τον Bernardo Sagredo, γενικό προνοητή και σύνδικο Κύπρου. Από την έκθεση του οικονομικού επιθεωρητή Κύπρου σημειώνουμε τα χωριά που ανήκαν στο Δημόσιο του διαμερίσματος Λευκωσίας και πότε είχε γίνει σ' αυτά για τελευταία φορά πρακτικό. Αναφέρονται στον εν λόγω κατάλογο επτά χωριά, δύο από τα οποία δεν υπάρχουν πια, αλλά διασώζονται ως τοπωνύμια. Αυτά ήταν: το χωριό Λευκομιάτης, γνωστό στο ευρύ κοινό ως Λουκουμιάτης, που ήταν οικοδομημένο προς τα ανατολικά του Καϊμακλίου, και ο Καταλιόντας, που ήταν χωριό γειτονικό με το χωριό Αναλιόντας. Επίσης, μεταξύ των χωριών του Δημοσίου που περιλαμβάνονταν στο διαμέρισμα Λευκωσίας, αναφέρεται ο Άγιος Δομέτιος, στον οποίο είχε διενεργηθεί για τελευταία φορά πρακτικό το 1533. Σημειώνονται ακόμη άλλα έξι χωριά του Δημοσίου στο διαμέρισμα Λευκωσίας. Πρόκειται για τα χωριά Νέο Χωριό Κυθρέας και Άγιος Βασίλειος, που είχε ολοκληρωθεί σ΄ αυτά το πρακτικό το 1539, τα χωριά Λευκομιάτης και Ομορφίτα και τα γύρω εξαρτώμενα χωριά, που είχε γίνει σ' αυτά το πρακτικό το έτος 1534 και τα χωριά Σιά και Καταλιόντας, που σ' αυτά είχε γίνει για τελευταία φορά πρακτικό το 1544.
Στο εκτεταμένο διαμέρισμα της Πεντάγυιας, που περιείχε τότε χωριά, πραστιά και πολύ μικρούς αγροτικούς οικισμούς που ανέρχονταν συνολικά στους εκατόν σαράντα, δεκαέξι από αυτά τα χωριά ανήκαν στο Δημόσιο. Μεταξύ αυτών ήταν το βαϊλάτο της Λεύκας, που περιελάμβανε κάποια χωριά, τα οποία δεν σημειώνονται και σ' αυτό για τελευταία φορά είχε πραγματοποιηθεί πρακτικό το έτος 1548. Άλλα τέσσερα χωριά του ίδιου διαμερίσματος, ιδιοκτησία του Δημοσίου, ήταν τα χωριά Ευρύχου, Φλάσου, Άγιος Ανδρέας της Ευρύχου και Τεμπριά. Στα χωριά αυτά είχε πραγματοποιηθεί πρακτικό για τελευταία φορά το 1549. Το έγγραφό μας εδώ παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον με την αναφορά στο χωριό το αφιερωμένο στον Άγιο/Απόστολο Ανδρέα, αφού φέρει το όνομα του Πρωτοκλήτου. Το χωριό αυτό χάθηκε με την πάροδο των αιώνων, ωστόσο το 1565 στην τελευταία απογραφή των φραγκομάτων/ ελεύθερων καλλιεργητών των χωριών της Κύπρου, που είχαν διενεργήσει οι Βενετοί, το χωριό Άγιος Ανδρέας της Ευρύχου είχε δεκατέσσερις κατοίκους, αρσενικού γένους, φραγκομάτους.

Χωριό που ανήκε στο Δημόσιο και ήδη από τη Φραγκοκρατία ανήκε στο στέμμα ήταν και ο χωριό Ελιά της Πεντάγυιας, κοντά στην Πέτρα. Ο Thibald Belfarage, που τιμήθηκε από τον βασιλιά Πέτρο Β? Lusignan με τον τίτλο του ιππότη και του χάρισε τη γειτονική Πέτρα, επέμενε να του παραχωρήσει και την Ελιά, όπως διηγείται ο χρονικογράφος μας Λεόντιος Μαχαιράς. Το χωριό παρέμεινε έως το τέλος της βενετικής κυριαρχίας ιδιοκτησία του Δημοσίου και σ' αυτό είχε γίνει για τελευταία φορά πρακτικό το 1548, ενώ η σχετική έκθεση του Τζαμπερλάνου συντάχθηκε το 1563. Άλλα σημαντικά χωριά του διαμερίσματος που ανήκαν στο Δημόσιο ήταν το Ακάκι, η Ζώδια που σημειώνεται ως Zodies, η Κακοπετριά, η Κατωκοπιά, ο Κάτω Κουτραφάς, η Πεντάγυια και η Αγιά. Το χωριό Αγία δεν υφίσταται πλέον και ήταν κάποτε οικοδομημένο κοντά στην Κοράκου. Σε όλα αυτά τα χωριά, όπως ανέφερε στην έκθεσή του το 1563 ο Τζαμπερλάνος, είχε γίνει για τελευταία φορά πρακτικό το 1548. Το χωριό Ασκάς, επίσης του διαμερίσματος της Πεντάγυιας, ανήκε στο Δημόσιο και σ' αυτό είχε γίνει πρακτικό πριν είκοσι δύο χρόνια, δηλαδή το 1541.

Στο διαμέρισμα της Λεμεσού ανήκαν στο Δημόσιο δύο βαϊλάτα (bailazzo=σύμπλεγμα χωριών), αυτό του Κοιλανίου και αυτό των Πελενδρίων, αλλά και κάποιοι άλλοι εξαρτώμενοι γειτονικοί οικισμοί. Επίσης, άλλα τέσσερα χωριά στο διαμέρισμα της Λεμεσού που ανήκαν στο Δημόσιο ήταν οι Κέδαρες, η Κορνιά, η Λάνια και η Λόφου. Στο βαϊλάτο του Κοιλανίου είχε γίνει πρακτικό για τελευταία φορά το 1538, ενώ στο βαϊλάτο των Πελενδρίων το 1539. Στα χωριά Κέδαρες και Κορνιά έγινε πρακτικό το 1538, ενώ στη Λόφου και στη Λάνια το 1549. Το χωριό Κορνιά (Cornia ) της Λεμεσού έσβησε κι αυτό στο πέρασμα των χρόνων και φαίνεται να ήταν οικοδομημένο κάποτε κοντά στο χωριό Βουνί της Λεμεσού.

Η έκθεση και οι εισηγήσεις του 1563, του ιππότη Ιωάννη Τζαμπερλάνου, που προσέφερε σημαντικές υπηρεσίες στη Γαληνοτάτη Δημοκρατία της Βενετίας, αποτελεί σημαντική πηγή, όχι μόνο για τη λειτουργία του διοικητικού μηχανισμού των Βενετών στην Κύπρο, αλλά ταυτόχρονα προσθέτει και πολύτιμα στοιχεία, μετά από αιώνες, για την ιστορία των χωριών μας...