Πλούσια είναι η ιστορία της κωμόπολης του Ριζοκαρπάσου και εξίσου πλούσια σε ιστορία και παραδόσεις είναι και η πληθώρα των τοπωνυμίων της. Η πληθώρα των τοπωνυμίων του Ριζοκαρπάσου οφείλεται στην πολύ μεγάλη έκταση που ανήκει στην κωμόπολη. Αρκεί μόνο κάποιος να αναλογιστεί ότι η έκταση που είναι εγγεγραμμένη στο Κτηματολόγιο και ανήκει στο Ριζοκάρπασο αρχίζει προς δυσμάς από τον ναό του Αγίου Φωτίου και καταλήγει προς ανατολάς στο Ακρωτήριο του Αποστόλου Ανδρέα. Και η έκταση αυτή καλύπτει εκατόν πενήντα τρία χιλιόμετρα. Στο Ριζοκάρπασο υπάρχει μεγάλος αριθμός αγιολογικών τοπωνυμίων και στο παρελθόν είχαν καταγραφεί περίπου πενήντα παρεκκλήσια και ναοί, πολλά από τα οποία μαρτυρούνται από ελάχιστα ερείπια ή διασώζονται στην προφορική παράδοση. Εκτός από τα αγιολογικά τοπωνύμια υπάρχουν αρχαία τοπωνύμια ή και άλλα που ανάγονται στα βυζαντινά χρόνια ή στα χρόνια της Λατινοκρατίας. Στο σημερινό μας δημοσίευμα θα αναφερθούμε στα εξής τοπωνύμια του Ριζοκαρπάσου: Ράνι, Βίκλα, Ποταμός του Ρουχά, Γονατισμένα Πεύκα, Σαρατζηνόβουνος, Παλοχωρκό και Καμάρες.

Ο λόφος Ράνι

Ο λόφος Ράνι βρίσκεται στα νοτιοανατολικά του Ριζοκαρπάσου στην έξοδο της κωμόπολης και στον δρόμο που οδηγεί στη μονή του Αποστόλου Ανδρέα. Ίσως το όνομα Ράνι να σχετίζεται με την αρχαία πόλη Ουρανία. Σύμφωνα με την προφορική παράδοση των κατοίκων της περιοχής, ο λόφος Ράνι φέρει αυτή την ονομασία γιατί εκεί, όπως διηγούνται, κατοικούσε ο Ουράνης βασιλιάς. Στο Ράνι εξ όσων θυμάμαι όταν επισκέφθηκα κάποτε τον χώρο υπήρχαν ίχνη ερειπίων χωρίς να γνωρίζουμε σε ποια εποχή ανάγονται. Επίσης οι κάτοικοι του Ριζοκαρπάσου διηγούνται ότι το Ράνι είναι ένα μέρος στο οποίο σύχναζαν ή κατοικούσαν ανεράδες ή «καλές γεναίτζες», όπως αποκαλούνται τα ξωτικά στην κυπριακή διάλεκτο. Στην ίδια περιοχή γύρω από τον λόφο φύτρωναν επίσης αγριοσέλινα και πολλοί έσπευδαν εκεί κατά τις εποχές που φύτρωναν για να τα συλλέξουν.

Η Βίκλα και ο ποταμός του Ρουχά

Πολύ κοντά στον λόφο Ράνι υπάρχει ένα άλλο ύψωμα με την ονομασία Βίκλα (η), δηλαδή βίγλα, που σημαίνει παρατηρητήριο και δεν είναι παρά βυζαντινό τοπωνύμιο. Η λέξη βίγλα είναι μεσαιωνική ελληνική με ινδοευρωπαϊκή ρίζα. Ως γνωστόν βίγλες, ή βίκλες, όπως απαντούν στην κυπριακή διάλεκτο, κατά τα βυζαντινά χρόνια ονομάζονταν οι τοποθεσίες σε υψώματα που μπορούσαν να προσφέρουν τη δυνατότητα φρούρησης και επόπτευσης μεγάλης έκτασης μιας περιοχής. Υπεύθυνοι για αυτή τη φρούρηση ήταν οι αποκαλούμενοι βιγλάτορες, όπως απαντούν και σε κείμενο με κανονισμούς του 16ου αιώνα, που ίσχυαν στη χερσόνησο της Καρπασίας. Ο σχετικός κανονισμός για την εκτέλεση φρούρησης από τους βιγλάτορες, όπως διατυπώνεται στη γλώσσα της εποχής, δηλαδή όλων εκείνων «…που είναι κρατούμενοι να κάμνουν τες βίγλες», αναφέρεται στην τιμωρία στην οποία υποβάλλονταν και στα χρήματα που όφειλαν να πληρώσουν εάν δεν εκτελούσαν σωστά το έργο το οποίο τους είχε ανατεθεί. Η τοποθεσία Βίκλα του Ριζοκαρπάσου εύλογα από τα βυζαντινά χρόνια ήταν παρατηρητήριο για φρούρηση των νοτιοανατολικών ακτών της χερσονήσου της Καρπασίας, γιατί από αυτό το συγκεκριμένο μέρος μπορούσε κάποιος να εποπτεύσει μεγάλο τμήμα της νότιας ακτής.

Ένα ρυάκι προς τα βορειοανατολικά του Ριζοκαρπάσου φέρει την ονομασία «Ποταμός του Ρουχά» και ανάγεται οπωσδήποτε στα χρόνια της Φραγκοκρατίας, αφού τότε είχε εγκατασταθεί η οικογένεια Ρoυχά από το λατινικό βασίλειο της Ιερουσαλήμ στην Κύπρο. Οι πηγές συνηγορούν στην πιο πάνω άποψη αφού μέλη της οικογένειας, η οποία απαντά στις πηγές ως Rochas, Rocca, de la Roche ή τε λα Ρότζε, σχετίστηκαν με το φέουδο του Ριζοκαρπάσου. Ο Λεόντιος Μαχαιράς μνημονεύει ότι κατά το έτος 1364 οι Τούρκοι είχαν έρθει και είχαν λεηλατήσει το Καρπάσι (Ριζοκάρπασο) και μόλις γλύτωσε από την αιχμαλωσία και αυτή η σύζυγος του αυθέντη του, σιρ Αφρό τε λα Ρότζε. «[…] ήρταν εις το Καρπάσιν και εκουρσέψαν το και πήραν πολλά χωρία και ανθρώπους, και απ’ ολλίγον επαίρναν την κυράν του Καρπασίου, γεναίκαν του σιρ Άφρο τε Λα Ρότζε». Και πράγματι ο Alfre de la Roche ήταν αυθέντης του Ριζοκαρπάσου κατά το 1364, όπως αναφέρει και ο Λεόντιος Μαχαιράς. Επίσης δεν είναι τυχαίο ότι στο Ριζοκάρπασο μπορούσε κάποιος να συναντήσει πριν από μερικά χρόνια και το επίθετο Ρουχάς.

Τα γονατισμένα πεύκα

Προς τα νότια της μονής της Παναγίας της Ελεούσας, πριν εισέλθουμε στην κωμόπολη του Ριζοκαρπάσου, ο επισκέπτης που φθάνει στην περιοχή αντικρίζει προς την πλευρά της ακτής τα πεύκα με τους κορμούς τους να γέρνουν. Εξαιτίας αυτού του γεγονότος τα δέντρα ονομάζονται Γονατισμένα Πεύκα καθώς επίσης και η ίδια η περιοχή στην οποία βρίσκονται. Οι κάτοικοι του Ριζοκαρπάσου αναφέρονται σε μια παράδοση σύμφωνα με την οποία είχε μεταφερθεί εκεί με καράβι η εικόνα της Παναγίας και τα πεύκα από σεβασμό γονάτισαν. Ωστόσο το γεγονός ότι οι κορμοί των πεύκων γέρνουν οφείλεται στο ότι είναι εκτεθειμένα στον βόρειο άνεμο, τη γνωστή τραμουντάνα και ιδιαίτερα κατά τον χειμώνα. Έτσι κανένα δένδρο από εκείνο το πευκόδασος δεν έχει ίσιο κορμό και οι κάτοικοι τα ονόμασαν Γονατισμένα Πεύκα.

Σαρατζηνόβουνος

Λίγο πριν φθάσουμε στη μονή του Αποστόλου Ανδρέα, προς τα νότια της χερσονήσου της Καρπασίας, μετά τον Παχύαμμο, την τεράστια αυτή ακτή με τους ατέλειωτους αμμόλοφους, υπάρχουν το τοπωνύμιο Σαρατζηνόβουνος και το Δάσος του Σαρατζηνόβουνου. Είναι πρόδηλο ότι πρόκειται για τοπωνύμιο που σχετίζεται με τις συχνές επιδρομές που διενεργούσαν οι Σαρακηνοί στα παράλια του Ριζοκαρπάσου κατά τα μεσαιωνικά χρόνια. Σαρακηνούς ονόμαζε τότε ο απλός κόσμος όλους τους Ανατολίτες, όπως Τούρκους, Άραβες, Μαμελούκους, που έκαναν επιδρομές, ληστείες ή κούρσευαν σκοτώνοντας, αιχμαλωτίζοντας και καταστρέφοντας την περιοχή. Σύμφωνα με όσα αναφέρουν οι Κύπριοι χρονικογράφοι Λεόντιος Μαχαιράς και Γεώργιος Βουστρώνιος, είχαν προκαλέσει μεγάλες καταστροφές οι αποκαλούμενοι Σαρακηνοί κατά τους 14ο και 15ο αιώνες στην περιοχή του Ριζοκαρπάσου. Στον Σαρατζηνόβουνο ή στο δάσος του Σαρατζηνόβουνου φαίνεται να είχαν κρυφτεί Σαρακηνοί όταν έκαναν επιδρομές φτάνοντας με πλεούμενα στη γειτονική ακτή. Ή στην ίδια περιοχή μπορεί να είχαν γίνει συμπλοκές με Σαρακηνούς.

Παλοχωρκό (Παλαιό Χωριό)

Στον δρόμο προς τη μονή του Αποστόλου Ανδρέα, κοντά στο λιμανάκι Χελώνες, γνωστό αγκυροβόλιο από τα μεσαιωνικά χρόνια, βρίσκεται το τοπωνύμιο Παλοχωρκό όπου υπάρχουν ίχνη ερειπίων μεσαιωνικού οικισμού, αλλά και ερείπια εκκλησίας. Η εκκλησία αυτή ήταν αφιερωμένη στην Παναγία και συνδέεται με μια ενδιαφέρουσα παράδοση. Δεν γνωρίζουμε ποιο ακριβώς ήταν το όνομα αυτού του χωριού, αλλά είναι απλώς γνωστό από τους παλαιότερους ως Παλοχωρκό. Σύμφωνα με τις διηγήσεις των Ριζοκαρπασιτών, που έτυχε να ακούσω κάποτε, ο μικρός αυτός αγροτικός οικισμός καταστράφηκε από τους Σαρακηνούς. Όσοι κάτοικοι του οικισμού επέζησαν από την εχθρική επιδρομή κατέφυγαν στην ενδοχώρα και εγκαταστάθηκαν στο Ριζοκάρπασο. Σύμφωνα με μια παράδοση η Παναγία του Παλοχωρκού γλύτωσε την περιοχή κατά τα μεσαιωνικά χρόνια από την πανούκλα. Η επιδημία αυτή έφθασε από την Αίγυπτο, όπως διηγούνται οι παλαιότεροι, με τη μορφή γυναικών, αλλά η Παναγία του Παλοχωρκού πέτρωσε τις γυναίκες αυτές και τις έκανε βράχους και δεν τις άφησε να προχωρήσουν και να αφανίσουν τον πληθυσμό. Οι γυναίκες που έφερναν την πανώλη και τις μετέτρεψε σε βράχους η Παναγία του Παλοχωρκού δεν είναι παρά οι βράχοι κοντά στο λιμανάκι Χελώνες, γνωστοί από τα μεσαιωνικά χρόνια ως Γυναικόπετρες.

Ένας δόγης για το τοπωνύμιο Καμάρες

Στα νότια της κωμόπολης του Ριζοκαρπάσου και όχι πολύ μακριά από το χωριό Γαληνόπωρνη, του οποίου οι κάτοικοι εξισλαμίστηκαν, βρίσκονται τα ίχνη ενός βυζαντινού οικισμού της Συκάς ή Συκάδας, που έσβησε εντελώς στα μεσαιωνικά χρόνια. Για τον εν λόγω οικισμό δεν γνωρίζουμε σχεδόν τίποτα, αλλά η ύπαρξή του μαρτυρείται αδιαμφισβήτητα από την ερειπωμένη εκκλησία της Παναγίας της Αφέντρικας και τα ερείπια του ναού του Αγίου Γεωργίου. Επίσης αναφορά στον οικισμό γίνεται σε δυο-τρεις βενετικές πηγές.

Στην περιοχή της Συκάς ή Συκάδας υπάρχει το τοπωνύμιο Καμάρες, στο οποίο κάνει αναφορά και ο Λεονάρδος Donà το 1557, ο οποίος αργότερα είχε εκλεγεί δόγης. Ήταν γιος του τότε Βενετού τοποτηρητή της Κύπρου Ιωάννη βαπτιστή Donà και έζησε για δύο χρόνια στη μεγαλόνησο μαζί με τον πατέρα του. Μετά την Κορόβια πορεύομενος προς το Ριζοκάρπασο ο Λεονάρδος Donà έφθασε στη Συκάδα. Εκεί, όπως σημειώνει στο χειρόγραφό του, είδε δύο ρυάκια και δύο βρύσες, μία προς τη Συκάδα και μία στην τοποθεσία Καμάρες.

Στις Καμάρες, όπως γνωρίζουν οι Ριζοκαρπασίτες, το νερό που ερχόταν από το παρακείμενο βουνό σχημάτιζε μια λίμνη και τον χειμώνα με τη βροχόπτωση όπως γειτνίαζε με τη θάλασσα εισερχόταν στη λίμνη και θαλασσινό νερό με ψάρια. Οι κάτοικοι του Ριζοκαρπάσου δεν άφησαν ανεκμετάλλευτη τη λίμνη στις Καμάρες και για να συλλάβουν τα ψάρια «θόλωναν», όπως συνήθιζαν να λένε, τα νερά της. Έριχναν δηλαδή στη λίμνη «τσούννες» -πρόκειται για το φυτό ευφορβία της Αφροδίτης-, τα ψάρια ζαλίζονταν και κατέβαζαν στη λίμνη καλάθια και τα συλλάμβαναν…

Ακόμα μια νοερή περιδιάβαση στην Ακραία Καρπασία, με συντροφιά την ιστορία και τις παραδόσεις που σχετίζονται με τα τοπωνύμιά μας…