Στο σημερινό μας δημοσίευμα θα ταξιδέψουμε  στην ενορία Ανάβρυση της κωμόπολης Ριζοκαρπάσου. Το ταξίδι μας γίνεται νοερά και προσπαθούμε να καταγράψουμε όχι μόνο τις προσωπικές μνήμες μας, αλλά και ιστορικές ειδήσεις, διηγήσεις παλαιοτέρων, ακόμη μύθους ή θρύλους που συνδέονται με πρόσωπα, γεγονότα ή και τοπωνύμια. Το όνομα και μόνο Ανάβρυση στο άκουσμά του μας οδηγεί σε πλούσια νερά. Το τοπωνύμιο Ανάβρυση προέρχεται από τo λεξικό πρόθημα ανά, που δηλώνει ότι κάτι χαρακτηρίζεται από ανοδική κίνηση και δεύτερο συνθετικό τη λέξη βρύση. Και η λέξη βρύση σημαίνει πηγή, ανάβλυση νερού και προέρχεται από το αρχαίο ρήμα βρύω, που σημαίνει ανθίζω, αφθονώ, αναβλύζω. Και το τοπωνύμιο Ανάβρυση παραπέμπει σε άφθονα και πλούσια νερά, τα οποία οφείλονται στις πλούσιες πηγές νερού της Ποταμιάς. Η ενορία Ανάβρυση του Ριζοκαρπάσου δεν αναπτύχθηκε σε περιοχή απλώς γειτνιάζουσα με την  Ποταμιά, αλλά και τα νερά της ίδιας της Ποταμιάς φαίνεται να προέρχονται όχι μόνο από το Τζεφαλόβρυσο και τον Βαθύ ποταμό αλλά και από υπόγειες πηγές νερού που διασχίζουν την Ανάβρυση. Η Ποταμιά αποτελεί υποενορία της Ανάβρυσης. Ωστόσο, υπενθυμίζουμε ότι η Ποταμιά ή Άγιος Ιωάννης, όπως  ονομάζεται, προϋπήρξε της Ανάβρυσης και το γεγονός αυτό τεκμηριώνεται από γραπτές πηγές και από αρχειακό υλικό προερχόμενο από το Κρατικό Αρχείο της Βενετίας.

Οι υδρόμυλοι των Κορνάρων

Οι Βενετοί, που κυριάρχησαν στην Κύπρο τον 16ο αιώνα, είναι γνωστό ότι έκαναν σημαντικά οχυρωματικά έργα για να θωρακίσουν την άμυνα της αποικίας τους. Παράλληλα, ως άνθρωποι με πατρίδα την υδάτινη πολιτεία που εξελίχθηκαν σε θαλασσοκράτορες ενδιαφέρθηκαν και για την εκμετάλλευση των υδατίνων πόρων της Κύπρου. Αναφέρουμε ενδεικτικά την υδροδότηση δύο φορές της Λευκωσίας, κατά τα χρόνια της κυριαρχίας τους, από μία πηγή γνωστή ως Νερό της Οχύρωσης, υδροδότησαν επίσης την Αμμόχωστο, οικοδόμησαν πολλά γεφύρια, προσπάθησαν να αποξηράνουν τη λίμνη Κωνσταντία ή λίμνη του Αγίου Λουκά στην Αμμόχωστο για να μην δημιουργούνται έλη και έκαναν εκτροπές χειμάρρων, οικοδόμησαν υδρόμυλους και άλλα. Ένας κλάδος της βενετικής οικογένειας των Κορνάρων έφθασε στην Κύπρο κατά το τέλος του 15ου αιώνα και προφανώς μετά από σχετική διερεύνηση ανακάλυψαν την Ποταμιά Ριζοκαρπάσου, που τουλάχιστον τότε είχε πλουσιότατα νερά και θέλησαν να τα εκμεταλλευτούν. Ας μην λησμονούμε ότι οι Βενετοί ήταν δαιμόνιοι έμποροι και δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι δημιούργησαν μια πόλη κράτος που έγινε θαλασσοκράτειρα. Η Ανάβρυση είναι κοντά στην Ποταμιά και εκείνη την εποχή ήταν απλώς μια ακατοίκητη καταπράσινη κοιλάδα. Οι Κορνάροι για να εκμεταλλευτούν τα πλούσια τότε νερά της Ποταμιάς οικοδόμησαν τέσσερεις υδρόμυλους. Οι τρεις ήταν στην Ποταμιά και ένας στην περιοχή του ποταμού (χειμάρρου) Ρώνα. Ας σημειωθεί ότι ο Ρώνας αποτελεί προέκταση του ποταμού/χειμάρρου, του αποκαλούμενου Ποταμιά. Το γεφύρι που υπάρχει στον Ρώνα πρέπει να είναι έργο του 16ου αιώνα επί Βενετοκρατίας και δεν αποκλείεται να είχε κατασκευαστεί από τους Κορνάρους, οι οποίοι δεν είχαν απλώς και μόνο ως φέουδο την Ποταμιά αλλά και την περιοχή του Ρώνα. Επίσης, στην ιδιοκτησία τους είχαν περιέλθει η Ανάβρυση, το Κοτσινόχωμα και ο Καψαλόβουνος και εκμίσθωναν και το Ριζοκάρπασο. Η οικογένεια Κορνάρο μάλιστα είχε κατηγορηθεί από τον σύνδικο της Ανατολής Ιωάννη Marin ότι είχε σφετεριστεί τις πιο πάνω εκτάσεις γαιών κοντά στην Ποταμιά.

Εάν θα έθετε κάποιος το ερώτημα πότε και σε ποια χρονική περίοδο άρχισε να δημιουργείται η ενορία της Ανάβρυσης, δηλαδή πότε άρχισαν να οικοδομούνται σπίτια στην καταπράσινη και εύφορη κοιλάδα με τα πλούσια νερά με την ονομασία Ανάβρυση, αβίαστα θα απαντούσαμε κατά τον 16ο αιώνα. Ήδη η περιοχή της Ποταμιάς ή Άγιος Ιωάννης με τη δημιουργία των υδρόμυλων στην Ποταμιά, κατά τα τέλη του 15ου αιώνα, άρχισε να κατοικείται και να δημιουργείται ένας οικισμός, ο οποίος αρχικά ονομαζόταν Άγιος Ιωάννης. Όπως είχαμε αναφέρει σε πρόσφατο δημοσίευμά μας σε βενετικό έγγραφο του 1541 μαρτυρείται ότι στην περιοχή της Ποταμιάς υπήρχαν ερείπια εκκλησίας, χωρίς ωστόσο να αναφέρεται πού ήταν αφιερωμένη. Ο ιστορικός Στέφανος Lusignan που ζει τον 16ο αιώνα ταυτίζει τον διάδοχο οικισμό της αρχαίας Καρπασίας, δηλαδή το Ριζοκάρπασο, με οικισμό αποκαλούμενο Άγιο Ιωάννη. Το γεγονός αυτό καθιστά πρόδηλο ότι η ερειπωμένη εκκλησία στην Ποταμιά ήταν αφιερωμένη στον Άγιο  Ιωάννη. Τέλος, φαίνεται να μην είναι καθόλου τυχαίο ότι οι ιδιοκτήτες της Ποταμιάς, που έλκουν την καταγωγή τους από τους Κορνάρους του Ριζοκαρπάσου (Cornari del Carpasso), οικοδόμησαν στα μέσα του 19ου αιώνα στον ίδιο χώρο εκκλησία αφιερωμένη στον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο. Ας σημειωθεί ότι η τιμή του Ιωάννη του Προδρόμου, για ευνόητους λόγους, απαντά σε μέρη πλούσια σε νερά.

Στη συνέχεια ο οικισμός της Ποταμιάς που δημιουργήθηκε εξαιτίας των υδρόμυλων των Κορνάρων επεκτάθηκε στην κοιλάδα της Ανάβρυσης και δημιουργήθηκε η ομώνυμη ενορία και αποτέλεσε τελικά μία άλλη ενορία της κωμόπολης Ριζοκαρπάσου μαζί με την παλαιότερη ενορία της Αγίας Τριάδας προς τα βόρεια. Είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι το τοπωνύμιο Ανάβρυση προϋπήρξε της ομώνυμης ενορίας. Όπως εξηγήσαμε στην αρχή της παρούσας μελέτης πρόκειται για ελληνικότατο καθαρά τοπωνύμιο και προφραγκικό, δηλαδή βυζαντινό, όπως άλλωστε προφραγκικά είναι σχεδόν όλα τα τοπωνύμιά μας, αλλά και τα ονόματα των χωριών μας. Στο ίδιο βενετικό έγγραφο του έτους 1541 σημειώνεται και το τοπωνύμιο  Ανάβρυση, αλλά τότε ήταν απλώς μια καταπράσινη κοιλάδα και μεταγενέστερα είχε κατοικηθεί και αποτέλεσε στη συνέχεια ενορία του Ριζοκαρπάσου.

Κοτσινόχωμα, Καψαλόβουνος, Λεκού, Ποταμιά, Ρώνας

Η περιοχή της Ανάβρυσης και της Ποταμιάς υπήρξαν περιοχές για τις οποίες έδειξε μεγάλο ενδιαφέρον όχι μόνο η οικογένεια των Κορνάρων, αλλά και ο γνωστός φεουδάρχης και για μία διετία βισκούντης Λευκωσίας Ηρακλής Ποδοκάθαρος, που κατείχε μεταξύ άλλων ως φέουδα τα χωριά Κίτι και Τερσεφάνου. Ο Ηρακλής Ποδοκάθαρος ήταν ανεψιός και εκπρόσωπος του Λίβιου Ποδοκάθαρου, λατίνου Αρχιεπισκόπου Κύπρου και γνωστού ουμανιστή και φιλότεχνου. Όσα τοπωνύμια αναφέρονται στο βενετικό έγγραφο του 1541 όλα ανεξαιρέτως υπάγονται στην ενορία της Ανάβρυσης και αποτελούν περιοχές έως σήμερα δικές της. Πρόκειται για την περιοχή του Ρώνα, την περιοχή Κοτσινόχωμα όπου εκεί στα νεότερα χρόνια δημιουργήθηκε και το κοιμητήριο Ριζοκαρπάσου, τον Καψαλόβουνο και την περιοχή της Ανάβρυσης. Ποια είναι αλήθεια τα όρια της ενορίας τα Ανάβρυσης, δηλαδή της κατοικημένης περιοχής, στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα; Προς τα βόρεια είναι το Κοτσινόχωμα, προς τα νότια ο Καψαλόβουνος και προς ανατολάς βρίσκεται η ενορία του Λεκού που δημιουργήθηκε μεταγενέστερα από την ενορία της Ανάβρυσης. Τα όρια μεταξύ των δύο ενοριών που τις διαχωρίζουν αρχίζουν από τον μικρό ναό του Αγίου Γεωργίου έως το γεφύρι του Λεκώτη και προς τα βόρεια έως τον Άγιο Πέτρο όπου εκεί υπάρχουν ίχνη ερειπίων του ναού. Προς δυσμάς της ενορίας είναι η Ποταμιά και ο Ρώνας. Επίσης, αξίζει να αναφέρουμε και τον Λάρη ποταμό που ενώνεται σε κάποιο σημείο με την Ποταμιά. Αυτά ωστόσο είναι τα όρια της ενορίας που κατοικείται, αλλά ολόκληρη η περιοχή της Ανάβρυσης όπως καταγράφεται στους κτηματολογικούς χάρτες αρχίζει δυτικά από τον Άγιο Φώτιο και περιλαμβάνει τη μονή της Παναγίας της Ελεούσας, τη Σελενιά, τα Σκαλιά, τη Γεναικόπετρα, το Αλώνιν των Σκλαπουντάρων, το Θκιασιέλημα κ.ά. Συνεχίζοντας από τα δυτικά προς τα νότια οι περιοχές που ανήκουν στην Ανάβρυση είναι ο Μάντζης, το ύψωμα Άης Δανέλλης όπου βρίσκεται η ερειπωμένη εκκλησία του Προφήτη Δανιήλ, η περιοχή Φονιάς, ο Βαθύς Ποταμός και το Τζεφαλόβρυσο. Η περιοχή της Ανάβρυσης προς τα δυτικά εκτείνεται έως το χωριό Γαληνόπωρνη και διαχωριστικό σύνορο της Γαληνόπωρνης με τη Συκά ή Συκάδα είναι το βουνό Τράχωνας, του οποίου η μία πλευρά ανήκει στους Ριζοκαρπασίτες και η άλλη στους  Γαλλοπωρνήτες (Γαληνοπωρνήτες). Πρόκειται για τον Τράχωνα των χριστιανών και τον Τράχωνα των Τούρκων, όπως είναι γνωστοί. Παρεμπιπτόντως αναφέρουμε ότι κάποτε ένας Τουρκοκύπριος βοσκός στη μια πλευρά του βουνού και ένας Ριζοκαρπασίτης στην άλλη, συνομιλούσαν. Ο Τουρκοκύπριος από τη Γαληνόπωρνη -πρόκειται για ελληνόφωνο μωαμεθανικό χωριό του οποίου οι κάτοικοι εξισλαμίστηκαν τον 17ο αιώνα- διεκτραγωδούσε τα βάσανά του στον φίλο και συνάδελφό του. Υποβαλλόταν σε  προπηλακισμούς και ξυλοδαρμούς, όπως ανέφερε, εξαιτίας του ότι δεν γνώριζε άλλη γλώσσα εκτός από την ελληνική, δηλαδή τη γλώσσα των προγόνων του. Κοντά στο βουνό Τράχωνας βρίσκονται και τα βουνά Αξύμπουνος, προφανώς οξύ βουνό και το βουνό ή μάλλον ύψωμα Δόξα σοι ο Θεός. Στον Αξύμουνο, σύμφωνα με την παράδοση κυκλοφορούσαν ανεράδες ή καλές γεναίτζιες. Προς τα νότια περιέχονται στην Ανάβρυση η Συκά, ένα μέρος της περιοχής της Νοθκιάς και προς τα ανατολικά το Κοτσινονερό και ο Άγιος Πέτρος. Προς τα βόρεια περιοχές της Ανάβρυσης είναι η Βλισιήνη, τo Κοτσινόχωμα και ο Ρώνας που φτάνει έως τη θάλασσα. Τα πιο πάνω που έχουμε αναφέρει είναι ένα μέρος από το σύνολο των περιοχών, σύμφωνα με τους κτηματολογικούς χάρτες, που περιλαμβάνονται στην Ανάβρυση.

Στην περιοχή του Ρώνα υπάρχει ένα μαγγανοπήγαδο (αλακατόλακκος) και οι τοπικές παραδόσεις αναφέρουν ότι υπάρχει κρυμμένος θησαυρός. Άραγε να πρόκειται  για θησαυρούς που έκρυψαν οι ευγενείς Κορνάροι (nobili Cornari), οι οποίοι όταν οι Οθωμανοί εισέβαλαν το 1570 στην Κύπρο και την κατέκτησαν, κατείχαν ως φέουδα την Ποταμιά, τον Ρώνα, την Ανάβρυση, τον Καψαλόβουνο και το Κοτσινόχωμα και εκμίσθωναν με την οικογένεια Verny το Ριζοκάρπασο; Πολύ πιθανόν. O Μάρκος Κορνάρος μαζί με τον πατέρα του Όθωνα (Audet) Κορνάρο είναι τα πρώτα μέλη της οικογένειας που απαντούν στις πηγές ως  Κορνάροι του Ριζοκαρπάσου (Cornari del Carpasso). Ο Παλαιολόγος Κορνάρος, εγγονός του Μάρκου και γιος του Γοδεφρείδου, βισκούντη Λευκωσίας, μετά την οθωμανική κατάκτηση ως πρόσφυγας πλέον στη Βενετία αναφέρεται στα  πλούτη και στα περιουσιακά στοιχεία του παππού του, που χάθηκαν με την απώλεια του βασιλείου της Κύπρου…

Φωτογραφία: Η ενορία Ανάβρυση Ριζοκαρπάσου, όπως είναι σήμερα μετά από μισό σχεδόν αιώνα κατοχής. Φωτογραφία από τον κοινοτάρχη Ανάβρυσης Μιχάλη Μικέλλη Παντελή.