Η Κύπρος, όπως πληροφορούμαστε από τις πηγές, αναφέρεται κατά τη Βενετοκρατία και ως τόπος εξορίας, όπως συνέβαινε και κατά τους βυζαντινούς χρόνους. Από ανέκδοτο αρχειακό υλικό, μας γίνεται γνωστό ότι κατά τις πρώτες δεκαετίες της βενετικής κυριαρχίας στην Κύπρο είχαν εξοριστεί κατά καιρούς στην Αμμόχωστο κάποιοι Βενετοί που είχαν καταδικαστεί, κυρίως γιατί είχαν διαπράξει κάποιο φόνο, ή κακοποίησαν σεξουαλικά μικρά παιδιά ή καταδικάστηκαν για σοδομία. Κάποιοι, επίσης, μπορεί να είχαν καταδικαστεί γιατί είχαν οικειοποιηθεί δημόσιο χρήμα ή δημοσίως να είχαν καταφερθεί εναντίον της Δημοκρατίας της Βενετίας. Συνήθως εξορίζονταν στις πόλεις της Κύπρου που διέθεταν φρούριο, όπου σ΄αυτά παρέμεναν έγκλειστοι όσοι είχαν καταδικαστεί. Ως τόποι εξορίας της Κύπρου αναφέρονται συνήθως η Αμμόχωστος, η Κερύνεια και η Πάφος.

Αξίζει να σημειωθεί ότι σε εξορία καταδικάζονταν και κάτοικοι της Κύπρου μέσα στα όριά της. Έχουμε περιπτώσεις Αμμοχωστιανών που είχαν καταδικαστεί σε εξορία, είτε στο φρούριο της  Πάφου είτε στο φρούριο της Κερύνειας. Όσοι καταδικάζονταν σε εξορία από την Αμμόχωστο στη «μακρινή», για εκείνη την εποχή Πάφο, ή ακόμη στο φρούριο της Κερύνειας, δεν είχαν δικαίωμα να μετακινηθούν από εκεί εάν δεν τερματιζόταν η χρονική περίοδος της συγκεκριμένης ποινής για την οποία είχαν καταδικαστεί. Αναφέρουμε ενδεικτικά ότι, μεταξύ άλλων, είχε καταδικαστεί εντός της Κύπρου δύο φορές και ο Αμμοχωστιανός Φραγκίσκος Καλλέργης. Πρόκειται για τον μετέπειτα βάιλο Καρπασίας που είχε κοινοποιήσει το 1563 τους κανονισμούς  που ίσχυαν στη χερσόνησο. Μετά την οθωμανική κατάκτηση ζήτησε με σχετικό αίτημά του στις βενετικές αρχές όπως παραχωρήσουν ακαλλιέργητες γαίες στην Πόλα της Ιστρίας για πενήντα κυπριακές οικογένειες, τις οποίες θα αναλάμβανε να βρει ο ίδιος.

Ο Καλλέργης το 1544 εξορίστηκε στην Πάφο για έναν χρόνο γιατί είχε βιάσει μια κοπέλα, και ενώ υποσχέθηκε να την νυμφευθεί, αθέτησε την υπόσχεσή του. Κατά τη διάρκεια της εξορίας του στην Πάφο ήταν υποχρεωμένος να παρουσιάζεται μια φορά τη βδομάδα στον καπιτάνο της Πάφου. Σε περίπτωση κατά την οποία τύχαινε να βρεθεί έξω από τα όρια του διαμερίσματος της Πάφου, θα κατέβαλλε πρόστιμο και η χρονική περίοδος της εξορίας του θα άρχιζε εκ νέου. Επίσης, καταδικάστηκε να καταβάλει τα έξοδα του δικαστηρίου και να αποζημιώσει την κοπέλα που είχε βιάσει και στη συνέχεια, αν και υποσχέθηκε να την νυμφευθεί, δεν το έπραξε. Το 1588, τέσσερα χρόνια μετά την πρώτη καταδίκη του, ο Φραγκίσκος Καλλέργης καταδικάστηκε για δεύτερη φορά σε εξορία για δύο έτη. Αυτή τη φορά εξορίστηκε στο φρούριο της Κερύνειας γιατί καταδικάστηκε για άλλες κολάσιμες πράξεις του, και μεταξύ αυτών, ότι άσκησε βία εναντίον μελών της εβραϊκής κοινότητας  της Αμμοχώστου.

Εξόριστοι στην Κύπρο

Πέντε έγγραφα με καταδίκες για τα πιο πάνω ποινικά αδικήματα υπηκόων της Δημοκρατίας της Βενετίας κατά τα πρώτα χρόνια της βενετικής κυριαρχίας στην Κύπρο, μας μεταφέρουν στο κλίμα της εποχής. Το Συμβούλιο των Δέκα, σύμφωνα με μία απόφασή του, με ημερομηνία 4 Αυγούστου 1490, φαίνεται να ήταν αμείλικτο σε περιπτώσεις κακοποίησης ανηλίκων σεξουαλικά. Η πιο πάνω καταδικαστική υπόθεση αφορούσε έναν ναύτη με το όνομα Νικολέττος. Αυτός είχε οδηγηθεί στο δικαστήριο γιατί είχε κακοποιήσει σεξουαλικά ένα παιδάκι (bambino). O Νικολέττος καταδικάστηκε ισοβίως σε εξορία στην Κύπρο. Εάν δοκίμαζε να δραπετεύσει και να γυρίσει πίσω στην πατρίδα του, η απαρέγκλιτη απόφαση του Συμβουλίου ήταν να θανατωθεί πάραυτα.

Σε εξορία στην Κύπρο, ή σε θάνατο, καταδικάζονταν κάποιοι για σοδομία (per sodomia). Στις 17 Ιουνίου 1490, ο Αντώνιος του Ιάκωβου καταδικάστηκε ως σοδομιστής σε θάνατο. Η τελική ψηφοφορία του  Συμβουλίου των Δέκα του επέβαλε τη θανατική ποινή και όχι την εξορία ισοβίως στην Κύπρο. Το ίδιο έτος, και συγκεκριμένα στις 4 Αυγούστου του 1490, μετά από πάροδο ούτε δύο μηνών από την προαναφερθείσα καταδίκη, καταδικάστηκε στη Βενετία ένα άλλο άτομο με το όνομα Michele  Drivasto, επίσης για σοδομία. Σύμφωνα με την καταδικαστική απόφαση, όφειλε την υπόλοιπη ζωή του να την περάσει εξόριστος στην Κύπρο. Εάν  δοκίμαζε να επιστρέψει πίσω, τον ανέμενε πιο σκληρή τιμωρία.

Τα δύο άλλα έγγραφα αναφέρονται σε καταδίκες για εξύβριση του κράτους ή για ιδιοποίηση δημόσιου χρήματος. Στις 5 Οκτωβρίου 1491 καταδικάστηκε ο Benedetto Foscarini, φρούραρχος (castellano) μιας μικρής πόλης στην περιοχή της Βενετίας γιατί εξύβρισε το κράτος. Καταδικάστηκε σε πέντε χρόνια εξορία μακριά από τη Βενετία. Μετά θα εξέτιε ποινή φυλάκισης για ένα έτος και στη συνέχεια θα εξοριζόταν ισοβίως στην Κύπρο.

Στις 19 Νοεμβρίου του 1492 καταδικάστηκαν τέσσερις γραφείς που είχαν οικειοποιηθεί χρήματα του Δημοσίου, δηλαδή για υπόθεση διαφθοράς, και παράλληλα κατά ανάρμοστο τρόπο καταφέρθηκαν εναντίον της αρχής. Και οι τέσσερις καταδικάστηκαν ισόβια σε εξορία, και οι  δύο από αυτούς εξορίστηκαν στην Κύπρο. Ο Φραγκίσκος Falier στο φρούριο της Αμμοχώστου και ο Gabriele Bon στη Λευκωσία.

 Το «αφήγημα» ενός Βενετού εξόριστου

Μας είναι γνωστή μία περίπτωση ενός ανήλικου Βενετού που είχε ισοβίως καταδικαστεί στο φρούριο της Αμμοχώστου, όπου έζησε εκεί έγκλειστος για δεκαοκτώ χρόνια. Στη συνέχεια, με αίτημά του, ζήτησε από τις βενετικές αρχές να του επιτρέψουν να ζήσει έξω στην πόλη, επαναλαμβάνοντας ότι καταδικάστηκε αν και ήταν αθώος. Πιθανολογούμε ότι ως ανήλικος, και μάλλον ορφανός ή απροστάτευτος έφηβος, είχε καταδικαστεί σε εξορία στην Κύπρο για σωφρονισμό. Το αίτημά του στον καπιτάνο Αμμοχώστου εισακούστηκε και αφέθηκε επιτέλους ελεύθερος να κατοικήσει έξω από το φρούριο, στην πόλη. Ο έφηβος από τη Βενετία, που ανδρώθηκε έγκλειστος στο φρούριο της Αμμοχώστου, θέλησε με την έξοδό του στην πόλη να αποκτήσει οικογένεια. Νυμφεύθηκε με μια Αμμοχωστιανή και απέκτησε πολυμελή οικογένεια.

Σε άλλα κατά καιρούς αιτήματά του αναφέρεται στα οικονομικά προβλήματα που αντιμετώπιζε για να θρέψει την οικογένειά του και για να πληρώνει ενοίκιο, γιατί δεν διέθετε δικό του σπίτι. Μεταξύ άλλων είχαν συμβεί στην οικογένειά του  δυσάρεστα γεγονότα. Είχε παντρέψει μια από τις θυγατέρες του με ένα μέλος του ελαφρού ιππικού και την είχε προικοδοτήσει με χρήματα τα οποία είχε δανειστεί. Πολύ σύντομα πέθανε ο σύζυγός  της, αλλά ο νόμος δεν του επέτρεπε να διεκδικήσει πίσω την προίκα της  θυγατέρας του. Αργότερα φαίνεται να πέτυχε κάποια ενίσχυση με τη βοήθεια και τις συστάσεις που είχε κάνει το 1567 ο Γενικός Προνοητής και Σύνδικος Φραγκίσκος Barbaro.

H ζωή του ιδίου και της οικογένειάς του άρχισε σιγά - σιγά να καλυτερεύει, αφού δύο από τις θυγατέρες του τέλεσαν καλούς γάμους. Ήρθε, όμως, η επίθεση των Οθωμανών κατά της Κύπρου και ο Βενετός εξόριστος, που έζησε για δεκαοκτώ χρόνια στο φρούριο της Αμμοχώστου έγκλειστος, υπερασπίστηκε μαζί με άλλους τη νέα του πατρίδα. Είχε μεταβεί, όπως πληροφορούμαστε σε ένα αίτημα μετά την οθωμανική κατάκτηση της Κύπρου, μαζί με τη συνοδεία του Μαρκαντώνιου Bragadin,   όταν θα παρέδιδε τα κλειδιά της πόλης στον Λαλά Μουσταφά, μετά από συμφωνία που είχε γίνει μεταξύ Βενετών και Οθωμανών. Ο Λαλά Μουσταφά, ωστόσο, παρέβη τα συμφωνηθέντα και οδήγησε στον θάνατο όλα τα μέλη της συνοδείας και στον Μαρκαντώνιο Bragadin επεφύλαξε τον δι’ εκδοράς θάνατο.

Ένας γιος του αιχμαλωτίστηκε και η χήρα  και οι θυγατέρες του μπήκαν κρυφά σε ένα καράβι και αναχώρησαν για τη Βενετία. Μια θυγατέρα του πέθανε από τις κακουχίες κατά τη διάρκεια του ταξιδιού. Όταν η χήρα και οι θυγατέρες του έφθασαν στη Βενετία, ζήτησαν τη βοήθεια του κράτους. Δύο συμπολίτες τους Αμμοχωστιανοί έσπευσαν και ενόρκως πιστοποίησαν ότι τα μέλη της  οικογένειας τού πάλαι ποτέ εξόριστου Βενετού στο φρούριο της Αμμοχώστου, που έφθασαν στη Βενετία βρίσκονταν σε πλήρη απόγνωση. Ήταν ρακένδυτες, ανέστιες κι εκλιπαρούσαν για τον επιούσιο. Και ο γενέθλιος τόπος τους, η Κύπρος, βρισκόταν πλέον στην εξουσία των Οθωμανών…